Ötken jyly saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn tolyq aqtau jönındegı memlekettık komissiia qūru turaly el Prezidentı Q.Toqaev Jarlyqqa qol qoidy. Osy mäselenı ıske asyru şeŋberınde ǧylymi-zertteu puly ıske qosyldy. Respublikalyq jäne jergılıktı deŋgeilerde jūmys toptary qūrylyp jūmystar jürude. Qazırgı uaqytta būryn jabyq bolǧan mūraǧat ısterdı qūpiiasyzdandyru prosesı jürıp jatyr. Onyŋ barysynda ötkennıŋ dramalyq oqiǧalarynyŋ kaleidoskopy tolyqtyrylyp, halyqtyŋ tarihi-mädeni mūrasyna eleulı üles qosqan körnektı jerlesterdıŋ būryn belgısız bolyp kelgen tynys-tırşılıgınen jaŋa tarihi better aşyluda.
Jinaqtalǧan aqparat boiynşa, Qazaqstan aumaǧynda respublikanyŋ 100 myŋnan astam azamaty, türlı ūlt ökılderı quǧyn-sürgınge ūşyrady. Respublikamyzdyŋ şegınen tys jerlerde, sonyŋ ışınde körşıles Qyrǧyzstanda bırqatar tūlǧalar saiasi qudalauǧa ūşyrady. Onda tolyq emes mälımetter boiynşa 90-ǧa juyq jerlesımız quǧyn-sürgınge ūşyraǧan. Olardyŋ keibıreulerı respublikanyŋ tumalary bolsa, basqalary HH ǧasyrdyŋ 30-şy jyldarynyŋ basyndaǧy jappai aşarşylyq kezınde Qyrǧyzstanǧa qonys audaruǧa mäjbür bolǧan, 120 myŋ aştyqtan qonys audarǧandar qatarynda edı. Üşınşılerı partiialyq jäne memlekettık organdardaǧy qyzmetı boiynşa osy jerde boldy.
Olardyŋ qatarynda körnektı saiasi tūlǧa, belgılı memleket jäne qoǧam qairatkerı, bılıktı zaŋger Segızbaev Sanjar Baqtybaiūlynyŋ (1906-1972 jj.) esımı atalady.
Bız osy bıregei tūlǧanyŋ ömırı men qyzmetınıŋ keibır betterın körşı respublikanyŋ mūraǧat qorlarynan būryn zertteuşılerdıŋ qoly jetpegen mūraǧat materialdaryn paidalana otyryp, bırşama qaita jaŋarta aldyq.
Tyŋ mūraǧat materialdaryn söiletetın bolsaq, Sanjar Segızbaev 1906 jyly aqpan aiynda Aqtöbe oblysy Eŋbekşı auylynda düniege kelgen. 1916 jyly äkesı qaitys bolǧannan keiın, ol anasymen bırge aǧasynyŋ qamqorlyǧynda qalady, Sanjar bala kezınen bastap baiǧa jaldanyp jūmys ısteidı.
1916 jyly 10 jasar Sanjar 2 synyptyq şırkeu-prihod mektebıne oquǧa tüsedı. Bıraq ol oquyn aiaqtai almai, 1918 jyly 2-synyptan ketuge mäjbür boldy. Qoǧamda bolyp jatqan kürdelı jäne dramaǧa toly oqiǧalar Sanjar siiaqty köptegen tūlǧalardyŋ ömırıne äser ettı. Qazaqtyŋ barlyq aimaqtarynda ūlt-azattyq qozǧalys oryn alǧanyn bılemız. Dala aumaǧynyŋ barlyq oblystarynda patşalyq jazalau otriadtary jürdı. Azamattyq soǧystyŋ bastalǧanyn da ūmytpaǧan jön.
Sanjar Segızbaevtyŋ mansaptyq ösuı avtonomiialyq respublikada «jergılıktendıru» (korenizasiia) saiasi-mädeni nauqany saiasatyn ıske asyru kezeŋıne 20-şy jyldarǧa säikes keldı. Keŋes ökımetı osy saiasi-mädeni nauqanda ūlttyq mäselege nazar audaryp, jergılıktı ūlt ökılderın basşy lauazymdarǧa daiarlaudy jäne ılgerıletudı qolǧa aldy. Ūlttyq-aumaqtyq avtonomiialar qūruda būl jūmys kadr mäselesınde öz körınısın tapty, Mysaly, eger 1922 jyly partiia organdaryndaǧy qazaqtardyŋ ülesı bar bolǧany 21,2% paiyzdy qūrasa, 1937 jyldyŋ basynda 48,8% paiyzǧa deiın östı.
