Jūrt arasynda «qasqyrdan keiın ettı köp jeitın – qazaqtar» deitın äzıl-şyny aralas söz bar. Rasynda da, Saryarqanyŋ saryşūnaq aiazynda qazaqtyŋ ömırın qyzylsyz elestetu qiynnyŋ qiyny. Sol sebeptı bolsa kerek, Jaŋa jyl jaqyndaǧan kezde, ekı qazaqtyŋ bırınıŋ äŋgımesı soǧym jaily bolady. Onyŋ üstıne qazırgı taŋda elımızde soǧymǧa arnalǧan qos bırdei sait jūmys jasap otyr. Ūzyn sözdıŋ qysqasy, astanalyqtar qystyq soǧymdy qaidan jäne qandai baǧada alyp jatyr?
Qanşa jerden öz-özımızdı «qasqyrdan keiın ettı köp jeitın halyqpyz» dep maqtaǧanymyzben, şyn mänısınde, jaǧdai basqaşa bolyp otyr. Britan basylymy jazǧan aqparatqa sensek, älemdegı ettı eŋ köp tūtynatyn el AQŞ körınedı. Mäselen, būl elde ettı jan basyna şaqqanda 120,2 kelı tūtynady eken. AQŞ-tan keiın Kuveit – 119,2 kelı, Avstraliia 111,5 kelı et jeidı. Al ettı eŋ az tūtynatyn el Bangladeş (4 kelı) pen Ündıstan (4,4 kelı) elı körınedı.
Sondai-aq, Oŋtüstık Aziiada ornalasqan bırneşe memleket ettı az tūtynatyn elder qataryna qosylyp otyr. Bızdıŋ körşıles elderımız Täjıkstan – 14,7 kelı, Özbekstan – 28,4 kelı, Äzerbaijan – 32 kelı, Qyrǧyzstan 36 kelı et tūtynady eken. Al qazaqstandyqtar jyl saiyn 56 kelı et tūtynyp, et jegış elderdıŋ ortasynda ǧana tūr. Älemdegı aldyŋǧy qatarly elderdıŋ aldynda tūrmasaq ta, elımız ettı jaqsy köretın memleketterdıŋ bel ortasynda tūr. Būl, ärine, börkımızdı aspanǧa atyp quanbasaq ta, şükır deuge bolatyn statistika.
Qaltaǧa yŋǧailysyqoi men siyr etı
Negızınen, elorda tūrǧyndary ettı «Şapaǧat» kommunaldyq bazary men «Älem» sauda ortalyǧynan alady. Mäselen, «Şapaǧat» bazaryna barǧanymyzda, ondaǧy jylqy etınıŋ 1 kelısı 1300-1350 teŋgeden satylyp jatqanyn baiqadyq. Bazardaǧy yǧy-jyǧy halyq, negızınen, jylqy etın aluǧa qūmar-aq. Alaida qaltaǧa yŋǧailysy qoi men siyr etı bolyp otyr. Öitkenı atalǧan tülekterdıŋ etı 1200 teŋgenıŋ kölemınde satylyp jatyr eken. Saparbai esımdı azamat 6 kelı jylqynyŋ etın 1300 teŋgege satyp alǧanyn aitady. Öitkenı ol būdan kölemdı etıp et satyp aluǧa qarjylyq mümkındıgı joq ekenın jasyrmaidy. Sebebı jylqynyŋ bır aiaǧyn tūtas satyp alu üşın kem degende 100 myŋ teŋge kerek. Al mūndai qarjy qaltada bolmaǧannan keiın, ai saiyn bırneşe kelı satyp aluǧa tura keledı.
