Juyrda ǧana diplomatiialyq qatynastardyŋ 30 jyldyǧyna arnalǧan «Ortalyq Aziia – QHR» sammitınde Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev Qytaimen sauda-ekonomikalyq yntymaqtastyqty odan ärı nyǧaituǧa barynşa küş salu kerektıgın aitty. «Habar» arnasyna bergen sūhbatynda da Prezident «Bız körşılerdı almastyra almaimyz… Bızge Qytaidy zertteu kerek» dep elder arasyndaǧy yntymaqtastyqtyŋ negızınde özara tüsınıstık pen senım jatatyndyǧyn aŋǧartty.
Bızdıŋ qoǧamda Qytaidyŋ demografiialyq ekspansiiasy turaly sinofobiiaǧa sılteitın üreilı boljaldyŋ jiı aitylatyny jasyryn emes. Ärine, soŋǧy jyldary älem boiynşa Qytaidyŋ mädeni-ekonomikalyq ekspansiiasy turaly alaŋdauşylyq ūlǧaia tüskenıne qaramastan, Qytai qaupın tek demografiialyq qysymmen bailanystyratyn eskı tūjyrymdamanyŋ salqyny älı saqtalyp keledı. Qytaidaǧy demografiialyq ahual, şynymen, bızdıŋ ūiqymyzdy qaşyratyndai qorqynyşty ma? Tarih pen bügıngı ömır şyndyǧy ne aitady?
Hu Huaniun syzyǧy
1935 jyly qytailyq talantty geograf ǧalym Hu Huaniun «Qytaidaǧy halyqtyŋ ornalasuy» deitın maqalasynda Qytaidyŋ alǧaşqy demografiialyq kartasyn ūsyna otyryp, «Eger (Qytaidyŋ soltüstık şyǧysyndaǧy) Heilunsziannyŋ Aihueiınen oŋtüstık-batysqa – Iýnnannıŋ Tenchjunyna qarai kölbeu syzyq syzsaq, Qytai oŋtüstık-şyǧys jäne soltüstık-batys degen ekı bölıkke bölınedı. Oŋtüstık-şyǧys Qytai bükıl Qytaidyŋ jer kölemınıŋ 36 paiyzyn ūstaidy, bıraq Qytaidaǧy halyqtyŋ 96 paiyzy osynda ornalasqan, al Qytaidyŋ jalpy jer kölemınıŋ 64 paiyzyn alyp jatqan soltüstık-batys Qytaida halyqtyŋ nebärı 4 paiyzy ǧana tūrady» dep jazady. Arada 90 jylǧa taiau uaqyt ötse de, Qytaidyŋ Hu Huaniun anyqtaǧan demografiialyq ahualynda aitarlyqtai özgerıs bolǧan joq, 2010 jylǧy halyq sanaǧy boiynşa Qytaidaǧy halyqtyŋ 94 paiyzy älı de el aumaǧynyŋ 43 paiyzyn qūraityn Şyǧys Qytaida tūrady eken.
Soŋǧy zertteuler Hu Huaniun syzyǧynyŋ 400 millimetrlık izogietamen üiles keletının anyqtap otyr. Jauyn-şaşynnyŋ köp jylǧy ortaşa mölşerınıŋ bırdei nüktelerın qosudan paida bolǧan būl izogietanyŋ şyǧysyndaǧy aimaqtarda ırı özenderdıŋ barlyǧy derlık teŋızge qūiady, jauyn-şaşyn mölşerı tūraqty, klimaty Oŋtüstık-Şyǧys Aziiadan keletın mussonnyŋ äserımen özgerıp otyrady, būl suarmaly egın şaruaşylyǧyn damytuǧa yŋǧaily. Myŋjyldyqtar boiy agrarlyq Qytai örkenietınıŋ altyn besıgı bolyp kelgen jäne halyqtyŋ basym köpşılıgı ornalasqan būl ölkeler, äsırese jaǧalaulyq aimaqtar «aşyq esık» saiasaty jürgızıle bastaǧannan keiın qarqyndy damyp, şirek ǧasyrda Qytaidy älem ekonomikasyndaǧy eleulı küşke ainaldyrdy.