1921 jyldyŋ jeltoqsanyna qarai Sanjar Baqtybaiūly Aqtöbe oblysy Öleŋtı bolysynyŋ №2 jäne 3 auyldyq keŋesterınıŋ hatşysy boldy, 1923 jyldyŋ qyrküiegıne deiın osynda jūmys ıstedı. 1923 jyldyŋ qazan aiynda ol keŋesterdıŋ Ūlettı (Ulettinsk) bolystyq atqaru komitetınıŋ töraǧasy boldy. Sol jyldyŋ nauryz aiynda Aqtöbe oblysy Maǧadjar bolysynyŋ №2 (basqa mūraǧat mälımetterı boiynşa №11) auyldyq keŋesınıŋ töraǧasy bolyp sailandy. Osy uaqytta ol komsomolǧa kırıp, auyl jastaryn keŋestık jūmystarǧa tartu üşın jergılıktı komsomol bölımşesın qūrady.
Ol kezde Keŋes ökımetınde qyzmet etu jäne memlekettık apparatty «jergılıktendıru» prosesı keŋes qyzmetkerlerınıŋ qysqa merzımdı bılıktılıktı arttyru kurstarynan ötuın talap etetın. Talapqa säikes 1924 jyldyŋ şıldesınde Sanjar Orynbor qalasyna Qazaq ASSR OAK janyndaǧy qysqa merzımdı kurstarǧa jıberıldı. Būl kurstar qazaq tılınde ıs jürgızudı engızu jönındegı nūsqauşylardy daiarlauǧa arnaldy. Kursty aiaqtaǧannan keiın 1924 jyldyŋ qyrküiegınde S.B.Segızbaev «ıs jürgızu nūsqauşysy» mamandyǧyn aldy.
Orynbordan oralǧannan keiın, ol 1924 jyldyŋ jeltoqsanynda Aqtöbe qalasyndaǧy guberniialyq prokuratura hatşysynyŋ kömekşısı boldy. Osy qyzmette 1926 jyldyŋ nauryzyna deiın jūmys ıstedı. Sol jerde 1925-1926 jyldary 2-şaqyrylǧan Aqtöbe qalalyq komsomol komitetınıŋ biuro müşesı bolyp sailandy. 1925 jyly BKP (b)-ǧa kandidat bolyp qabyldandy.
1926 jyldyŋ säuır aiynda S.B.Segızbaev sot-prokuror bölımşesınde 8 ailyq aimaqtyq kurstardan ötu üşın Qazaq ASSR jaŋa astanasy Qyzylordaǧa barady. Kursty aiaqtaǧan soŋ 1926 jyldyŋ qaraşa aiynda «sot qyzmetkerı» mamandyǧyn alady, (basqa mūraǧat materialdary boiynşa «ädılet qyzmetkerı»). Qyzylordadaǧy oqu ıs jüzınde onyŋ bolaşaq taǧdyryna yqpal etıp, tamaşa käsıbi zaŋger retınde qalyptasuyna kömektestı.
1926 jyldyŋ aiaǧynda ol Semei qalasyna köşıp, jeltoqsan aiynda guberniialyq sottyŋ qosalqy sudiasy, al 1927 jyldyŋ şıldesınen guberniialyq sottyŋ qylmystyq alqasynyŋ plenum müşesı bolady. Semeide 1927 jyly S.B.Segızbaev BKP (b) müşesıne qabyldanady. 1928 jyldyŋ mausym aiynda Semei okrugtık soty töraǧasynyŋ orynbasary bolyp taǧaiyndaldy. Būdan basqa, ol 6-şy şaqyrylǧan Semei qalalyq keŋesınıŋ deputaty (1927-1929 jyldar), Semei okrugtık atqaru komitetınıŋ plenumyna müşelıkke kandidat (1929 jylǧy nauryz-tamyz), sondai-aq BKP (b) Semei partiialyq ūiymynyŋ biurosynyŋ bırneşe qūramynyŋ müşesı bolady. Semeide ol 1929 jyldyŋ tamyzyna deiın qyzmet etedı.