Astanalyqtardyŋ et alu üşın baratyn bazarlarynyŋ bırı «Älem» sauda ortalyǧy bolyp otyr. Mūnda baǧa «Şapaǧat» bazarymen salystyrǧanda anau aitqandai qymbat körınedı. Mäselen, mūnda jylqy etınıŋ 1 kelısı 1600-1650 teŋgeden satylyp jatyr. Al qoi men siyrdyŋ etı 1300-1350 teŋgenıŋ ainalasynda. «Şapaǧat» siiaqty «Älem» sauda ortalyǧynda da halyqtyŋ qarasy qalyŋ eken. Aluşy men satuşynyŋ özara äŋgımesınen Saryarqanyŋ saryşūnaq
aiazynda ettıŋ qanşalyqty maŋyzdy ekenın aŋǧaruǧa bolady.
Jalpy, elordalyq saudagerler ettı Aqmola, Qostanai, Qaraǧandy oblystarynan keletının aitady. Atalǧan öŋırler elordaǧa jaqyn bolǧandyqtan, mūnda, negızınen, auylşaruaşylyq önımderın äkelu qolaily.
QASAPŞY ESKERTEDI
Astanada «Şapaǧat» kommunaldyq bazary men «Älem» sauda ortalyǧynan basqa jerlerde de et üzdıksız satylyp jatyr. Bır baiqaǧanymyz, ol jerlerde özge tauarlar siiaqty ettıŋ ötpei qalyp jatqany kezdespeidı. Öitkenı qyzylǧa degen sūranys bır sätke de tolastaǧan emes. Alaida et satumen ainalysatyn qasapşy Janat Aidarūly bazar etın baiqap jeu kerek ekenın eskertedı. Öitkenı bazardaǧy et pen özıŋız közben körıp soiǧan mal etınıŋ arasynda jer men köktei aiyrmaşylyq bar.
– Qazırgı taŋda Astanadaǧy kez kelgen bazardan et satyp alyp, jeuge bolady. Bıraq bazardaǧy ettıŋ barlyǧy bırdei köŋılden şyǧa bermesı anyq. Mäselen, qalada bordaqylanǧan jylqynyŋ etı appaq bolady. Jylqynyŋ etı appaq bolǧannan keiın jūrt ony «maily eken» dep aluǧa qūmartady. Al şyn mänısınde jylqynyŋ etı aq nemese sary bolmauy kerek. Tek qana bordaqylanǧan jylqynyŋ etı appaq bolady. Köpşılık qauym osy mäselenı jıtı nazarda ūstauy kerek. Sondai-aq, astanalyqtar Reseiden kelıp jatqan jylqy etınen saq boluy qajet. Öitkenı arba tartuǧa arnalǧan ülken-ülken jylqylardyŋ etterı tym qatty bolady. Resei jylqysy myŋ jerden ülken bolǧanymen, olardyŋ etterı özımızdıŋ jylqylardyŋ etındei tättı bolmaidy. Sondyqtan da men tūtynuşylardy Resei jylqysynan saq boluǧa şaqyramyn, – deidı Janat Aidarūly.
Qasapşynyŋ «saq bolyŋyzdar» degen eskertuınen soŋ «qarapaiym tūtynuşy qandai et aluy kerek?» dep sūradyq. Onyŋ aituynşa, jūrt bordaqylanǧan jylqydan qaraǧanda dalada jaiylyp jürgen januardyŋ etın alǧany jön.
– Şyn mänısınde jylqynyŋ etın bıletınder alys audandardan satyp äkeledı. Öitkenı bordaqylanǧan jylqyǧa qaraǧanda ien dalada jaiylyp jürgen jylqynyŋ etı dämdırek bolady. Nege? Öitkenı Astananyŋ ırgesındegı auyldarda jylqylardy bordaqylap, öz önımderın bazarǧa äkelıp satady. Jalpy, tūtynuşy retınde bazardan et satyp almauǧa tyrysamyn. Sebebı bazardaǧy et toŋazytqyşta mūzdatylǧannan keiın onyŋ sapasy tömen bolady. Mysaly, Astananyŋ ırgesındegı şarualar aryq jylqylardy syrttan satyp äkeledı de, tek qana jemmen semırtedı. Onyŋ üstıne jylqy tez semırsın dep olar arnaiy malǧa ärtürlı därumender beredı. Mūndai maldyŋ etı köŋılıŋızden şyqpauy mümkın. Negızı, dalanyŋ şöbımen jemdengen jylqynyŋ etı bordaqylanǧan jylqynyŋ etınen dämdı bolady, – deidı Janat Aidarūly.