Ärine, Qytaida ekonomikanyŋ qarqyndy damuy, äsırese, infraqūrylym jaǧdaiynyŋ jaqsaruy nätijesınde bızben ırgeles Batys Qytai aimaǧynda demografiialyq ösımnıŋ şamaly artqany baiqalady. Alaida 2021 jylǧy Qytaidyŋ jyljymaityn mülık naryǧyndaǧy developerlık qyzmetke salynǧan investisiianyŋ 96,3 paiyzy älı de Hu Huaniun syzyǧynyŋ şyǧysyndaǧy provinsiialarǧa tiesılı ekenın eskergende, demografiialyq ahualda aitarlyqtai özgerıs boldy dei almaimyz. Basqaşa aitqanda, Qytaidyŋ demografiialyq ösımı, söz joq, jer tapşylyǧyn tudyrady deuge eşqandai negız joq, ǧasyrlar boiy suarmaly egın şaruaşylyǧyn damytuǧa yŋǧaisyz sanalyp kelgen jerlerdı zamanaui tehnologiianyŋ järdemımen igeruge Qytaidyŋ qazırgı ekonomikalyq äleuetı äbden jetedı. Onyŋ üstıne qazırgı Qytai – dästürlı agrarlyq el emes, industriialanǧan memleket, osy tūrǧydan da eldegı aumaqtyq keŋıstıktı tiımdı paidalanuyna Qytaidyŋ mümkındıgı jetkılıktı.
Oŋtüstık-Şyǧys Aziia qalai «Qytailandy»?
Qytaidyŋ demografiialyq ekspansiiasy jönındegı joramalǧa jel beretın taǧy bır däiek – Oŋtüstık-Şyǧys Aziianyŋ «qytailanyp» ketkenı turaly mif. Ärine, būl aimaqtaǧy halyqtyŋ jalpy sanyndaǧy etnikalyq qytailardyŋ ülesı auyz toltyryp aitarlyqtai. Mysaly, Singapurda halyqtyŋ 76,2 paiyzyn etnikalyq qytailar qūraidy. Damudyŋ singapurlyq täjıribesın köbırek zerdeleitın Qazaqstan ekonomikalyq tūrǧydan ǧana emes, demografiialyq tūrǧydan da ekınşı Singapurǧa ainaluy mümkın be?
Huanhe men Iаnszy dariialarynyŋ boiynda ömırge kelgen Qytai örkenietı myŋdaǧan jylǧa jalǧasqan damu tarihynda är tarapqa ırge keŋeitıp baqqanmen, tabiǧi-klimattyq jäne geosaiasi şekteulerge bailanysty soltüstık jäne batys baǧyttarda ünemı toitarysqa ūşyrap otyrdy. Euraziialyq dalalyq aimaqqa Qytai örkenietı eleulı äser ete almady, Orta Aziia baǧytynda bıraz jetıstıkke jetkenmen, Qytai yqpaly soŋǧy kezge deiın tarihi Şyǧys Türkıstan aumaǧynyŋ şegınen asa almady, tıptı būl ölkenıŋ özınde Qytai bilıgı üzılıssız jäne tūraqty bolǧan joq, aimaqtyŋ basy bütın Qytai qūramyna enuı manchjurler ornatqan Sin äuletınıŋ bilıgı kezınde ǧana ıske asty jäne ölkede X ǧasyrdan keiın bastalǧan islamdanu üderısı qytai mädenietınıŋ būl baǧyttaǧy äserınıŋ küşeiuıne soŋǧy jyldarǧa deiın tosqauyl bolyp keldı. Kerısınşe, qytai örkenietınıŋ şyǧys jäne oŋtüstık baǧyttardaǧy ekspansiiasy asa sättı boldy, Oŋtüstık Qytaidaǧy köptegen tarihi etnostar būl künde ūlttyq erekşelıgın tolyqtai joǧaltty, Korei tübegın, Japon araldaryn jäne Ündıqytai tübegınıŋ şyǧys bölıgın, keide şartty türde Oŋtüstık-Şyǧys Aziianyŋ şaǧyn aimaqtaryn qamtityn qazırgı Qytai älemınıŋ qalyptasuy – myŋdaǧan jyldardyŋ jemısı.
«Qytaidyŋ halyqaralyq migrasiiasy turaly eseptegı» derekterge süiensek, qazırgı taŋda älemdegı Qytai migranttarynyŋ sany 10 mln-nan asady, 2019 jyly qytailyq migranttar üşın tartymdy elderdıŋ aldyŋǧy üştıgıne AQŞ, Japoniia jäne Kanada enıp otyr
Qytailardyŋ Oŋtüstık-Şyǧys Aziia ölkelerıne qonys audaruy VIII ǧasyrda bastalyp, XIX ǧasyrdan keiın şyrqau şegıne jettı. Alaida 1947 jyldan keiın tabiǧi ösım aimaqtaǧy etnikalyq qytailardyŋ halyq sanynyŋ ösuınıŋ basty sebebıne ainaldy, iaǧni bügınde aimaqtaǧy qytai sany materiktık nemese taivandyq, gonkongtık migranttardyŋ esebınen köbeiıp jatqan joq. Demek, Oŋtüstık-Şyǧys Aziianyŋ «qytailanuyn», şyn mänınde, qytai örkenietı yqpalynyŋ keŋeiuımen sabaqtas tarihi ürdıs retınde qarastyruǧa bolady.
