Ündıstannyŋ jaŋa tarihyn qūraityn europalyqtar däuırın aǧylşyndar tūiyqtaidy. Ündıstanǧa bırınşı bolyp jol aşqan portugaldyqtar bolsa, aǧylşynnyŋ Ost-İndiia kompaniiasynyŋ tarihy 1600 jyldan bastalady. 1757 jyly Plessis şaiqasy aǧylşyndardyŋ Ündıstandy jaulauynyŋ bastapqy nüktesı bolyp sanalady, būl kezde aǧylşyn qolbasşysy Robert Klaiv Bengal bileuşısı Siradj-ud-dulanyŋ äskerın jeŋgen. Ündıstanda britan bilıgınıŋ ornauy 1856 jyly aiaqtaldy. Sodan bastap Ündıstan britandyq otarşyldardyŋ «ınju-marjanyna» ainaldy. Ündılerdı būl jaǧdai qanaǧattandyra qoimaidy. HH ǧasyrdyŋ ūly oişyly Mohandas Karamchand Gandi (Mahatma Gandi) bostandyqqa aparatyn jol «ahimsa» (zorlyq-zombylyqsyz) arqyly ötedı dep eseptedı. Ol boikot jäne äreketsızdık küş pen qaruly küres ädısterıne qaraǧanda äldeqaida tiımdı bolyp ündı halqy täuelsızdıgıne qol jetkızdı.
Ündıstannyŋ Qazaqstandaǧy Tötenşe jäne ökılettı elşısı Şubdarşini Tripati hanymmen sūhbatymyz Ündıstan Respublikasy täuelsızdıgınıŋ 75 jyldyǧy qarsaŋynda öttı. Osy oraida elşı hanymmen bırge ekı eldıŋ bügıngı küngı qol jetkızgen jetıstıkterıne qysqaşa şolu jasaǧan edık.
– Qazırgı Ündıstan osy qysqa merzımde barlyq salada ülken jetıstıkterge jettı. Ündıstan zamanaui ekonomikany, demokratiia negızderın qūrdy, milliondaǧan adamdy kedeilıkten şyǧardy, ǧaryşta, ǧylymda äserlı jetıstıkterge jettı jäne senımdı syrtqy saiasatty damytty. Bügıngı taŋda Ündıstan qarqyndy damyǧan äleumettık-ekonomikalyq äleuetı arqyly älem sanasatyn alyp elge ainaldy. Sol siiaqty, Ündıstan jaŋartylatyn energiia, telekommunikasiia, klimattyŋ özgeruı mäselelerı jäne ǧylym men tehnologiianyŋ basqa da sabaqtas salalarynda keremet jetıstıkterge jettı.
– Osy 75 jyl ışınde Ündıstan britandyq koloniiadan täuelsız memleket bolyp qalai özgerdı?
– Ündıstan ūzaq joldan öttı. Joǧaryda aitqanymdai, Ündıstan barlyq salada özınıŋ ösuı men damuynda orasan zor jetıstıkterge jettı. Ündıstannyŋ ösu traektoriiasy onyŋ äleumettık-ekonomikalyq parametrlerın kürt jaqsartudan bastap älemdegı jetekşı elge ainalǧanǧa deiıngı joly äserlı jäne nazar audararlyq. Alǧaşqy sailau äielder üşın teŋ sailau qūqyǧymen eresekterdıŋ jalpyǧa bırdei sailau qūqyǧymen ötkızıldı. Ündıstan özınıŋ bılımın, daǧdylaryn jäne mümkındıkterın Vasudhaiv Kutumbakamen ılımıne sai bükıl älemmen bölısu dästürıne ie boldy, būl bükıl älem – bır otbasy ekenın bıldıredı jäne olardyŋ äleuetın arttyru üşın basqa elderge jügındı. Eŋ soŋǧy mysal, jahandyq pandemiia kezınde Ündıstannan gumanitarlyq kömek, saraptama, därı-därmek jäne vaksinalar retınde 150-den astam elge jettı. Ündıstan qazır älemdegı eŋ jyldam damyp jatqan ırı ekonomikalardyŋ bırı bolyp tabylady, aldaǧy 10-15 jylda älemdegı üzdık üş ekonomikanyŋ bırı boluǧa daiyn. Būl el köptegen şeteldık kompaniialar Make in India (Ündıstanda jasalǧan) jäne Digital India (Sifrlyq Ündıstan) siiaqty baǧdarlamalar arqyly biznes aşatyn şeteldık investisiialar üşın tartymdy orynǧa ainaldy. Būl el – eŋ ırı IT qyzmet körsetu ortalyqtarynyŋ bırı. Ündı tehnologiialyq kompaniialary ösudı yntalandyrdy, jūmys oryndaryn qūruǧa, densaulyq saqtau men bılım beruge kömektestı.
