Jahan tarihynda būryn-soŋdy bolyp körmegen ekı bırdei alapat soǧysymen erekşelenetın HH ǧasyrdyŋ qoinauynda jatqan qalyŋ qatpardyŋ qaltarysy älı de köp. Äsırese, aspan asty, jer üstın apşydai quyryp, örttei jalmaǧan soŋǧy sūrapyl soǧystyŋ beimälım syrlary ūşan-teŋız.
Ekınşı düniejüzılık soǧystyŋ bastaluy men barysy, aiaqtaluy men jeŋısı KSRO tarihynda qalai baiandalǧany barşaǧa aian. Soǧys şyndyǧyn keŋestık ideologiia tızege salyp otyryp, öz maqsatyna meilınşe molynan paidalandy. Reihstagqa tıgılgen jeŋıs tuy Keŋes ökımetınıŋ özıne degen senımdılıgın küşeitıp jelpındırdı, jeŋıs taqyryby jetpıs jyl boiy tausylmas azyq boldy. Osy jeŋıs arqyly keŋestık ideologtar şyn mänınde ädılettı qoǧam qūrǧandyǧyn, jer betındegı zūlymdyq ataulyǧa qarsy küreste qyzyl kommunizm ideiasynan özge ideianyŋ ıske alǧysyz ekendıgın böten pıkır, bögde oi qaldyrmai aiausyz jäne alǧausyz däleldedı. Qyzyl töŋkerısten bastalǧan qyzyl qyrǧyndy bastan ötkergen keŋes halqy qalasa da, qalamasa da osy şyndyqqa bır kısıdei jabyla-jappai senıp, ūlt mäselesın bırjola şeşken «ūly orys halqynyŋ» äleumet ısınen ruhtanyp quat aldy.
«Üi artynda kısı bar» demegen Keŋes ökımetı öz şyndyǧyna özı aldanyp, qarsy kelgendı qynadai qyryp saldy, özı sosializmnıŋ «daŋǧyl» jolyna tüsırgen Şyǧys Europa memleketterın äldeneşe ret tankımen taptap, moiynsūnuǧa mäjbür ettı, söitıp, ūlanǧaiyr keŋıstıkte kemeŋger kösem, jaq talmas şeşender bastaǧan Keŋes imperiiasy saltanat qūrdy.
Äitse de, 1986 jylǧy Jeltoqsan köterılısı kösemnıŋ ölıp, şeşennıŋ sönetın künı jaqyndaǧandyǧyn körsettı. 1991 jylǧy täuelsızdık şeruı jalǧanşy qoǧamnyŋ küiregenın, öz tarihy men mädenietı, asqaq ruhy bar ūlttardyŋ joiylmaǧandyǧyn däleldedı.
Mūnan ärı basqany aitpaǧanda, täuelsız memleketterdıŋ şynaiy tarihyn qalpyna keltıru mäselesı alǧa şyqty, ärbır ūlt tarihtan öz ornyn ızdei bastady.
Būl – taza tabiǧi zaŋdylyq. Bıraq tarihqa qiianat jasamau – şarttylyq.
Ekınşı düniejüzılık soǧys pen onyŋ qūramdas bölıgı atalǧan Ūly Otan soǧysy tarihymyzda tiıstı baǧasy berılıp, laiyqty ornyna qoiylmaǧan aqtaŋdaq betterdıŋ bırı. 1933 jyly ükımet basyna kelgen Gitlermen odaq kūrmaqşy bolǧan KSRO Keŋes-German kelısımşartyn (1939) jasasuǧa mäjbür boldy, söitıp, bes qaruyn sailap otyrǧan faşistık memleketpen sybailas bolyp şyǧa keldı. «Molotov-Ribbentrop paktısınıŋ» qūpiia hattamasy boiynşa ekı el Europadaǧy «müddelı aimaqtaryn» bölısıp alysty. Baltyq teŋızı jaǧalauy elderı, Şyǧys Polşa, Finliandiia, Soltüstık Bukovina men Bessarabiia KSRO-nyŋ yqpalynda, Europanyŋ qalǧan elderı tolyǧymen Germaniianyŋ yqpal aimaǧynda qaluǧa tiıs boldy. KSRO-men qūpiia kelısımge kelgennen keiın bır aptadan soŋ, iaǧni 1939 jylǧy 1 qyrküiekte Gitler Polşaǧa soǧys aşty. 1939 jyly 28 qyrküiekte İ.Stalin men A.Gitler diplomattary taǧy da bas qosyp, «Dostyq jäne şekara turaly» kelısımge qol qoidy. Ol kelısım boiynşa Polşa memleketın joiu, ekı el şekaralaryn «Kerzon şebı» boiynşa bekıtu közdeldı. Ekınşı düniejüzılık soǧystyŋ bastaluyna osylaişa üles qosqan KSRO araǧa ekı jyl salmai özı de soǧys örtınıŋ astynda qaldy.
