«Eŋ bai adam menmın. Qazaqstannyŋ qai tükpırıne barsam da menı tanityn bır adam tabylady» deitın Aitqoja Fazyl aǧamyz erekşe kısı. Tek qana äleumettık jelınıŋ belsendısı ǧana emes, elımızdıŋ tükpır-tükpırın aralap, halyqtyŋ jaǧdaiyn közımen körıp, mūqtajyn bılıp, ortaǧa oily sözderın tastap, ızıne köptı erte bıletın azamat qaraǧandylyqtardyŋ, tek qana olar emes elımızdegı kökırek közı aşyq ını-qaryndastarynyŋ qadırlı aǧasy. N.E.Bauman atyndaǧy Mäskeu tehnikalyq universitetınıŋ tülegı on jyldan astam uaqyt Reseide qyzmet etıp, 80-jyldary Qaraǧandy politehnikalyq instituttyŋ elektrotehnika fakultetın basqaryp, 90-jyldary sol institut prorektory boldy. El täuelsızdıgı tūsynda saiasi ömırge belsene aralasty. Egemendıgımızdıŋ alǧaşqy jyldaryndaǧy «Aq jol» partiiasymen de onyŋ esımı tyǧyz bailanysty. Partiianyŋ qaraǧandylyq filialyn basqaryp, saiasatker retınde de tanyldy. Aǧamyz özınıŋ ötken ömır jolynyŋ örnekterın gazet oqyrmandaryn tanystyrmaq nietımızdı qūptap, redaksiiamyzda qonaqta bolǧan edı.
– Aǧa, ömırde dūrys taŋdau jasau oŋai ma, älde..?
– Taŋdau dep jürgenımız – aqyl-oiymyzdyŋ, ar-ojdanymyzdyŋ qalauy. Esımde, bır künı rektor şaqyryp alyp üş oqytuşyny jūmystan şyǧaru kerek dedı. Üşeudıŋ ekeuın jaqsy tanimyn, tıptı bıreuımen bır kafedrada jūmys ısteimın. Özımızdıŋ qazaq jıgıtı. «Ne üşın?» dedım. Olar studentterge «2» qoiady dedı. Oqymasa, dūrys qoi endı. Joǧarydan nūsqau keldı, «2» tıptı «3» degen de baǧa qoiylmasyn degen. Sonda bıldım, bılımnıŋ qūritynyn. Osy küngı deŋgeige jetetının sol sätte tüsındım. Öitkenı ekeuı de – üzdık oqytuşylar. Ol kezde studentter arasynda saualnama jürgızılıp, oqytuşylardyŋ bılım beru deŋgeiın studentterdıŋ özı baǧalaityn. Ekeuınıŋ de sabaqtary kürdelı, soǧan qaramastan ekeuı de bırınşı orynda bolatyn. Tüsındım. Barlyq salada osylai bolaryn. Ötırık esep, qaǧaz jüzınde ǧana milliondaǧan mälımet. Bılımdılerdıŋ joly kesıledı. Ketuge bel budym. Ökınışke qarai, menıŋ oilaǧanymnyŋ bärı bel alyp kettı. Qai salany alyp qarasaŋyz da bılım, ǧylym, densaulyq, äleumettık-ekonomikalyq bolsyn, jalǧan aqparattyŋ nöpırınde qaldyq.
– Sonymen oppozisiia emessız, eşqandai partiiada joqsyz, sonda kımsız dep sūraǧanym äbestık emes pe?
– Partiia müşesı bolmai-aq oppozisiiada boluǧa bolady. Men oppozisiiadamyn, men – opponetpın, men jau emespın, bıraq menı jau deitınder az emes. Olar – ūry-qarylar, sanalary halyq basqaruǧa saiaz, maqtansüigış, tüimedeidı tüiedei, tüiedeidı tüimedei etıp körsetetın toǧyşarlar.
Öz basym – ūltşylmyn, bıraq ūlttyŋ patrioty emespın. Men – Qazaqstannyŋ patriotymyn. Qazaqstandaǧy tynyştyq, Qazaqstannyŋ örkendeuı, halyqtardyŋ beibıt qatar ömır süruı men üşın öte maŋyzdy.
