Arqa öŋırıne esımı mälım jurnalist Smaǧūl Ybyrai aǧamyz 1965-1970 jyldary Aqtoǧai audandyq «Arqa eŋbekkerı» gazetınıŋ bas redaktory qyzmetın atqarǧan. 1971 jyly köktemde osy basylymnyŋ bırneşe nömırınde S.Ybyraidyŋ (ol kezde Ybyraev) «Sol dombyra Parijde» atty äŋgıme-estelıgı jariialanǧan. Qūndy jädıgerdı Alaştyŋ Aqtoǧaiynyŋ 90 jyldyǧynda S.Ybyraidyŋ ūly – Sūltan Ybyrai bızge tabys ettı. Äŋgıme-estelık 83 jastaǧy Jambek Balǧabaevtyŋ Semei kemelerınde jūmys ıstegen kezeŋın, änşılıktı öner dep ūǧyp, serılık qūryp jürgende Ämıre, Maira siiaqty ataqty änşılermen qalai dos, joldas bolǧanyn baiandaidy. Jambek aqsaqal kezınde dombyra jasaudyŋ da şeberı bolǧan kısı. Estelık Jäkeŋnıŋ öz qolynan jasaǧan bır dombyrany Ämırenıŋ alyp 1925 jyly Moskva, Parij sahnalaryn tamsandyra än salǧany jäne sol dombyranyŋ Parij muzeiınde eksponat bolyp qalǧany jönınde syr şertedı. «Astana aqşamy» gazetı bügıngı nömırınen bastap äŋgıme-estelıkten üzındıler jariialaidy.
Balǧaşy Jambek
Tūraǧyŋ alys audanda, qyzmetıŋ gazette bolsa, älek-şälegı mol äbıger jūmystyŋ juan ortasyna tüstım dei ber. Baspahana degen baiǧūs mekeme etegınen tartyp, eŋseŋdı kötertpeidı. Onyŋ üstıne eluınşı jyldardyŋ basyndaǧy bızdıŋ baspahananyŋ hal-ahualyn tıptı sūramaŋyz: ärıp jetpeidı, kassalar tozyp qausaǧan, real bıtkender bet-beineden mülde azyp tūr edı. Şırkın-ai deseŋşı, ärıp teretın adamdary taǧy tapşy-au sonda. Qysqasy, jūrt jūtatqan joiqyn soǧystyŋ oirandy daby alystaǧy audannyŋ osynau bır şaǧyn baspahanasynan da älı künge oisyrai körınıp tūrǧan şaq-tyn. Qos bettık alaqandai gazettı şyǧaru üşın kün-tün qatyp, onsyz da az adam äbden tityqtap jürdık.
– Bolmas jıgıtter, kassa, realdardy jöndetıp alaiyq. Baltaşy tabyŋdar, – dedım men äbden tūralap, qaljyraǧan baspahana adamdaryna bır künı.
Ǧalym Köpırbaev sol kezde qyryqtar şamasynda aryq, qoi közdı, jyltyr qara jıgıt bükıl audandaǧy maman degen jalǧyz poligrafisımız edı. Otyzynşy jyldardyŋ basynda Qaraǧanda oblystyq baspahanasynyŋ ırgesın qalauşylardyŋ bırı, keiın 1938 jyldary osy audanǧa gazet şyǧaruǧa jıberılgende üilı-barandy bolǧan soŋ qaiyn jūrtyn saǧalap qala bergen.
– Baltaşy Jambek degen aqsaqal bar. Sırä, sodan qolaily adam būl audannan tabylmaidy, – dedı Ǧalym daǧdaryp qalǧan bızge.