1937-38 jyldary käsıbi ofiserlerdıŋ üşten bırın öz qolymen qyryp salǧan İ.V. Stalin 1941 jyly ūrys taktikasynan beihabar qolbasşylardyŋ basqaruymen jaudy jalaŋ qylyşpen qarsy aldy deuge bolady. Keŋes elı, qazaq jauyngerlerınıŋ soǧysta jan aiamai erlık körsetkenı turaly Otan ädebietınde keŋınen jazylǧan. Sol ädebietter arasynda ūltymyzdyŋ bırtuar körnektı azamaty, jazuşy Ǧabit Müsırepovtıŋ «Qazaq soldaty» atty şyǧarmasy elı üşın qan tökken qazaq jauyngerınıŋ erlıgın keŋınen baiandaidy.
1941 jyly mausym aiy men qaraşa aiynyŋ ortasynda, nebary bes ai ışınde tört millionǧa juyq qyzyl äsker lek-legımen nemıs tūtqynyna tüstı. Būl būryn-soŋdy köz körıp, qūlaq estımegen jait boldy. Nemıster, tıptı, özderı osynşama tūtqynmen ne ısterın bılmei älek bolǧanyn keiın bılıp otyrmyz.
Öz ökımetıne kerek bolmaǧan keŋestık tūtqyndarǧa nemıs soldattarynyŋ şekten tys qatygezdıkpen qarauyna būl jaidyŋ yqpal etkendıgı anyq. Nätijesınde sūrausyz qalǧan milliondaǧan adam faşistık konslagerlerde aştyq pen azaptaudyŋ qūrbany bolyp, taǧdyr tälkegıne ūşyrady.
Jazyqsyz jandardyŋ janyn saqtap qaludy oilastyrǧan Mūstafa Şoqai sekıldı ūltşyl qairatkerler satqyn retınde aiyptalyp, Keŋes ökımetınıŋ bıtıspes jauyna ainaldy. KSRO-nyŋ adam taǧdyryn oiynşyqqa ainaldyrǧan solaqai saiasaty tūtqynǧa tüsken Vlasov sekıldı qolbasşylardyŋ Germaniiamen kelısuge ūmtyluyna alyp keldı.
Milliondaǧan adamnyŋ qasyq qanyn tögıp jetken jeŋısten keiın Germaniia konslagerınen şyǧyp, stalindık kölgır nasihatqa maldanyp elge qaitqan myŋdaǧan tūtqyndar men partizandyq soǧysqa qatysuşylardy, tıptı, soǧys jyldary Germaniiaǧa auyr jūmysqa zorlap äketılgen jastardy da Keŋes ökımetı aiausyz jazaǧa tartty, batystan qaitqan tūtqyndardyŋ batys tırlıgınen tüigen bögde pıkırlerınen seskendı.
1937-38 jyldardaǧy quǧyn-sürgın qaitadan küşıne enıp, atu men asudan qalǧany Sıbırge aidalyp, Keŋes türmesıne 10-15 jylǧy toǧytylyp, Türkıstan legionyna qatysy bar degen aiyppen sottalyp, atylǧan bolatyn. Osy sottalǧandardyŋ köpşılıgı qazaq jıgıtterı edı.