1929 jyldyŋ qyrküiegınde S.B.Segızbaev Mäskeuge ketıp, Joǧary zaŋ kursynyŋ studentı bolady. Oqu ornyn aiaqtaǧan soŋ 1931 jyldyŋ qaŋtarynda oǧan zaŋger mamandyǧy berıledı.
Sol jyldyŋ aqpan aiynda ol Qazaq ASSR jaŋa astanasy Almatyǧa keledı. Almatyda ol 1931 jyldyŋ mamyryna deiın RSFSR Joǧarǧy sotynyŋ Qazaq bölımşesı prezidiumynyŋ müşesı, al sol jyldyŋ mausym aiynda töraǧanyŋ orynbasary därejesıne köterıledı. S.B.Segızbaev būl qyzmette 1933 jyldyŋ tamyzyna deiın jūmys ısteidı. Bılıktı zaŋgerdı Mäskeuge qyzmetke şaqyrady. Mäskeude ol qyrküiek aiynan bastap 1937 jyldyŋ qaŋtaryna deiın RSFSR Joǧarǧy Soty plenumynyŋ müşesı jäne qylmystyq sot alqasynyŋ töraǧasy bolady. Bızdıŋ pıkırımızşe, zaŋ salasynda Qazaqstannan şyqqan bırde-bır adam osyndai joǧary lauazymǧa ie bolmaǧan. Onyŋ 1935 jyldyŋ 5 qaraşasynda Qazaq ASSR Prezidiumynyŋ «revoliusiialyq zaŋdylyqty nyǧaitu jäne sosialistık menşıktı qorǧau ısıne sosialistık qūrylysqa belsendı qatysqany üşın» Qazaq ASSR-nıŋ 15 jyldyǧy «erekşe belgısımen» marapattaluy kezdeisoq emes.
1937 jyldyŋ qaŋtarynda täjıribelı zaŋger S.Segızbaev körşı Qyrǧyzstanǧa jūmysqa auystyryldy, onda 1937 jyly 1 aqpanda VKP (b) Qyrǧyz obkomy Biurosynyŋ otyrysynda Qyrǧyz KSR Joǧarǧy Sotynyŋ töraǧasy bolyp bekıtıledı.
Joǧary käsıbilık, jūrtpen tıl tabysa bılu, ülken eŋbekqorlyq jäne KSRO-nyŋ basqa halyqtarynyŋ tılderın jaqsy bıluı, erekşe qarym-qatynas qabıletı oǧan basqa etnikalyq ortada oŋai beiımdeluge mümkındık beredı.
Qyrǧyz obkomy biurosy S.B.Segızbaevqa Joǧarǧy Sottyŋ jaŋa töraǧasy retınde Qyrǧyz KSR Ädılet halyq komissary Qaratal Tabyldinovpen bırlesıp, jergılıktı qyrǧyzdardyŋ arasynan Joǧarǧy Sot apparatyna qyzmetkerler ırıkteudı jürgızudı tapsyrady.
Qazaq jäne qyrǧyz mädenietterınıŋ, ädet-ǧūryptarynyŋ, tılı men mentalitetınıŋ tarihi jaqyndyǧyna bailanysty Qyrǧyzstanǧa köşu jäne jūmys ısteu Sanjar üşın jergılıktı jaǧdailarǧa beiımdelu tūrǧysynan qiyn ıs bolyp körıngen joq. Sonymen qatar, Segızbaev poliglot boldy. Ol ana tılınde söilep, qaraqalpaq jäne orys tılderın erkın meŋgerdı. Sonymen qatar başqūrt jäne tatar tılderınde söilesu daǧdylaryna ie boldy. Ol Frunze qalasynda (qazırgı Bışkek-avt.), Qyrǧyz KSR astanasynda tūrǧan kezde qyrǧyz tılın jaqsy meŋgerdı. Būǧan onyŋ jeke paraǧyndaǧy jazbalary dälel bola alady.
Qyrǧyz KSR Joǧarǧy Sotynyŋ töraǧasy lauazymyna taǧaiyndaluymen qatar, ol 1937-1938 jyldary 10-şaqyrylymdaǧy Qyrǧyz KSR KP (b) Frunze qalalyq komitetınıŋ plenumynyŋ müşesı boldy. 1937-1938 jyldar aralyǧynda ol 1-şı şaqyrylǧan Qyrǧyzstan KP (b) OK plenumynyŋ müşesı bolady.