– Ekı eldıŋ mädeni-gumanitarlyq jäne äleumettık-ekonomikalyq bailanystary qandai därejede?
– Ündıstan men Qazaqstan arasyndaǧy mädeni-gumanitarlyq jäne äleumettık-ekonomikalyq aspektılerdegı ekıjaqty qarym-qatynastar Ūly Jıbek joly kezeŋınen bastau alady. Bızdıŋ ejelgı mädeni, sauda jäne örkeniettık bailanystarymyz berık, onyŋ ızı Ortalyq Aziiada älı de saqtalǧan. Sol alǧaşqy künderde sauda-sattyq, oi-pıkır, mädeniet pen aqyl-oi almasu qyzu jürıp jatty. Bügınde osy būrynǧy «bailanysty» zamanaui mazmūnmen jaŋǧyrtuǧa ūmtylys bar. Jauapty strategiialyq serıktes retınde Ündıstan Qazaqstannyŋ äleuetın arttyruǧa ūmtylady jäne ärtürlı mamandandyrylǧan salalarda tūraqty türde kömek körsetedı. ITEC baǧdarlamasy aiasynda köptegen baǧdarlamalar men kurstar bar, olarda 1100-ge juyq qazaqstandyq öz ūltynyŋ qalyptasuyna syndarly üles qosuy üşın oqytyldy. 2019 jyldyŋ mausymynda Arys qalasyndaǧy oq-därı qoimasynda bolǧan jarylystardan keiın Ündıstan qalpyna keltıru operasiialaryna kömektesu jäne odan ärı şyǧyndy azaitu üşın qazaqstandyq äskerilerdı bombalardy zalalsyzdandyruǧa arnalǧan asa quatty kostiumdermen qamtamasyz ettı. Qazırgı SOVID-19 pandemiiasynyŋ örşuı kezınde Ündıstan Ükımetı ındetpen küresu üşın Qazaqstanǧa gumanitarlyq kömek retınde gidroksihlorokin tabletkalaryn tez arada jönelttı. Sol siiaqty, biyl daǧdarys kezınde Qazaqstan Ündıstandaǧy pandemiia jaǧdaiyna qarsy tūru üşın arnaiy medisinalyq qūral-jabdyqtar äkeldı, būl üşın bız Qazaqstan halqyna alǧysymyzdy bıldıremız.
Nūr-Sūltan qalasyndaǧy Svami Vivekananda mädeni ortalyǧynda ündı muzykasymen, klassikalyq bilermen, iogamen jäne qoiylymdarmen ünemı şūǧyldana otyryp bükıl Qazaqstan boiynşa ündı mädenietınıŋ jergılıktı qoǧammen bailanysyn qamtamasyz etedı. Sonymen qatar, 2015 jyldan bastap bız halyqaralyq Ioga künın toilai bastadyq. Mūnda iogaǧa degen qyzyǧuşylyq öte joǧary. Bastapqyda bız Nūr-Sūltan jäne Almaty qalalarynda Ioga künın toilaudy jobalaǧan edık. Alaida ötken jyly bız ony 10-nan astam qalada atap öttık. Bızdıŋ Almatydaǧy ökıldıgımız ioga sabaqtaryn da ūsynady. Sonymen qatar, bızde mädeni almasu baǧdarlamalarymyz bar. Mūnda Ündıstannan muzykalyq jäne bi ūjymdary, sondai-aq Qazaqstannan ärtıster Ündıstanǧa keledı. Sonymen qatar, Ündıstan Qazaqstan studentterıne Ündıstannyŋ mädeni bailanystar jönındegı keŋesı baǧdarlamalary arqyly türlı pänder boiynşa granttar ūsynady.