Migrasiia tolqyny
1980 jyldardyŋ aiaǧyna qarai Qytaida şetelge baǧyttalǧan kezektı köşı-qon tolqyny bastaldy. Būl, negızınen, şetelde bılım alu jäne transūlttyq neke arqyly ıske asty. Qazırgı taŋda älemnıŋ är şalǧaiyndaǧy qytai migranttarynyŋ qatary üzdıksız türde ösıp keledı. «Qytaidyŋ halyqaralyq migrasiiasy turaly eseptegı» derekterge süiensek, qazırgı taŋda älemdegı Qytai migranttarynyŋ sany 10 mln-nan asady, 2019 jyly qytailyq migranttar üşın tartymdy elderdıŋ aldyŋǧy üştıgıne AQŞ, Japoniia jäne Kanada enıp otyr. Mysaly, 2019 jyly AQŞ-taǧy huasiaolar men etnikalyq qytailardyŋ sany 5 mln-nan assa, Japoniiada būl körsetkış 1 mln-dy qūrady. Qytai migranttaryn eŋ qyzyqtyratyn 20 eldıŋ 13-ı – damyǧan memleket, 2015 jyldan 2019 jylǧa deiın Europaǧa qonys audarǧan qytailyqtardyŋ sany 13,7 paiyzǧa ösken, būl elder äleumettık qamsyzdandyrudyŋ senımdı jüiesımen, medisinalyq kömektıŋ jetılgen tetıkterımen, bılım aludyŋ tömen özındık qūnymen, jeke tūlǧanyŋ damuyna ūsynatyn mol mümkındıkterımen jäne köşı-qon saiasatynyŋ salystyrmaly keŋdıgımen qytailyq migranttardy qyzyqtyrady deidı sarapşylar.
2016 jyly Qytai bilıgı demografiialyq saiasatqa tüzetu engızıp, ekı balaly boluǧa rūqsat ettı, ötken jyly şekteu üş balaǧa köbeitıldı
Aiaqtalmaǧan urbanizasiia
Qytaidaǧy 2020 jylǧy halyq sanaǧynyŋ nätijesı körsetkendei, qazırgı künde Qytai halqynyŋ 63,89 paiyzy, atap aitqanda, 900 mln-nan köbırek tūrǧyn qalada tūrady eken. Damyǧan eldermen salystyrǧanda, būl körsetkış joǧary emes, mysaly, EYDŪ elderınde urbanizasiianyŋ ortaşa deŋgeiı 78 paiyzdy qūraidy. Soŋǧy kezde Qytaida älemdık deŋgeidegı megapolisterdıŋ ülken toby paida boldy, sondyqtan ırı qalalarǧa şoǧyrlanǧan halyq sanynyŋ ülesı älı de öse tüsetını dausyz. Demek, Qytaida urbanizasiia üderısı soŋǧy mejege jetken joq. Būǧan qosa, ekonomikanyŋ jaŋa formasiialaryn damytuǧa jäne qala men auyldardyŋ aiyrmaşylyǧyn joiuǧa el bilıgınıŋ airyqşa den qoiyp otyrǧanyn eskersek, Qytaidan keletın demografiialyq qysymnyŋ edäuır bäseŋdeitının senımmen aituǧa bolady.
Alyp elde ösu kemıdı me?
17 qaŋtar künı jariialanǧan resmi derek boiynşa 2021 jyly Qytaida bala tabu koeffisientı taǧy da tömendegen, söitıp, älemdegı halyq sany eŋ köp būl eldıŋ, ıs jüzınde, ekonomikalyq jäne saiasi tūraqtylyqqa qauıp töndıruı mümkın demografiialyq daǧdaryspen betpe-bet kelıp otyrǧany aiqyndala tüstı.