Bızdıŋ ūrpaq aldyndaǧy eŋ maŋyzdy maqsat – memleketımızdıŋ Täuelsızdıgın saqtap qalu. Qazaqstandy şyn derbes memleketke ainaldyru. Öitkenı äsıreūltşyldyqty «nasional patriot» deidı ǧoi. Ol qai memlekette bolmasyn eldı körkeitken emes. Adamzattyŋ jürıp ötken tarihy bar, düniejüzınıŋ täjıribesı bar. Qazaqstan bolsa, qazaq ta bolady. Keŋes däuırınde ıs jüzınde Qazaqstan bolǧan joq, qazaq degen pasportymyzda jazu boldy, bıraq qazaqylyq qadırlenbedı, tılımız bolǧan joq, dınımız bolǧan joq, jerımız bolǧanmen, bailyǧy qolymyzda bolǧan emes, ädet, salt-dästürımız qasterlenbedı. Barlyq ūlt osy bes ūstynnan tūrady. Eger öz ūltyŋnyŋ dästürın-saltyn mansūq etseŋ, basqa ūlttyŋ salt-dästürın ūstaisyŋ. Alyp imperiia bolǧan Odaq «sen keremetsıŋ» dep maqtap dostyq, beibıtşılık dep aldarqatyp barlyǧyn orys qyluǧa tyrysty. Basqa mädeniettı ūstansaŋ, sen qazaq emessıŋ.
Eŋ bırınşı aitarym, Qazaqstandaǧy tynyştyq, beibıt ömır, eŋ bastysy, bızge qazaqtarǧa qajet. Bızdıŋ Qazaqstannan basqa basar tau, barar jerımız joq. Är qazaq osyny este ūstauy kerek. Bızdı basqa jerde eşkım kütıp, jarylqaiyn dep otyrǧan joq! Öz jerınde, egemen elınde jasap jatqan qazaqtyŋ otyrǧan jerınıŋ bärı – tör. El aman, jūrt tynyş bolsa, kem-ketıgımızdıŋ ornyn toltyryp, taǧymyz da tūǧyrly bolady. Qaitalap aitamyn, Qazaqstandaǧy negızgı, bas ūlt (titulnaia nasiia) retınde memleketımızdıŋ bırtūtastyǧyna, derbestıgıne, eŋ aldymen, tarih aldynda bız jauaptymyz. Mūny tüsınbegen qazaq basymyzǧa bıtken sor. Qazaqtyŋ keleşegı – qazaqtyŋ qolynda elımızdegı beibıt ömır, elımızdıŋ egemendıgı, jerımızdıŋ bırtūtastyǧy, eŋ äuelı bızge, qazaqtarǧa bailanysty.
Memleketımızdegı barlyq Ūlt ökılderın bırıktıruşı ūiytqy bız QAZAQTAR boluymyz qajet. Bızdıŋ ūrpaqqa jas ūrpaqqa aldymyzdaǧy eŋ maŋyzdy maqsat – memleketımızdıŋ Täuelsızdıgın saqtap qalu.
– Tıl ūlttyqtyŋ bırınşı belgısı ǧoi.
– 1991 jyly Sovet ükımetı qūlap, el egemendıgın alǧan kezde Täuelsız Qazaqstanda otyz jyl ana tılımız üşın küresemız dep kım oilaǧan? Qazaq tılı degende menıŋ ūstanymym – ainalama taratatyn oiym, är Qazaqstan azamaty on tıl bılsın, bıraq aldymen memlekettık tılın igeru – paryz. Qazaqstandaǧy memlekettık tıl – qazaq tılı. Barlyq qazaqstandyqtar, onyŋ ışınde qazaq emesı Abaidy jatqa oqymai-aq qoisyn, Säkendı bılmei-aq qoi. Bes jüz ǧana tūrmysta kezdesetın «baryp kel», «alyp kel», «qanşa», «neşe» jäne osy siiaqty sözderdı bılse jetkılıktı. Mysaly, otyz jyl boldy. Otyz jylda aiyna bır-aq söz jattasa, otyz jylda 360 söz bıledı eken. Būl jai, özara tıldeskenge jetedı. Būl bilıktıŋ bas kemşılıgı: men egemendık alǧanda osydan otyz jyl būryn prorektor bolyp ıstedım dedım ǧoi. Sol sätte qalanyŋ köptegen ūiymynan basqa ūlttyŋ adamdary «qazaq tılın üirenemız» dep yntalandy. Olardyŋ sūrauymen ondaǧan qazaq tılın üiretetın toptar aştyq, tıptı mūǧalımder