Sailaudyŋ ädıl ötuı azamattardyŋ sol saiasi dodaǧa qatysu belsendılıgıne bailanysty. Aldaǧy kezekten tys Mäjılıs pen mäslihattar sailauy jaŋa, erekşe jaǧdaida öteiın dep tūr. Mūnyŋ barlyǧy Prezident jürgızıp jatqan saiasi reformalardyŋ naqty jemısı, körınısı dep aituǧa bolady.
2019 jyldan berı Ūlttyq qoǧamdyq senım keŋesı aiasynda saiasi reformalardyŋ 5 toptamasy qabyldandy. Onyŋ aiasynda elımızdegı belgılı saiasattanuşylar, sarapşylar, qoǧam belsendılerınıŋ qatysuymen zaŋnamalyq tūrǧyda sailau, saiasi partiialar, şeruler turaly zaŋnamalarǧa özgerıster engızıldı. Sonyŋ nätijesınde aldaǧy ötetın sailaudyŋ būǧan deiıngı saiasi dodalardan bır erekşelıgı – būl sailau jüiesınıŋ özgeruı. Iаǧni osy joly sailau proporsionaldy-majoritarly jüiemen ötedı. Demek, tek partiialyq tızımmen ǧana emes, sonymen bırge jekelegen azamattar özın-özı ūsynu arqyly 29 mandat üşın talasqa tüse alady. Būl oryn tek Mäjılıs deŋgeiınde. Al oblys, qala, audan deŋgeiınde mäslihatta būl üles özgeredı. Mysaly, oblysta 50/50 bolsa, audan, qala deŋgeiınde 100 paiyz özın-özı ūsynu arqyly sailauǧa qatysuǧa mümkındık berılıp otyr.
Aldaǧy sailaudan keiın Mäjılıske jaŋa saiasi küşterdıŋ, jaŋa saiasi partiialardyŋ keluı maŋyzdy. Al olardyŋ tömengı palataǧa ökıldık etuıne sailau kezınde saiasi partiialardyŋ Parlamentke ötu şegın 7 paiyzdan 5 paiyzǧa deiın tömendetu mümkındık beredı. Sonymen qatar elımızde saiasi partiialardy tırkeu şarttary da bırşama jeŋıldedı. Naqtyraq aitsaq, būryn saiasi ūiymnyŋ tırkeluı üşın jaqtauşylar sany 40 myŋ, odan keiın 20 myŋ boluy tiıs edı. Zaŋǧa engızılgen özgertulerdıŋ arqasynda saiasi partiialar 5 myŋ jaqtauşysymen tırkeluge mümkındık aldy. Mūndai mümkındıktı taiauda 2 saiasi ūiym paidalanyp, Ädılet ministrlıgınen resmi tırkeuden öttı.
Ärine, būl elımızdegı saiasi aluantürlılıkke mümkındık beredı. Osy tūrǧydan alǧanda, mūny sailaudyŋ jaŋaşyldyǧy, erekşelıgı deuge bolady. Būdan bölek, dauys beru biulletenıne «barlyǧyna qarsymyn» degen jaŋa baǧan engızıldı. Onyŋ ötken kezekten tys Prezident sailauynda qoldanylǧanyn kördık. Nätijesınde ümıtkerlerdıŋ «barlyǧyna qarsymyn» degen sailauşylardyŋ ülesı 5 paiyzdy qūrady. Būl da azamattardyŋ sailaudaǧy taŋdau qūqyǧy. Demek, saiasi partiiany nemese qandai da bır kandidatty müldem qoldamaityn azamattar sailauda osy qūqyǧyn qoldanady. Iаǧni azamattar sailauǧa kelıp dauys beru, «barlyǧyna qarsymyn» degen baǧanǧa belgı qoiu arqyly özınıŋ sailauǧa qatysy bar ekenın bıldıruge mümkındık alyp otyr.
Sonymen qatar Prezident bastamasymen äielder men jastarǧa jäne mügedek azamattarǧa Mäjılıste 30 paiyzdyq kvota qarastyrylǧan. Mäjılıstegı partiialyq tızımmen sailanatyn 69 mandatqa da, majoritarlyq tızımmen sailanatyn 29 mandatqa da osy kvota mındettı türde saqtalatyn bolady. Būl äielderdıŋ, jastardyŋ, sonymen qatar mümkındıgı şekteulı azamattardyŋ sailanu qūqyǧyn paidalanuǧa ülken üles qosady.
Kez kelgen sailaudyŋ ädıl ötuı būl azamattardyŋ sol sailauǧa qatysu belsendılıgıne tıkelei bailanysty ekenı anyq. Osy tūrǧydan alǧanda, bügınde elımızde baiqauşylar instituty ülken qarqyn alyp otyr. Iаǧni sailaudyŋ ädıl, aşyq ötuıne dauys beru kezınde de, olardy sanau kezınde de baiqauşylardyŋ qatysuy ülken üles qosady. Mäjılıske, äsırese mäslihattarǧa özın-özı ūsynatyn azamattyŋ bolsyn, saiasi partiianyŋ bolsyn senımdı ökılderı bolady. Baiqauşylardy da tartuǧa mümkınşılıgı bar. Bız osy baiqauşylar instituty arqyly sailaudyŋ ädıl ötuıne septıgımızdı tigızemız dep oilaimyn.
Bügıngı taŋda halyq qalaulylaryna tūrǧyndar tarapynan talaptyŋ joǧary ekenın jaqsy bılemız. Tıptı saiasi partiialardyŋ özı ümıtkerler tızımın bekıtken kezde ışkı sūryptauǧa qataŋ talap qoiyp jatyr. Sebebı, eŋ aldymen, deputattar jariialy boluy kerek. Olardyŋ aşyqtyǧy öte joǧary boluy tiıs. Belsendılıgı, sailauşylarmen kezdesuı, közqarasyn bıldıruı, Mäjılıs mınberınen azamattardyŋ müddesın qorǧau mäselesınde saiasi sauattylyǧy joǧary boluy şart. Halyq qalaulylarynyŋ pıkırtalasqa aralasuǧa yntasy da joǧary bolǧany jön.
Sonymen qatar memleketşıldık qasietıne de nazar audaru qajet. Kez kelgen deputat sailauşylardyŋ aldynda bergen uädesın, sailaualdy baǧdarlamasyn oryndauǧa müddelı boluy tiıs. Demek, alda parlamentarizm institutynyŋ damuynda ülken beles kütıp tūr. Osy belesten abyroimen ötu kerek. Segızınşı sailanatyn Mäjılıs öz ümıtkerlerın ūsynu arqyly jaŋa Ükımettı jasaqtauǧa atsalysady. Osylaişa, bız tek elımızdegı saiasi jüienıŋ qaita qūryluyn ǧana emes, sonymen qatar memlekettık apparattyŋ, onyŋ ışındegı memlekettık qyzmettegı, bilıktegı jaŋa tūlǧalardyŋ, elitanyŋ keluın kütemız.
Qazbek MAIGELDİNOV,
Ūlttyq qūryltai müşesı, saiasattanuşy