Audannyŋ ortalyǧy – Aqtoǧaidyŋ kölemı ol jyldarda mūnan şapaty, qisyq köşelı. Ol özı taǧy kıleŋ şatyrsyz, jadaǧai qoŋyr üilerge toly edı. Redaksiiadan onşa alys emes, sondai qoŋyrqai üilerdıŋ bırınen künde şyǧyp, emendei qatty Toqyrauyn talynan arşyǧan aq taiaǧyn jai tastap etjeŋdı juantyq, dembelşe sary şal Aqtoǧaidyŋ irek köşelerın äldene şaruamen az şarlamaitynyn köretınmın-dı. Bızde aial bolsyn ba, şaqyrtu jıberdık. Keibıreulerındei kerdeŋ jauaby joq tıleuın bergır, Jäkeŋ eş kergımei, elp etıp kele qaldy. Iske bırden kırıstı. Aqsaq-toqsaq realdar, jyrtyq-tesık kassalar apa-sapa jamalyp, mülık qataryna kırıp qaldy. Jarly jamalǧanyna mäz. Jäkeŋe sūraǧanyn saudalaspai ūsynyp, rahmetımızdı jaudyryp qala berdık.
Sol bır künnen keiın Jäkeŋ kezdesse, sälem paryzyn būljytpai öteitın boldym. Köp jyl öttı. Tarlan tarih sūrapyl soǧystyŋ daq jarasy jazǧan eluınşı jyldardyŋ köp bereke-bailyqty attap, jelıp äketken alpysynşy jyldardyŋ kalendaryn audaryp ta tastady. Şaruaşylyq pen mädenietten tūralap qalǧan Aqtoǧaidyŋ tırlık-tynysy keŋeiıp sala berdı. Özgesın qaitesıŋ, tozǧan ärıp pen şpasiiasy qūntsyz etıkşınıŋ tüsırgen qiqymyndai şaşylyp jatatyn audannyŋ baspahanasy qoiyn-qonyşyn jol qiiatyn linotipke baspa maşinalaryna toltyryp ülgerdı.
Toi-dumanǧa toly bolǧan jetpısınşı jyl keldı. Jarty ǧasyr jasaǧan qazynaly Qazaqstannyŋ müşeldı merekesı tūrdy aldy. Qu basty da domalatqan qyzyl dürmek emes pe? Toi tamaşasy bızdıŋ kışkene gazetke de qauyrt tırlık äkeldı. Respublika tarihy, onyŋ ardager ūl-qyzdary, şırkın-au, bızge, şaǧyn gazetke de jazylmaityn taqyryp qalsaişy! Söitsek, bır ülken taqyryp jazylmai qalypty.
Kım oilaǧan, kım bılgen? Sol toi mäzırı tūsynda baltaşy Jambek aqsaqaldyŋ redaksiiaǧa kelgıştep jürgenın syrttai baiqaǧanym bar. Keiın kezektı bır letuchkada sekretar jıgıt Jäkeŋnıŋ köp jaidy bıletındıgın Semeide Saryarqanyŋ Ämıre, Maira, İsa siiaqty saŋlaqtarymen dämdes, üzeŋgıles joldas bolǧanyn aitty. Tamaşany qaraŋyz, 1925 jylǧy Ämırenıŋ Parij sahnasynda tartqan dombyrasyn jasauşy şeber – özımızdıŋ kädımgı baltaşy Jambek aqsaqal bolyp şyqty. Bızge, şaǧyn gazettıŋ jurnalisterıne Respublika toiy üşın mūnan artyq taqyryp ızdese taptyrar ma? Oi, ne kerek?! Sanymyzdy soqtyq. Äsırese, osy äŋgımenı Jäkeŋnen estıp, jazamyn dep auyzekı äŋgımelese tūra, toi bıtkenşe qalam tartpai qalǧan redaksiia qyzmetkerı bala jıgıttı jabyla jazǧyrdyq. «Bıraq ölmes taqyryp qoi, jazyp baiqasam ba eken» degen oi tüstı maǧan sol jerde.
Toi artynan Jäkeŋmen äŋgımelesudıŋ oraiy köpke deiın tüspedı. Küz kele bızdegı küibeŋ tırlık ekı iyqty janşardai auyr ärı özı jatqan bır nauqan qystyq otyn, su, malyŋa şöp jinap alu uysqa oŋai tüse qoimady. Jäkeŋnıŋ de sol tūsta qybyr-qybyr tynyp tappai jürgenın köresıŋ, otyn-su, şöp sūrap qyŋqyldap, mekemelerge barǧyştap ketedı. Qystyŋ qamyn öz tırlıgımen jasarlyq jetken bala oquda dep estimız. Onyŋ üstıne biylǧy qys būl öŋırde tym qatty kırdı, jauyny men qary qatar sabalap, mal-jan bıtken de mazasyz tiıp, bei-jaiyn şyǧardy.