jetpedı. Mektepten mūǧalımder jaldadyq. Bır uaqytta orys tılı ūltaralyq tıl, resmi tıl degen söz şyǧysymen basqa ūlt ökılderınıŋ yntasy sudai basyldy. Olar bırden tüsındı, qazaq tılı kerek emes ekendıgın. Sonymen prosess toqtap qaldy. Nazarbaevtyŋ «kazahskaia zemlia obedinila bolee sta etnosov. Konechno, chtoby vse eto etnicheskoe mnogoobrazie stalo edinoi nasiei, nujen horoşii sement. Segodnia glavnym faktorom, sementiruiuşim nasiiu, iavliaetsia kazahskii iazyk, iazyk gosudarstva» degen sözderı esımızde. Jaqynda ǧana qazırgı Prezident Toqaev «Znat kazahskii iazyk – dolg kajdogo kazahstansa» dedı Memleket basşysy. Otan aldyndaǧy boryşty ärbır qazaqstandyqqa ötetuge, Qazaqstan Ata Zaŋyndaǧy 7 bapty ıske asyruǧa – halyq aldynda boryşty. Būl bapta ärbır qazaqstandyq memlekettık jäne özın-özı basqaru organdardan basqa jerlerde qazaqşa söileuı kerek delıngen. Prezident eŋ bırınşı, özınıŋ ainalasynan bastauy qajet ministrler, äkımder, deputattar arasynda qazaq tılın bılmeimın deitınderdı tüzemei, eşqandai özgerıs bolmaidy.
– «Tıl maidany» turaly pıkırıŋızdı bılgımız keledı.
– «Tıl maidany» turaly mende ekı pıkır bar. Bırınşısı, qūptaǧan joqpyn. Ekınşısı, qarsy da bolǧan emespın. Qūptamaǧan sebebım: qarapaiym halyqtyŋ eşqandai kınäsı joq. Orys tılı «resmi tıl, ūltaralyq tıl» dep Konstitusiiada körsetılse, basqa ūlt ökılderı nege bastaryn auyrtyp üirenedı. Bilık «qazaq tılı kerek emes» dep aitpasa da, ısımen däleldep otyr. Jiyndar bes auyz qazaqşamen bastalady da ärı qarai orysşa jüredı, zaŋdar orysşa qabyldanady da, ärı qarai byt-şyt qazaqşaǧa audarylady.
Al «Tıl maidanyna» qarsy şyqpaǧan sebebım: Ata Zaŋymyzdyŋ 7-babynyŋ 2-tarmaǧyna säikes qazaq tılımen qatar resmi türde orys tılı qoldanylatyn organdar: Aqorda, ministrlıkter, äkımdıkter jäne t.b. memlekettık organdar, al basqa ūiymdarda: meiramhana, düken, ūşaq, poiyz, bazar, jekemenşık biznestık ūjymdarda tek qazaq tılı qoldanyluy kerek. Konstitusiia solai dep tūr! Būl tūrǧydan, «Tıl maidany» azamattarymen tolyq bır pıkırdemın. Satuşysyŋ ba – üiren, därıgersıŋ be – üiren, daiaşysyŋ ba – üiren. Köp söz kerek emes qoi, joǧaryda aitylǧan bır aida bır söz jattap, 30 jylda bılgen 300 sözı jetkılıktı. Jıgıtter bilıktıŋ män bermegen şaralaryn ıske asyruǧa qolǧa alǧanyn sözsız qoldaimyn. Osyndai azamattardy quǧyn- sürgınge ūşyratyp, şetel asyp ketulerıne sebep bolyp otyrǧandardy tüsınbeimın. Būl taŋda memleket tarapynan halyqtyŋ qazaqşa bıluıne tolyqqandy jaǧdai jasalyp jatqan joq.
Al ǧylym boiynşa, keregı joq zat, organ eşqaşanda damymaidy. Mysaly, şyǧystaǧy qandastarymyz hakas, tyva, iakut-sahalardyŋ tılderı joiylu qaupı bar. «Qanşama «halua, halua» dep aiǧailaǧanmen, auzyna tättınıŋ dämı kelmeidı» degen siiaqty qoǧamǧa kündelıktı ömırde kerek bolmai, qazaq tılı damymaidy. Tıl mäselesı – öte kürdelı jūmys.