– Qazaqstan naryǧy ündıstandyq käsıpkerler üşın qanşalyqty tartymdy?
– Ündıstannyŋ soŋǧy onjyldyqtaǧy ekonomikalyq tabystary onyŋ Ortalyq Aziiamen qarym-qatynasynyŋ sipatyn özgertıp, jaŋa deŋgeige şyǧardy. Ündıstannyŋ aimaqqa belsendı qatysuy üşın Ortalyq Aziia naryǧynyŋ tartymdylyǧy men äleuetı artty. Qazaqstan naryǧy ündılık käsıpkerler üşın sapanyŋ ortaq qūndylyqtaryna bailanysty tartymdy. Ündıstandyq investorlar da qazaqstandyq käsıporyndarmen bırlesken ūiymdar qūruǧa müddelı, öitkenı būl jergılıktı jäne körşıles elder naryqtaryna keŋ jol aşady. Ündıstan Sauda palatalary federasiiasy men Qazaqstannyŋ Syrtqy sauda palatasy ekı el arasyndaǧy sauda-ekonomikalyq jäne investisiialyq yntymaqtastyqty damytu maqsatynda bırlesken ıskerlık keŋes qūrdy jäne bız ekı el arasyndaǧy saudany odan ärı arttyru üşın älı de zor äleuet bar dep esepteimız.
– Ündıstan Qazaqstannan qandai önımderdı alady?
– Ötken jyldaǧy ekıjaqty tauar ainalymy 2,3 milliard dollardan asty. Qazaqstan – Ortalyq Aziiadaǧy bızdıŋ eŋ ırı kommersiialyq serıktesımız. Ündıstannyŋ Qazaqstannan negızgı importy mūnai önımderı, uran jäne fosfor bolyp tabylady.
– Sızdıŋ eldıŋ qandai önımderı Qazaqstanǧa äkelınıp jatyr?
– 2020 jyly Qazaqstan Ündıstannan därı-därmek pen farmasevtikalyq önımderdı, ūialy jäne symsyz jelılerge arnalǧan telefondardy, sondai-aq qūmdy äk kırpışter men bloktaryn importtady.
– Turizm salasyna pandemiia qandai özgerıster alyp keldı?
– COVID-19 bükıl älem boiynşa adamdarǧa da, bizneske de zardabyn tigızdı. Ündıstandaǧy ındet qonaqjailylyq pen turizm sektoryna aitarlyqtai äser ettı. Halyqaralyq jäne jergılıktı turister tabiǧi, tarihi, dıni jäne mädeni körıktı jerlerge baru baǧdarlamasynan bas tartty. Būl äue qatynasy men qonaqüilerdı brondau qyzmetıne kerı äser ettı. Osy sala qyzmetkerlerınıŋ edäuır bölıgı jūmyssyz qaldy.
Alaida 2021 jyldyŋ 15 qazanynan bastap Ündıstanǧa charterlık reistermen keletın şeteldıkter üşın jaŋa turistık vizalardy berudı bastau turaly şeşım qabyldandy. Tūraqty kommersiialyq reistermen keletınder 15 qaraşadan bastap mūny ıske asyra alady. Osyndai şeşım jariialandy, öitkenı ındet ösımı äldeqaida az jäne Ündıstan qaŋtarda vaksinasiia baǧdarlamasy bastalǧannan berı tūrǧyndarǧa ekpenıŋ 1 milliard dozasyn saldy.
– Ündıstan Ükımetı qoǧamdaǧy dıni tözımdılık pen konfessiiaaralyq kelısım mäselelerın qalai şeşedı?