1937 j. 4 aqpanda BKP (b) Qyrǧyz obkomynyŋ biurosy S.B.Segızbaev Qyrǧyz KSR OAK Prezidiumy janyndaǧy jeke raqymşylyq ısterı jönındegı komissiianyŋ qūramyna bekıtıldı. Oǧan Qyrǧyz KSR OAK töraǧasy Äbdıqadır Orozbekov te kıredı, komissiiaǧa respublikanyŋ ädılet halyq komissary – Qaratal Tabyldinov te kırdı. Osy jūmystarmen bırge, ol 1937 jyly KSRO Joǧarǧy Keŋesıne sailaudy ūiymdastyruǧa jäne ötkızuge belsendı qatysady.
Alaida KSRO-da oryn alǧan jappai saiasi quǧyn-sürgın Segızbaevty da ainalyp ötpedı: 1937 jylǧy 23 jeltoqsanda Qyrǧyz KSR KP (B) OK biurosynyŋ otyrysynda S.B.Segızbaev Qyrǧyz KSR Joǧarǧy Sotynyŋ töraǧasy qyzmetınen alyndy. Osydan bıraz uaqyt būryn ol «halyq jauy» degen jalamen partiia qatarynan şyǧaryldy. Segızbaevty qaralau prosesı bastalyp kettı. 1938 jyly 11 jeltoqsanda Segızbaev keŋeske qarsy qyzmetı üşın degen bappen tūtqyndalyp, türmege jabyldy.
Onyŋ taǧdyry qyl üstınde tūrǧan edı. Alaida köptegen ärıptesterı men repressiiadan aman qalǧan Qyrǧyz Respublikasynyŋ joǧary basşylary ony qorǧauǧa tyrysty. 1939 jyldyŋ 15 tamyzynda Segızbaevqa qatysty ıs toqtatylyp, özı qamaudan bosatylady. Ol aqtaldy, būl keiınnen saualnamalar men jeke paraqtardy toltyru kezınde: oǧan «partiia jäne komsomol jūmysy boiynşa osy künge deiın eşqandai jazam joq» dep aşyq jazuǧa mümkındık berdı. Kedei mal baǧuşydan şyqqan «dūrys» äleumettık tegı bar. Onyŋ tuystarynyŋ eşqaisysy «sailau qūqyǧynan aiyrylǧan» emes. Patşa äkımşılıgınde, aq armiiada qyzmet etpegen, şetelde tuystary joq. Saiasi qudalau bastalǧanǧa deiın S.B.Segızbaevqa eşqandai partiialyq eskertu de berılmegen edı. Onyŋ qudalauǧa tüsuınıŋ sebepterı tıpten belgısız boldy.
1939 jylǧy 28 qazanda Qyrǧyz KSR Joǧarǧy Sotynyŋ töraǧasy Säduaqas Duşenaliev Qyrǧyz KSR KP/b/ OK hatşysyna jazǧan hatynda memlekettık organda joǧary zaŋ bılımı jäne käsıbi täjıribesı bar käsıbi kadrlardyŋ tapşylyǧy küştı ekenıne nazar audaryp, S.B.Segızbaevty Respublika Joǧarǧy Sotynyŋ müşesı retınde jūmysqa tartu mümkındıgın qarastyrudy sūraidy. Bılıktı maman bola otyra S.B.Segızbaev eşqandai memlekettık-partiialyq lauazymda bolmai şyn mänındegı jūmyssyz bolyp qalady.
Mūraǧat qūjattary kuälandyrǧandai, Segızbaev ädılet salasyndaǧy joǧary käsıbi, jūmys täjıribesı mol maman bolǧan. Ol Mäskeu, Almaty, Semei, Frunze qalalarynda sot organdarynda basşylyq qyzmet atqarǧan jäne ony Qyrǧyzstandaǧy ärıptesterı de joǧary baǧalaǧan. Mysaly, 1935-1937 jyldary Qyrǧyz ASSR Ädılet halyq komissariatyn basqarǧan Qaratal Tabyldinov oǧan mynadai mınezdeme berdı: «Joldas Segızbaev S.B. saiasi jaǧynan damyǧan, ideologiialyq tūrǧydan ūstamdy, prinsiptı partiialyq-saiasi mäselelerde berıktıgı men ornyqtylyǧy bar. Sot jūmysynda praktikalyq täjıribesı men tehnikalyq bılımı mol, ūiymdastyruşylyq qabıletı jäne basşylyqta bastama köterude belsendılıgı bar». Al Qyrǧyz KSR Ädılet halyq komissariaty janyndaǧy partbiuro hatşysy Smirnov özınıŋ ärıptesınıŋ käsıbi daǧdylary men qasietterın qysqaşa, bıraq naqty sipattaidy: «sot basşysy jūmysyn jaqsy bıledı. Saiasi tūrǧydan damyǧan, tärtıptı, öz jūmysynda bastamaşyl».