Ukraina maidany tılden bastaldy. Eŋ basty mäsele osynda jatyr. Qazaqstanda teketıres boluyna qarsymyn. Onyŋ nege äkelıp soǧatyny belgısız. Jäne kez kelgen teketıres memleketımızdıŋ ırgetasyna zaqym keltıruı mümkın. Bıraq, osyǧan jetkızbeu üşın bilık «bızden keiın topan suy kelse de, bärıbır» dep otyrmai halyqpen, äsırese basqa ūlt ökılderımen jūmys ısteuı kerek. Äzırge eşqaisymyz jalaŋ sözden basqa eşteŋe körıp otyrǧan joqpyz. Taǧy aitarym, bızde, äsırese deputattar arasynda «Qazaq tılı, qazaq tılı» dep aiǧailaityn azamattar künnen künge köbeiıp keledı. Men mūny piar – eldıŋ közıne tüsıp, auyzdaryna ılınu üşın äreket dep esepteimın.
Tılşıl bolsaŋ «orys tılı – ūltaralyq tıl, resmi tıl» degen zaŋdardyŋ küşın joiuǧa atsalys. Men Parlamentke kelıp «qazaqşa nege söilemeisıŋ» degen deputattar aldynda keşırım sūrap nemese «kelesı joly bılıp kelemın» degen ministrlerdı tüsınbeimın. Olardyŋ ornynda jüregınıŋ uyty barlar: «Vy je zakonodateli, snachala otmenite p.2 stati 7 Konstitusii, togda budu vystupat na gos.iazyke» der edım. Barlyǧynyŋ oilaǧany – qaraqan qu bastarynyŋ qamy. Mıne, tülkıbūlaŋǧa salmai, anyǧyn aitatyn kez keldı.
– Tıl mäselesı kürdelı…
– Bılım. Bılım. Qazaq tılınde jaqsy bılım alu tıkelei oqulyqqa bailanysty. Mektep, kolledj, JOO tarapynan bılım alu üşın 5000-dai tek oqulyq qajet. Köp bılım salasyndaǧy oqulyqtardy qazaq tılıne audaruǧa mäjbürmız. «Soqyr körgenınen airylmaidy» degendei, oqulyqtardyŋ köbısın reseilıkter daiyndaǧan. Orysşadan qazaqşaǧa audaruǧa mäjbürmız. Audarma oqulyqtardyŋ sapasy aituǧa kelmeidı. Mysaly, menıŋ nemerelerımnıŋ toǧyzy toǧyz synypta oqidy, ışterınde qazaqşa oqityny, orysşa oqityny da bar. Qazaq oqulyǧynyŋ mätınderınıŋ köbısı tüsınıksız. Kım audarǧany belgısız?
Ekınşıden, audarma sapasy terminder balamasyna bailanysty, menıŋ tüsınbeitınım, älemdık dep esepteletın barlyq tılderde bar terminderge qazaqşa balama ızdep, ana tılımızde joq jaŋa sözder kırgızu – qazaq tılınıŋ damuyna ülken kedergı. Tılde ǧana emes, barlyq salada bızdıŋ ärbır qadamymyz älemdegı damyǧan elder qataryna jeteleuı qajet.
Mysaly, «prosent» sözın «paiyz» dep atap kettık. Türkmennıŋ «foiz» sözınen ne ūttyq? Ūtyldyq! Örkenietten bır süiem bolsa da qaşyqtadyq. Endı osylai medisinadaǧy, tehnikadaǧy, tabiǧattanudaǧy jäne basqa ǧylym salasyndaǧy tılımızde joq milliondaǧan termindı balamalaimyz ba?
BŪŪ älemdık tıl dep esepteitın tılderde terminder bırdei. Mysaly, «paiyz» aǧylşynşa – «percent», ispanşa – «pozciento», nemısşe – «rrozento», orysşa – «prosent».
Alysqa barmai-aq qoiaiyn, orystar damyǧan elderden kelgen termindı özınıkı qylyp ala salady. «İnostrannye slova v russkom iazyke» degen kıtapty oqyŋyz, bärımız orys sözı dep jürgen köp sözder basqa tılden kelgenın körıp taŋ qalasyz. Resei aǧartuşysy Belinskii atty demokrat orys tılındegı köptegen şetel sözderın keltırıp «osy sözder bolmasa, orys tılı qandai kedei bolar edı» degen eken. Qazır tılımızde tüsınıksız ataulardyŋ köbeigenı sonşama keibır maqalalardy oqu üşın tılmaş jaldau qajet.