– Ata Zaŋymyzda barlyq konfessiialardyŋ teŋdıgı turaly naqty erejeler bar. Barlyq dınder teŋ. Olarǧa bırdei qaraidy. Dın ökılderı Ükımet pen memleket aldynda bırdei jauapty. Al būl bızdıŋ tarihi-geografiialyq ölşemımızden tuyndap otyr dep aita alamyz. Ündıler dıni toleranttylyqty öz ūltynyŋ tüpqainary dep sanaidy.
– Otandastaryŋyz Qazaqstannyŋ tarihy men mädenietı turaly ne bıledı?
– Ündıstan men Qazaqstan arasyndaǧy mädeni bailanys jaqsy damyǧan. Būl qazırgı zamanǧy mädeni bailanys qana emes, sonymen bırge 2000 jyl būryn qalyptasqan tarihi-mädeni täjıribe, tarihi jadymyz saqtalǧan. Osy kezeŋderde ekı el arasynda tūraqty tauar almasu jäne odan da maŋyzdysy ideialar men mädeni äserlermen almasudyŋ özındık joly öttı. Mūndai ekı mysal – buddizmnıŋ Ündıstannan Ortalyq Aziiaǧa saiahaty jäne Ortalyq Aziiadan Ündıstanǧa sopylyq ideialarynyŋ köne ündı elınde nasihattaluy.
Bügıngı kezeŋde de mädeni almasu öz deŋgeiınde ötkızılıp keledı. Älemge äigılı «Ūly dala: Uaqyt. Keŋıstık. Mädeniet» atty 2020 jyldyŋ nauryz-säuır ailarynda ötken körmenıŋ maŋyzdylyǧyn aitqym keledı. Ündıstannyŋ bedeldı Ūlttyq mūrajaiynda «Altyn adamnyŋ älem mūrajailary arqyly şeruı» halyqaralyq jobasy aiasynda öttı. Körme ündı jūrtşylyǧyn Qazaqstannyŋ bai tarihi-mädeni mūrasymen tanystyrdy. Sondai-aq tanymal qazaqstandyq skripkaşy Marat Bisenǧaliev Mumbaidaǧy Ündıstannyŋ alǧaşqy tolyq käsıbi simfoniialyq orkestrınıŋ direktory bolyp qyzmet etedı.
– Elşı hanym, ekı el dostyǧynyŋ altyn köpırındei qyzmetıŋızge tabys tıleimız!
Qysqaşa ömırderek:
Şubdarşini Tripati hanym Ündıstannyŋ diplomatiialyq qyzmetıne 1994 jyly keldı. Deli universitetın bıtırgen, filosofiia magistrı. Onyŋ alǧaşqy şeteldegı diplomatiialyq qyzmetı saiasi jäne äkımşılık ısterge jauapty bolǧan İzraildegı Ündıstan elşılıgınde boldy. 1999-2002 jyldar aralyǧynda Ündıstan Syrtqy ıster ministrlıgınıŋ äkımşılık bölımınde qyzmet ıstedı. 2002 jyldan 2005 jylǧa deiın Butandaǧy Ündıstan elşılıgınde jūmys ıstedı, onda äkımşılık jäne aqparat bölımın basqardy. 2005 jyly Kuala-Lumpurdaǧy Ündıstan elşılıgınıŋ bırınşı hatşysy qyzmetın atqardy, saiasi, aqparattyq jäne äkımşılık mäselelermen ainalysty. 2006 jyly Parijdegı Ündıstan elşılıgınde keŋesşı bolyp jūmys ıstedı jäne 2009 jylǧa deiın saiasi bölımdı basqardy. 2009 jyly Europa elderı departamentınıŋ direktory qyzmetın atqardy. 2011 jyldan 2014 jylǧa deiın Timpudaǧy Ündıstan elşılıgı missiiasy basşysynyŋ orynbasary, 2014 jyldan 2016 jylǧa deiın Berlindegı Ündıstan elşılıgı missiiasy basşysynyŋ orynbasary qyzmetın atqardy. 2016-2019 jyldary – Ündıstannyŋ İordaniiadaǧy elşısı qyzmetın atqardy. 2021 jyldan bastap Ündıstannyŋ Qazaqstandaǧy Tötenşe jäne ökılettı elşısı.