Eldegı demografiialyq ösımdı tejeu maqsatynda 1971 jyly qoldanysqa engen otbasyn josparlau saiasaty Qytaida bılım beru, medisinalyq järdem körsetu, halyqty baspanamen qamtu salalarynda äleumettık mäselelerdıŋ şekten tys qordalanbauyna mümkındık jasaǧanmen, jalpyūlttyq strategiiaǧa eleulı zardap äkeluı mümkın saldar da tudyrdy. 2016 jyly Qytai bilıgı demografiialyq saiasatqa tüzetu engızıp, ekı balaly boluǧa rūqsat ettı, ötken jyly şekteu üş balaǧa köbeitıldı, alaida bala tabu koeffisientı köterıle qoiǧan joq, kerısınşe, bırneşe jyl qatarynan üzdıksız tömendedı. Halyqaralyq qoldanbaly jüielı analiz institutynyŋ derekterıne süiensek, qytailyqtardyŋ sany 2025-2028 jyldary şaryqtau şegıne jetıp, ärı qarai azaia bastauǧa tiıs. Ony aitpaǧanda, absoliuttı ösımnıŋ tömendeuı qazırdıŋ özınde ışkı sūranysty azaityp jıberdı, al halyqtyŋ qartaiuy men jūmys qolynyŋ kemuı jäne genderlık balanstyŋ būzyluy da äleumettık-ekonomikalyq damuǧa tūsau bolarlyq tüitkılge ainalyp ülgerdı. Viskonsin universitetı Medison filialynyŋ professory İ.Fusiannyŋ «Qytai el bilıgı men halyqaralyq qauymdastyqtyŋ qiialy jetpeitın demografiialyq daǧdarysqa tap boldy» dep eskertuı, sırä, tegın bolmasa kerek. Būl tūrǧydan da Qytaidyŋ demografiialyq ekspansiiasynan qauıptenudıŋ retı joq.
Eŋbek migrasiiasynyŋ täuekelı
Şyǧystaǧy körşımızden demografiialyq ekspansiianyŋ bolmauy būl baǧyttaǧy ekonomikalyq, saiasi qauıptıŋ tolyq seiıluın bıldırmeidı. Aimaqtaǧy Qytai müddesınıŋ nyǧaiuyna bailanysty taiau bolaşaqta Ortalyq Aziiada Qytai yqpalynyŋ küşeie tüsetını kümän tudyrmaidy. Bırqatar faktorlar Qytaidyŋ eŋbek migrasiiasynan alaŋdaudyŋ negızsız emestıgın körsetedı. Eldegı ekologiialyq ahualdyŋ uşyǧuyna jäne ekonomikalyq damudyŋ jaŋa satysyna köterılgennen keiın industriialyq qūrylymdy reformalauǧa qajettılıktıŋ artuyna bailanysty Qytai ökımetı 2014 jyldan keiın ekologiialyq tūrǧydan tiımsız öndırıstı Batys Qytaiǧa jäne Afrika, Batys jäne Oŋtüstık-Şyǧys Aziia aimaqtaryna köşırudıŋ qamyn jasai bastady. Būl tızımde kedei elder ǧana emes, damuşy elder de bar. Al qytailyq eŋbek migranttarynyŋ bırınşı kezekte tıldık kedergılerge bailanysty Qytai kompaniialary jūmys ıstep tūrǧan elderdı taŋdaityny öz-özınen tüsınıktı. Ony aitpaǧanda, şetelge köşırıletın öndırıster jūmys küşın köp qajetsınetın, bıraq ekologiialyq problemalardy qosa alyp jüretın nysandar ekenı de anyq. Būl rette ekologiialyq jaǧdaiy onsyz da oŋyp tūrmaǧan elder (mysaly, Qazaqstan) qytailyq öndırısterdı qabyldaǧanda, ekologiialyq jäne migrasiialyq täuekelderdı bırdei baǧalaudyŋ qajettılıgın qaperde ūstaǧany jön.
Qoryta aitqanda, Qytaidyŋ demografiialyq ekspansiiasy turaly miftıŋ negızı joq, bıraq būl eşqandai qauıp joq degen söz emes. Qytaidaǧy demografiialyq daǧdarystyŋ yqtimal saldary, postpandemiialyq kezeŋdegı geosaiasi ahualdyŋ aiqyndalmaǧan baǧyttary, ǧalamdyq jylynudyŋ aimaqtaǧy ekologiialyq jaǧdaiǧa jasaityn äserı, Batys Qytaidyŋ ekologiialyq-demografiialyq kelbetın özgertu maqsatynda qolǧa alynǧan ırı jobalarynyŋ perspektivasy turaly syndarly zertteuler jürgızılmei tūryp, bolaşaqty boljai almaimyz. Ol üşın, Prezident aitqandai, «bızge Qytaidy zertteu kerek». Al Qytaiǧa qarsy köŋıl küidıŋ ıs jüzınde ömır sürıp otyrǧanyn eskergende, halyqtyŋ Qaruly küşterımız ben küştık qūrylymdarymyzǧa senımı qūldyraǧannan keiın qūrylǧan jaŋa Ükımet bırınşı kezekte soltüstık pen şyǧystaǧy şekaralyq aimaqtardy damytudyŋ keşendı josparyn ūsynyp, ony ıske asyrudyŋ tetıkterın jedel qalyptastyra almasa, el-jūrttyŋ köŋılındegı alaŋdy seiıltu, sırä, qiyn.
Erlan MAZAN