«Halyq jauy» retınde adam tözgısız jaǧdaida ūstalǧan olar tegın jūmys küşı retınde şamadan tys auyr jūmystarǧa paidalanyldy. Jäne osy jer audarylǧandar men saiasi tūtqyndardy jegu arqyly Keŋes ökımetı ūzaq jyldar boiy strategiialyq maŋyzy zor qūrylys jūmystaryn jürgızıp kelgenı bölek äŋgıme.
Jer audarylǧandardyŋ saiasi qūqyqtaryn aitpaǧanda, qarapaiym adamdyq ar-namysy kündelıktı aiaqqa taptalyp, üzdıksız qorlandy. Stalindık quǧyn-sürgın tirannyŋ özı ölgennen keiın bır-aq toqtady. Alaida, hruşevtık jylymyqta elge qaitqan tūtqyndardyŋ denesındegı faşistık Germaniia men KSRO salǧan taŋbalar öşken joq, qaita elge kelgen soŋ da saiasi senımsız atalyp barşa qoǧamdyq igılıkterdıŋ qyzyǧyn köruden qūralaqan, ǧarıp ömır odan ärı jalǧasty. Peşenesınde zorlyq-zombylyqtan köz aşpai sansyraǧan, eskeksız qaiyqtai qaŋǧalaqtaǧan jandardyŋ janaiqaiyn eşkım estıgısı kelmedı.
Būl rette, keibır Batys elderı tūtqynnan qaitqan äskerlerdı tekseruden ötkızgennen keiın, olarǧa psihologiialyq järdem, aqşalai kömek berıp otyrǧandyǧyn aita ketu kerek. Mäselen, Angliiada tūtqynnan aman qaitqan äskerlerge «Aman-esen qalǧany üşın» degen medal berılse, Fransiia, AQŞ ükımetı tarapynan tūtqynnan qaitqan ofiserlerge soǧys qūrbany bolǧany üşın, memleketke öz taǧdyryn tapsyryp, janyn amanatqa bergenı üşın äskeri qylyş pen qyzmet ūsynylǧan. Būl memlekettıŋ jeke adam aldyndaǧy kınäsın moiyndauy degen söz edı.
Osydan bırneşe jyl būryn, iaǧni 2004 jyly men Amerika Qūrama Ştattarynyŋ Stenford universitetı janyndaǧy aty älemge äigılı Ed. Guver atyndaǧy Soǧys, revoliusiia jäne beibıtşılık mūraǧatynda jūmys ıstegen edım. Būl – mūraǧat HH ǧasyrdyŋ bas kezındegı Resei imperiia-synda bolǧan saiasi dürbeleŋder men revoliusiialar, Azamat soǧysy, stalindık rejimge qarsy oppozisiialyq küşterdıŋ eŋbekterı men estelık-derekterı, Ekınşı düniejüzılık soǧys turaly mälımetterdıŋ asa moldyǧymen erekşelenedı. Eŋ bastysy, ondaǧy derekterdıŋ saiasi mänıne qarai bızdegışe mynau dūrys, anau būrys dep jıktelmegendıgınde. Iаǧni aǧy da, qyzyly da zertteuşıge bırdei ūsynylady. Şyndyq salystyrudan şyǧatyn bolsa, teŋdei qarap teksere bılgenge talai kömeskı dünienıŋ betı aşylary sözsız. AQŞ mūraǧattary, qūjattary negızınde 2005 jyly «Qyzyldar men qaralar» atty kıtabym şyqqan edı. Osy mūraǧatta soǧys kezınde tūtqynǧa tüsıp, bıraq soǧystan keiıngı «Qaityŋdar, Keŋes elı senderge keşırım beredı!» degen jalaŋ ūranǧa senbei şet elde qalǧan beişaralardyŋ hattary, kündelıkterı mol.
Türmede şırıp, aidauda ajal qūşudan aman qalyp, qaita qatarǧa qosylǧan būl azamattardyŋ tuǧan eldıŋ auasy men ösken jerdıŋ topyraǧyn aŋsap saǧynumen ötken ǧūmyry – öz aldyna tragediia.