Qasapşy kölıgı bar azamattar, mümkındık bolsa, syrttan jylqy satyp alyp kelıp, soiǧan dūrys ekenın aitady. Eger osylai jasasaŋyz, bazardaǧy baǧadan äldeqaida tiımdı qarjyǧa soǧym aluǧa mümkındık bar. Mysaly üşın, bır jarym jasar taidy 280-300 myŋ teŋgege satyp aluǧa bolady. Qazırgı taŋda alypsatarlar syrttan 90-100 myŋ teŋgege jabaǧy satyp alyp, mūnda 150 myŋ teŋgege satyp jatyr.
SOǦYMǦA ARNALǦAN SAIT
Bügınde aqşaŋ bolsa, kez kelgen kürdelı mäselenı oŋai şeşuge bolady. Mysaly, qalanyŋ qaq ortasynda tūrsaŋyz, jylqynyŋ etın sogym.com.kz jäne sogym.kz saittary arqyly onlain türde satyp aluǧa bolady. Mäselen, ötken jyly aşylǧan sogym.com.kz saity bügınde elordalyq tūtynuşylardy etpen qamtamasyz etıp jatyr. Amandyq Qorǧanūlynyŋ aituynşa, atalǧan sait arqyly et satyp aludyŋ bırneşe tiımdılıgı bar. Aitalyq, bırınşıden, bazarǧa baryp, uaqyt joǧaltpaisyz; ekınşıden, qarajatyŋyzdy ünemdeisız. Sondai-aq, adal soiylǧan jylqy men siyr etıne tapsyrys berıp, üiıŋızge jılıktelgen daiyn ettı aldyrtasyz.
– Bız sogym.com.kz saityn ötken jyly ıske qosqan bolatynbyz. Bırınşı jyldan bastap internet arqyly et satuǧa bolatynyna közımız jettı. Äitkenmen älı de bolsa adamdardy onlain saudaǧa üirete tüsu kerek. Mysaly, künı boiy jūmysta bolǧan adamnyŋ bazarǧa baryp, et satyp aluǧa uaqyty joq. Onyŋ üstıne qalanyŋ adamy bolǧannan keiın ettı jılıktep müşeleudı ūmytyp bara jatyrmyz. Bıraq qazaqtyq qasietımız bolǧandyqtan, et jeudı ūmytqan joqpyz. Al bızdıŋ kömek qalanyŋ jūmysbasty adamyna ızdegenge sūraǧan bolyp otyr. Qazırgı taŋda Astananyŋ halqy 1 millionnan asyp bara jatyr. Mıne, osy naryq onlain saudaǧa äbden üirengennen keiın soǧymdy internet arqyly aldyryp alatyn bolady. Qazır Amerika men Europa elderınde onlain sauda äldeqaşan damyp kettı. Ökınışke qarai, bız olardan kem degende 50 jylǧa artta kele jatyrmyz, – deidı Amandyq Qorǧanūly.
Onyŋ aituynşa, onlain türde et satyp alu naryqtaǧy baǧadan şamaly bolsa da qymbattau. Sebebı ettı jılıktep, üiıŋızge äkelıp beru jolynda köptegen adamdar eŋbek etedı. Toqsan auyz sözdıŋ tobyqtai tüiını, Atbasardyŋ etıne astanalyqtardyŋ sūranysy joǧary bolyp otyr.
Serık QŪDAIBERGENŪLY