– Latyn tılıne köşu de bügıngı künnıŋ tärtıbınen tüspei tūr ǧoi.
– 1996 jyly bızdegı «İnformasionnaia izmeritelnaia tehnika» kafedrasynyŋ dosentımen bırge latynşaǧa köşu turaly «Ana tılı» gazetıne maqala şyǧardyq. Sodan berı latynşaǧa köşu kerek dep kelemın, bıraq jaqynda oiym özgerdı. Basty sebep: jüz jylǧa jaqyn uaqytta älıpbiımız üşınşı ret auysady dep otyr. Būǧan deiıngı ekı älıpbide jazylǧan qūndylyqtardan eşqandai habarymyz joq. Latynşaǧa köşsek, ötken ǧasyrdyŋ 30-jyldarynda jazylǧan qūndylyqtardan taǧy da aiyrylamyz. Latyn äälıpbiıne köşu orystardan qaşu dep oilau – qate pıkır. 7000 şaqyrymnan astam ortaq şekarasy bar elden älıpbi arqyly qaşu mümkın emes.
– Aǧa, endı bır sūraǧyma jauap berıŋızşı. Babaŋyzdan mūralyqqa ne aldyŋyz, şöbereŋızge ne qaldyrasyz?
– Menıŋ babamnan alǧany – qanym. Qazaqpyn. Osy qanǧa bailanysty aitatynym bar. Ūlt qan arqyly berılmeidı. Ūlt – tıl, jer, dästür, dın, ädet-ǧūryp arqyly berıledı. Orys qazaq tılın bılse, jerın süise, qazaqtyŋ ädet-ǧūrpyn ūstanyp, qazaqpen aralas jürse ol orys emes, qazaq qoi. Menıŋ äkelerım dındı ūstap tūrǧan adamdar bolatyn. Äkem aitatyn bızdıŋ babalarymyzdy Arqaǧa şyǧaryp salyp tūrǧandar üş ösiet aitty dep. «Senderdıŋ otandaryŋ būl jaqta joq endı, qai jerde mūsylman bar, qai jerge baryp tūrasyŋ – sol jerde otanyŋ. Ekınşı dınge qaişy kelmeitın ädet-ǧūrpyn özıŋdıkı etıp al. Üşınşı mal, dünie-boq jinamaŋdar. Qūdaidy ūmytasyŋdar, Qūdaidy sender ūmytqan soŋ sender barǧan jerlerdegı el ūmytady» deptı.
Menıŋ dınım qazırgı islam emes. Ata-babadan qalǧan islam. Bızdıŋ ädet-dästürde islamǧa qarsy eşteŋesı joq. Qazırgı taza dını bızdı altynşy, jetınşı ǧasyrǧa süirep bara jatyr. Kelınnıŋ sälem salǧanynda Qūdaiǧa qarsy, dınge qarsy ne bar?
Bızdıŋ dästür islammen tyǧyz bailanysty. Sol dästürdı ūmytqandar ǧana islamǧa qarsy jūmys ısteidı. Dästürge qarsy jūmys ısteidı. Mäskeude oqyp, 13 jyl jūmys ıstedım. «Qalai orystanbadyŋ?» dep sūraidy. Özıŋe bailanysty deimın. Oquǧa tüsuge barǧaly jatqanda äke-şeşeme qazaqtyŋ qyzyna üilenemın dep ant berdım. Būl da – menıŋ qazaqty, Qazaqstandy süiuımnıŋ bır körınısı. Ata-anany syilau da – ata-babamnan alyp qalǧan qymbat mūram. Äkem erterek, anam 35 jasqa kelgenımde qaitys boldy. Köŋılıne tiedı dep közınşe araq ışıp, ne temekı tartyp körgenım joq. Dınde de, ömırde de solai, ata-anasyn syilamaǧan adam eşkımdı syilamaidy.
Osy aitqandarymdy ūrpaǧyma beruge tyrysamyn. Aldyŋǧy künı ǧana: «Bız qazaqpyz, araq ışpeimız, şylym tartpaimyz, qazaqqa üilenemız» dep aitqyzdym. Kerek bolsa, qazaqtyǧyn künde aityp otyru kerek.
– Äŋgımeŋızge raqmet!