Resei elınıŋ ırı tarihşylarynyŋ bırı, akademik Dmitrii Volkogonovtyŋ 1989 jyly İ.Stalin turaly «Triumf i tragediia» atty kölemdı kıtaby şyqty. Osy kıtapta tūtqynǧa tüsıp, bıraq keiın elge qaita ötken äskerlerdı aita kele 44 adamy bar, qaru-jaraǧy qolynda (nemısten tartyp alǧan) Bergenov degen qazaq jıgıtın arnaiy atap ötedı.
Kommunistık kezeŋde de, odan keiın de Ekınşı düniejüzılık soǧys kezınde tūtqynǧa tüsken Keŋes azamattarynyŋ taǧdyry, onyŋ ışınde qazaq ūldarynyŋ auyr da almaǧaiyp peşenesı turaly egjei-tegjeilı jazyla qoiǧan joq. Saiasattanuda «imperiialyq ideologiia» degen ūǧym bar. Onyŋ mındetı – belgılı bır qaǧidalardy minut saiyn, sekund saiyn aqparat qūraldary men pioner, komsomol, kommunistık partiia ūiymdary arqyly künı-tünı uaǧyzdap, halyqtyŋ qūlaǧyna qūia beru, «joǧarynyŋ» aitqanyna könbegen adamdardy jinalysqa salu, qorqytu, qaralau, türmege jabu, memlekettık kömekten aiyru, ony «halyq jauy» dep jariialau. Mıne, osyny körgen bız soǧys tūtqyndaryn tek «opasyz» jäne «satqyn» retınde tanydyq. Ǧabit Müsırepovtıŋ «Qazaq soldaty» romanyndaǧy körkem obrazdar arqyly jeŋımpaz äskerdı ǧana bıldık. Al osy sūrapyl soǧystyŋ basqa köleŋkelı qyry maidanda tūtqynǧa tüsken äsker taǧdyry jabuly qazan küiınde jatqan edı. Osydan bırtalai jyl būryn men Qyzylorda oblysy Jaŋaqorǧan şipajaiyna dem aluǧa barǧanymda därıger Moldahmet Bädeşūlymen tanystym. Moldekeŋ söz arasynda atasy Süleimen aqsaqaldyŋ sol sūrapyl soǧysty bastan ötkergenı, öz közımen körgenı jaiynda äŋgıme örbıtken edı. Jazylǧan qoljazbamen tanysa kele baiqasam, Sülekeŋnıŋ jazǧany Otan tarihnamasynda sirek kezdesetın jabyq taqyrypqa arnalǧan, oqys oilarymen oqşau tūrǧan jinaq deuge bolady.
Estelıktı tolqymai, tebırenbei oqu jäne eŋ soŋyŋda iyqtan jük tüskendei avtorǧa zor tılektes bola otyryp, ötkenge salauat aitpau mümkın emes. Estelık soǧysqa deiıngı keŋestık ūjymdastyru nauqanynan bastalady. 1931-33 jyldardaǧy aşarşylyqta halyqtyŋ bır üzım nanǧa zar bolǧany, keŋestık ūrda-jyq saiasat jüzege asqany bükpesız baiandalady. Soǧys bastalǧannan keiın komsomol bolyp «öz erkımen» maidanǧa attanǧandardyŋ qandai jaǧdaiǧa ūşyraǧany, äsırese, orys tılın bılmeitın orta-aziialyq jauyngerlerdıŋ beişara küige tüskenı, ūrys kezındegı soldattyŋ jantalasy, keŋes äskerındegı bız bılmeitın bei-bereketsızdık, aştyq – barlyǧyn bas-tan ötkızgen adamnyŋ qany sorǧalaǧan şyndyqty boiamasyz, bolǧandy bolǧandai etıp jazuy tym äserlı, tym auyr. S.Bekenov soǧys kezınde VKP(b) müşelıgıne ötken adam. Soǧysta talai ret erlık körsete