Qazaq bürkıttı qūstyŋ töresı dep äspettegen. Ony qolǧa tüsırudıŋ san qily aila-täsılderın bılgen. Atap aitqanda: kiız üidıŋ keregesıne salmaǧy jeŋıl adamdy taŋyp bailap, oǧan arqan taǧyp biık qūzda ornalasqan bürkıttıŋ ūiasyna töbeden salbyratyp tüsıru arqyly balapanyn alu; tor qūru arqyly tüz bürkıttı ūstau; toiattaǧan bürkıttı atpen bastyrmalatyp quyp ūstau; qaqpan nemese tūzaq qūryp qolǧa tüsıru; jemtūzaq qūru; susoqty qūsty quyp ūstau; qolbala men tüz bürkıttı şeŋgeldestırıp ūstau; şyraq jaǧyp nemese jaba toqyp ūstau.
ŪIаDAN BALAPAN ALU
Būl – eŋ köp taraǧan ädıs. Onyŋ bır türı joǧaryda aitqanymyzdai keregege adam taŋyp, ūiaǧa tüsıru arqyly ıske asady. Ekınşısı, qūs ūia salǧan aumaqtyŋ yŋǧaiyna qarai belıne arqan bailap, ūiaǧa adam tüsırıp balapan aluǧa da bolady. Ol üşın jelsız tymyq kün taŋdalady ärı öte eptı adam ūiaǧa tüsedı. Arqan bailap tüskende onyŋ tömengı ūşyndaǧy adam ainalyp ketpes üşın qolyna qysqa baqan ūstatyp qoiady. Ūiaǧa tüsuşı adam balapandy orap qūndaqtap alyp şyǧady. Qazaq ūiadan alynǧan qūsty «Qolbala» dep ataidy.
ŞYRAQ JAǦYP ŪSTAU
Ol üşın aisyz qaraŋǧy tünde qonaǧynda ūiyqtap otyrǧan tüz bürkıtke asa eptılıkpen dybys şyǧarmai taiap kelıp, qoldaǧy ūzyn syryqtyŋ ūşyna ötkır şyraq jaǧyp ūiqyly bürkıttıŋ közıne ūstaidy. Bürkıt esın jiia almai otyryp qalǧan sätte moinyna qūryq salyp ūstap alady.
QAQPAN QŪRYP ŪSTAU
Ūsaq aŋdarǧa (suyr, tülkı, taraqqūiryq, t.b.) arnalǧan qaqpannyŋ serıppesın bostau etıp, (qyrannyŋ aiaǧyn qiyp ketpes üşın) qandyauzyna jūmsaq zat (kiız, mata) orap biık jerge qūrady da, qaqpannyŋ maŋyna jem tastap, qasyna sarşa, qyranqara, kezqūiryq siiaqty bürkıt tektes qūstardy bailap qoiady. Ol qūstardyŋ aldyndaǧy jemdı jūlmalap jep otyrǧanyn sonau biıkten közı şalǧan bürkıt ırkılmei kelıp jemge (qaqpanǧa) tüsedı. Keibır jaǧdaida qūsbegıler tüz bürkıttıŋ jep otyrǧan jemın körse ony ürkıtıp jıberıp joǧarydaǧydai qaqpan qūryp ketedı. Tastap qaşqan oljasyna qaita oralǧan bürkıt qaqpanǧa tüsedı. Būl täsıldı qūsbegıler «jemtık aiyru» dep ataidy.
ŪIаDAǦY BALAPANDY ÜRKITIP ŪSTAU
Būl täsıldı qoldanu üşın balapannyŋ qanaty qaraiyp, marqaiǧan kezın kütu kerek. Sol sätte töbeden arqanǧa bailap, balapandy şoşytyp-ürkıtetın zattar tüsıredı. Ol köbınese saldyrlaǧan ydys-aiaq, jeŋıl temır-tersek bolyp keledı. Temır-tersektıŋ saldyr-küldırınen ürıkken balapan ūiadan qūlap ūşady. Ony etekte, iaǧni, tömende kütıp tūrǧan adamdar ūstap qūndaqtap alady. Eger de balapan tym jas bolsa, sol maŋdaǧy adam aiaǧy jeterlık biıkke jaŋadan ūia salyp, balapandy aiaǧynan arqandap tastap qoiady. Ūiabasar anasy balapanyn tauyp asyrai beredı. Balapan qara qanattanǧan tūsta en salyp, ielık etken adam alyp ketedı. Mūndai jaǧdaida qūsbegıler balapandy qanaty qaraiǧanǧa deiın maŋynda küzetıp qonyp jüredı.
JEM TŪZAQ QŪRYP ŪSTAU
Ölgen maldyŋ oiyndy etın sylyp alyp, ony jıŋışke jıppen orap domalaqtaidy. Jıptıŋ bır ūşyn qazyqqa bailap tastaidy. Aş bürkıt alystan kelıp domalaq ettı jūtyp jıberedı. Asqazanǧa tüsken jūmyr ettıŋ qazyqqa bailanǧan tübı bürkıttı ūşyrmai ūstap qalady.