Üstelge qyryn, şaǧyn kabinettıŋ esıgı jai aşylyp, äldekımnıŋ taiaq ūşyn tabaldyryqqa tyq etkızıp tastap jıbergenı mana edı, syrttyŋ aiazyn törge qaulata, saqal-mūrty qyrauǧa sıresken qart auyr denesın baiau süiretıp, esıkten äreŋ kırdı Jäkeŋ! Tym yzǧarly tūrǧan syrttaǧy sary aiazdyŋ äserı me, Jäkeŋ qatty demıgıp, auyr qozǧalyp oryndyqqa jaiǧasty da, köneköz qūlaqşynyn basynan alǧan soŋ baryp äreŋ tıl qatty:
– Denı sau alpys pen jetpıs jıgıt jasy ma dep oiladym. Şalǧaiymnan alyp şalmaq bolǧan sol ekeuıne şaldyrmai-aq ötıp edım, seksen degen şırkınıŋ tüp etekten tartqaly aiaq alys tym auyrlap barady.
Jäkeŋ jasauraǧan, qalyŋ qabaǧynyŋ astyndaǧy jel ötınen qyzarǧan közderın qulana qysyp qoidy.
– Bıraq soǧan qaramai Jambek te sapbas seksenge de boi bergen joq. Qybyrlai bersem deimın de tūramyn. Mūnym qalai balalar, ä? Ol ne jaiyn maqūldatqysy kelgendei bızge qaraidy.
– Toqsanǧa kelgenşe tozbaŋyz, Jäke!, – dep bız jamyrai jauap berıp jatyrmyz.
Aitty-aitpady myqty şal! Köp jyl Ertıs kemelerınde kochegar, Qaraǧandy şahtalarynda, Kereku maŋyndaǧy kenderde kenşı bolsa, būl künde jasy seksennen asqan būl şaldyŋ demıkpeden qalyptasqan jaŋaǧydai jaibasar qalpyna taŋdanuǧa bola ma? Bır tamaşasy, sonyŋ bärınde bala kezınen bauyr basqan baltasyn tastamaǧan.
Kabinette az otyryp jaiǧasqannan keiın Jäkeŋ şeşıle äŋgımesın bastap kettı.
Keme kochegary
– Bızdıŋ atamekenımız, dep bastady äŋgımesın Jäkeŋ, – osy Aqtoǧaidyŋ «Qoŋyrat» sovhozyndaǧy qazırgı Saryözek, Şalbai dep atalatyn qystaqtarda boluşy edı. Altynşy auyl atanǧan bır kezdegı sol elde Az ata Tabyn ruy Baltabai-Şalbai balasy atandyq. Äkemız sıŋırı şyqqan kedei edı. Özım de jasymda jalşylyqta bolǧanym bar. 1904 jyly qys qatty bolyp, jūrtty jūtatyp kettı. Äkem eş amalyn tappai, jalǧyz-jarym qaradan aiyrylǧan soŋ bızdı alyp, Järmeŋkege keldı. Sonda Degeleŋ elınıŋ Taraqty Tılegen degen bıreuden suhar satyp äkelıp jürdı. Äkem bır künı menı ertıp Tılegenge keldı de:
– Tılegen, osy sen suhardy qaidan alasyŋ? – dedı.
– Semeiden. Ony nesıne sūraisyŋ?
– Semeiıŋde nan köp pe edı sonşa?
– E, käsıp ısteseŋ, nan da tabylady.
– Kölıgıŋ bolsa, bızdı ala ket.
Bız üş bala, äkem men şeşem – beseu edık. Tılegen keşıkpei, suhardan bosaǧan kölıgımen bızdı segız somǧa Semeige jetkızuge uäde ettı. Järmeŋkeden Semeige 8 künde jettık.