bılgen azamat. Auyr bolatyny – myŋdaǧan soldattardyŋ qiyn-qystauda äskerın tas-tai qaşatyn generaldar men qūtqaruǧa mümkındıgı bolsa da äldebır saiasi esepterge bola qol ūşyn sozbaityn keŋestık äskerbasylardyŋ kesırınen oqqa ūşyp, aştyqta şybyndai qyrylyp, toz-toz bolatyny. Milliondaǧan keŋestık müskınderdıŋ Germaniiaǧa itqorlyqta aidalǧany, erıkken nemıs soldattarynyŋ ermegıne ainalǧany. Eŋ soraqysy, soǧys bıtıp, osynşa zorlyqtan keiın elge qaitamyn-au degen kökıregınde ümıt oty jylt etkenderdıŋ bar ümıtı Sıbırge, NKVD qarmaǧynda üzılgenı. Al şyndyǧynda tūtqynǧa tüsken talai jauynger özderın aqtap şyqqan bolatyn. Onyŋ bırı – Ziiamat Husanov degen azamat. Tūtqynnan qaşqan ol Iýgoslav partizandaryna qosylyp soǧysyp, odan keiın elge qaitqan Z.Husanovty Sıbırge aidaǧan bolatyn. Tek Iýgoslav partizandarynyŋ kömegımen soǧystan keiın aqtalyp, Keŋes Odaǧynyŋ Batyry degen ataǧyn aldy. Bärınen de öz elınıŋ qorlyǧyn kötere almaǧan talai bozdaq özın-özı öltırdı, qanşamasy Keŋes konslagerınde ız-tüzsız kettı. «Büitkenşe ölgenım jaqsy edı ǧoi» dep bırneşe ret oqtalǧanymen jeme-jemde dätı jetpegenın aitady avtor. Erıksız kürsınesıŋ, kökeide «Apyr-ai, ne degen qoǧam edı, adamdy qorlaudyŋ būdan asqan türı bolar ma?» degen yzaly saual qalady. Sülekeŋ özı jazǧandai: «Soǧys nege kerek, nege kınäsız bırın-bırı tanymaityn, qastandyǧy joq adamdar bırıne-bırı jau bolyp qyrylysyp jatyr» degen oilar köp oralady. Būl öte oryndy, jürekten şyqqan qarapaiym ärbır jauyngerdıŋ oiy bolatyn.
Avtordyŋ «Şyraqtarym, özımdı-özım qazaq tūtqyny degenım qalai bolar eken» degenıne qaramastan estelıktıŋ atyn bız, iaǧni redaksiia bolyp aqyldasa kele «Qazaq tūtqyny» dep qoidyq. Öitkenı, būl estelıkte Süleimen aǧamen taǧdyrlas myŋdaǧan qazaq azamattarynyŋ aita almai ketken şerı jatyr. Ärı-berıden soŋ qazaq halqynyŋ özı jetpıs jyl KSRO-nyŋ tūtqyny boldy emes pe? KSRO-nyŋ basy bar da aiaǧy joq ärtürlı saiasi kompaniialary, eksperimentterı halqymyzdy orasan zor şyǧynǧa ūşyratty. 1920 jyldardaǧy aştyq, odan keiıngı jappai kämpeske-zorlyq, 31-jyldardaǧy aşarşylyqpen, üzdıksız quǧyn-sürgınmen bastalǧan keŋestık ūltsyzdandyru saiasaty qazaqty qapasqa qamap, mäŋgürtke ainaldyrǧysy keldı.
KSRO qazaq üşın jat memleket bolatyn, halyq üşın onyŋ paidasynan ziiany mol boldy. HH ǧasyrdyŋ tarihy sony däleldeidı. Allaǧa raqmet, endı bız täuelsız elmız. Änūrany men bairaǧy jelbıregen būl memleket endı öz ūldary men qyzdaryn qorlyqqa bermeuı tiıs degen senımdemız.
Äumin!
Bürkıtbai AIаǦAN,
tarih ǧylymdarynyŋ doktory,
professor