Qyrǧyzstannyŋ ırı keŋestık-partiialyq funksionerlerınıŋ oŋ mınezdemelerı nazardan tys qalǧan joq, nätijesınde 1939 jyldyŋ qaraşasynda S.B.Segızbaev Qyrǧyz KSR Joǧarǧy sotyna jūmysqa qaita oraldy. Bıraq 1940 jyldyŋ qaŋtaryna deiın alqa müşesı retınde ǧana jūmys ısteidı. Sodan keiın 1940 jyldyŋ aqpanynda bedeldı zaŋger Segızbaev Qyrǧyz KSR Joǧarǧy Keŋesı Prezidiumy hatşylyǧynyŋ zaŋ bölımınıŋ meŋgeruşısı bolyp taǧaiyndaldy. Qyrǧyzstanda ol äielı, 3 balasy, anasy jäne jienımen Frunze qalasynda (qazırgı Bışkek) Dzerjinskii köşesı, 107, №1 päterde tūrdy.
1940 jyldardyŋ basynda Segızbaevtar otbasy Qazaqstanǧa, Semei qalasyna oralady, onda otaǧasy 1926 jyldan 1931 jylǧa deiıngı kezeŋde oblystyq sotta jūmys ıstegen edı. Sodan keiın Segızbaev Almaty oblysynyŋ Esık qalasyna köşedı, onda Sanjar Segızbaev Eŋbekşıqazaq audanynyŋ audandyq atqaru komitetınıŋ töraǧasy bolady. Keiın ol joǧary partiia mektebın bıtırıp, Qazaq KSR Ministrler Keŋesınıŋ apparatynda jauapty qyzmetter atqarady.
Belgılı qairatker jäne KSRO-da belgılı zaŋger Segızbaev Sanjar Baqtybaiūly 1972 jyly Almaty qalasynda 67 jasynda qaitys boldy. Onyŋ balalary äkesınıŋ esımın laiyqty jalǧastyrdy. 1941 jyly Semeide onyŋ tūŋǧyş ūly Timur düniege keldı, keiın ol almatylyq «Qairattyŋ» daŋqty futbolşysy jäne kapitany boldy. Bırşama uaqyt osy komandany jattyqtyrdy.
1951 jyly qazaqtyŋ talantty akterı jäne Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı ataǧyna ie bolǧan ırı kinodramaturg Nūrlan atty ekınşı ūly düniege keldı. S.B. Segızbaevtyŋ otbasynda barlyǧy 8 bala boldy, olar jaqsy bılım alyp, respublikamyzdyŋ qūrmettı azamattary retınde tanyldy. Sanjar Segızbaev esımı ūrpaqtarynyŋ mäŋgılık jadynda qaldy. Onyŋ esımı köp jyldar boiy qyzmet etken körşıles Qyrǧyzstanda ǧana emes, özınıŋ tarihi otanynda da mäŋgı saqtaluy kerek dep oilaimyn. Bışkek, Qyzylorda, Almaty, Semei jäne Aqtöbe qalalarynda bıregei tūlǧa jäne körnektı qairatkerdı esımımen köşe atauyn beru laiyq. Bız onyŋ ömırınıŋ belgısız betterın qalpyna keltıruge qatysty ǧylymi-zertteulerdı jalǧastyruǧa daiynbyz. 1937-1939 jyldardaǧy zaŋsyz saiasi qudalau onyŋ esımın tasada qaldyruǧa negız bola almaidy. Kerısınşe onyŋ erekşe käsıptık qabılettılıgın, özındık halyqşyl tūlǧasyn körsetedı.
Ziiabek QABYLDİNOV,
tarih ǧylymdarynyŋ
doktory, professor