BÜRKITTI TOIаTTATYP ŪSTAU
Känıgı qūsbegıler bürkıt jiı körınetın aumaqqa arnaiy jemtık tastaidy. Jemtıktı tastau üşın de jerdıŋ yŋǧaiy taŋdap alynady. Bır jaǧy jazyq, kelesı jaǧy örleuıt boluy kerek. Aş bürkıt jemtıkke tüsıp, äbden toiǧan kezde ūşqyr atty äzırlep daiyn otyrǧan qūsbegı eŋıs jaqtan kelıp, tūra ūmtylady. Toiattaǧan qūs örleuıt jaqqa qarai ūşa almai, qanaty dalpyldap jer bauyrlap qaşady. Sol kezde quyp jetıp ūstap alady. Sol siiaqty keibır bürkıtşıler dalaǧa kesek-kesek et tastap, onyŋ ışıne jūmyr tas nyǧap qoiady. Ettı körgen bürkıt kökten şüiılıp kelıp, jaǧalai qylǧytady. Tas toly et qūstyŋ asqazanyn kerıp ūşa almai qalady. Känıgı qūsbegıler qūsty ūstap alǧan soŋ, ışındegı tasty ädıs qoldanyp qaitadan qūstyryp tastaidy.
TOR QŪRYP ŪSTAU
Būl öte keŋ taralǧan täsıl jäne tor qūrudyŋ köptegen türlerı bar. Tor aspandaǧy qūsqa aiqyn körınetın aşyq, ūrymtal jerge qūrylady. Torǧa bürkıttıŋ közıne tüse bermeitındei berık ärı jıŋışke jıp taŋdap alynady. Tordyŋ kölemı: biıktıgı – 1-2 qūlaş, şeŋberlengen türde diametrı – 10-15 qūlaş bolady. Işıne tırı aŋ-qūsty bailap qoiady. Täjıribelı qūsbegıler köbınde qūzǧyndy tordyŋ ışıne bailaidy. Sebebı, qūzǧyn bürkıttıŋ ūiasyna tüsıp, jūmyrtqasyn tesıp, saryuyzyn ışıp ketetındıkten ekeuı bır-bırıne öte öş keledı. Ärı qūzǧyn aştyqqa şydamdy, ūzaq uaqyt bailauly küiınde tūra beredı. Sonau biıkten jerdegı qūzǧyndy körgen bürkıt şüiıledı, sol kezde qūzǧyn janūşyra dalpyldap tordyŋ ışınde qaşady. Qūzǧyndy şüimekke tönıp kelgen bürkıt torǧa şyrmalyp ūstalady. Torǧa şyrmalǧan bürkıttı jazyp alu üşın de eptılık qajet. Onyŋ qanat-qūiryǧyn syndyryp almai öte eppen qimyldaǧan dūrys. Sondai-aq, bürkıt pen ükı bır-bırıne öş bolǧandyqtan torǧa ükını bailaityn qūsbegıler de kezdesedı.
ŞEŊGELDESTIRIP ŪSTAU
Tüz bürkıtı körıngen kezde qolǧa äbden üirengen qolbala bürkıttıŋ şeŋgelıne tüspeitındei etıp jem bailap, qatar ūşyrady. Qolbala özınıŋ tektesımen jūptasyp ūşu üşın qasyna bardy. Sol kezde tüzde jürgen aş bürkıttıŋ közı qolbalanyŋ aiaǧyndaǧy jemge tüsedı. Ekı qūs şeŋgeldesıp bırın-bırı süirep jerge qonady. Sol sättı aŋdyp otyrǧan qūsbegıler tüz bürkıttı ūstap alady.
ŞALǦYSYN QYRQA ATYP ŪSTAU
Būl – öte-möte mergen adamnyŋ qolynan keletın şarua. Mergen jaqyn maŋyna qonǧan tüz bürkıttı aŋdyp otyryp, oqpen şalǧysyn qyrqyp atady. Kenetten şalǧysy qylqylǧan qūs bastabynda ūşa almai qalady. Söitıp qolǧa tüsedı. Qūstyŋ şalǧysy keşıkpei jetılıp ketedı.
JABA TOQYP ŪSTAU
Būl täsıldı jazyq ölkenıŋ qūsbegılerı köp jasaidy. Öitkenı, bürkıt jazyq jerge qona bermeidı, sol sebepten qūsbegıler dala bürkıt köp jüretın aumaqqa biık oba (tas üiıp) tūrǧyzady. Oǧan bürkıt mındettı türde kelıp qonady. Sol obanyŋ qasyna kiızden üişık tärızdı jaba jasap, ışıne qoian nemese tülkınıŋ küşıgen bos qoiady. Ony körgen bürkıt jabanyŋ aşyq töbesınen tüsıp aŋdy ūstaidy. Sol sätte arnaiy jıpter bosap, jaba qūstyŋ üstıne qūlap, basyp qalady.
Äzırlegen: Beken Qairatūly
