Qazaqstannyŋ syrtqy qaryzy ösıp jatyr. Bır jylda ol 11 mlrd dollarǧa köbeidı. Elımız Qytaidan ırı qaryz aluşylar tızımıne endı – 39 milliard dollar. Ol – ekı el arasyndaǧy yntymaqtastyqty nyǧaituǧa baǧyttalǧan nesieler. Ūlttyq banktıŋ mälımetıne säikes, bügınde elımızdıŋ şetke bereşegı 164,1 mlrd dollarǧa jetıp otyr. Ötken jyly körsetkış 152 mlrd dollar şamasynda boldy. Niderlandqa – 44,3 mlrd dollar, Britaniiaǧa – 22,6 mlrd, Amerika Qūrama Ştattaryna 13,5 mlrd dollar bereşek. Būdan bölek, Bermud araldarynan alǧan qaryz kölemı biyl – 31,1 paiyzǧa, halyqaralyq ūiymdardan – 17,3 paiyzǧa, Resei men Fransiiadan alǧan qaryz 5,7 jäne 2,6 paiyzǧa ösken.
Bıraq Ūlttyq bank ökılderı eldıŋ syrtqy qaryzy 164 mlrd dollar bolǧanmen, ol biudjettıŋ nemese halyqtyŋ qarajaty esebınen tölenbeidı, öitkenı syrtqy boryştyŋ şamamen 80 paiyzy memleket te, el azamattary da jauap bermeitın jeke ūiymdardyŋ mındettemelerıne tiesılı deidı. Jyl saiyn Ükımet syrtqy qaryzdaǧy memlekettıŋ ülesı öte az ekenın jäne būl älemdık körsetkışte öte jaqsy nätije ekenın aityp sendıredı. Būl kompaniialar qaryz alǧanda memleket kepıl boldy ma? Kvazimemlekettık sektordaǧy qaryz tölenbese, bereşek Ūlttyq qordan qaitaryla ma? Qaryz qaitarymy qazaq jerı boluy qanşalyqty mümkın?
2020 jyldaǧy syrtqy qaryzdyŋ 63 paiyzy – firmaaralyq bereşekter (101,3 mlrd dollar); Ükımettıŋ qaryzy – 13,2 mlrd dollar (8,2 paiyz); kvazimemlekettık sektor qaryzy – 20,1 mlrd dollar (15 paiyz); bank sektorlarynyŋ qaryzy – 5,2 mlrd dollar; basqa sektorlar qaryzy – 20 mlrd dollar.
Firmaaralyq qaryz – bır kompaniia ışındegı jekemenşık qatynastar jäne memleket būl mındettemelerdıŋ oryndaluyna eşqandai jauapkerşılık almaidy.
Mäselen…
2015 jyly şıldede «Qazmūnaigaz» kompaniiasynyŋ 4 mlrd dollar qaryzyn Ūlttyq bank tölep bergen. Onyŋ ötemı retınde Ūlttyq bank mūnai kompaniiasynyŋ 10 paiyz aksiiasyna ie boldy. Ūlttyq bank mūnai baǧasy tömen kezde aksiia satyp aldy. Al ol Ūlttyq qor qarajaty üşın naşar investisiialyq salym bolǧan.
«Qazaqstan temır joly» kompaniiasynyŋ qaryzy 2 trln-ǧa jettı. QTJ-ǧa 5 jylda memleket qazynasynan 171 mlrd teŋge berılgen. Alaida temırjol kompaniiasynyŋ jaǧdaiy jaqsarmaǧan. Endı kompaniia karyzdyŋ kesırınen qūndy qaǧazdaryn da satylymǧa qoia almai otyr.
2015 jyly memleket «Qazaqstan temır joly» kompaniiasynyŋ 350 mln dollar syrtqy qaryzyn tölep berdı. Būl qarajat Bıryŋǧai jinaqtauşy zeinetaqy qorynan (BJZQ) nesie retınde alyndy.
Memleket syrtqy qaryzdy qaitara almasa, kepılge qoiylǧan mülkınen aiyryla ma?
«Äkesınıŋ aqşasy men äjesınıŋ zeinetaqysyna ömır süretın 30 jastaǧy jasöspırım»
Rasul RYSMAMBETOV, sarapşy,ekonomist:
– Mäselen, «Tengizşevroil» «Şevron» kompaniiasyna qaryz desek, mūndaida memlekettıŋ eşqandai qatysy joq. Ekınşıden, memlekettıŋ syrtqy qaryzdaryn aşyq etu kerek, garant bolǧan qaryzdardy bölek körsetu kerek. Kvazimemlekettık sektordyŋ qaryzdaryn da bölıp qarastyru kerek. Sondyqtan memlekettık qaryzdyŋ aşyq, aiqyn statistikasyn körsetu qajet. Kvazimemlekettık sektordyŋ qaryzyn memlekettıŋ qaryzy dep aituǧa bolady. «Samūryq-Qazyna» AQ memlekettık aktivterdı basqaryp otyrsa, qaryzdy qaitaruǧa bailanysty qiyndyqtar tuyndasa, «Samūryq-Qazyna» AQ memleketke arqa süiei alady. Bızde qauıpsız deŋgeide ekenı anyq. Biudjettıŋ basym bölıgı Ūlttyq bank arqyly ıske asady. Biudjette syrtqy qaryzdardy töleuge qarajat bölınedı. Syrtqy qaryzdardy töleu oŋai emes. Ükımet biudjettı qysqartqysy kelmeidı, qarjy äkelmeitın salaǧa qarjy qūiudy belsendı türde jalǧastyrady. Memleket qaryzy kvazimemlekettık sektordyŋ qaryzymen bırıkse, Qazaqstannyŋ syrtqy elderge bereşegı qauıptı jaǧdaiǧa äkeluı mümkın. Bırden bankrotqa ūşyratpasa da, memleketke kırıs äkeletın Ūlttyq qorǧa salmaq tüsuı mümkın. Memlekettık syrtqy qaryzdar boiynşa bankrotqa ūşyrau yqtimaldyǧy azdau. Memleketımız būl jaǧdaidy qolǧa almasa, jaǧdai qiyn bolady. Sondyqtan da Memleket basşysy jyl soŋyna deiın biudjet talaptaryn jasap şyǧuǧa tapsyrma berdı. Ükımet, äkımdık, kvazimemlekettık sektor, barlyǧy da biudjetten qarjylandyrylsa, ony toltyrulary kerek. Qazır būl maqsatta jaǧdaidan şyǧarar jaryq säule körıp tūrǧan joqpyn. Jūmsaǧanymyzdan tabatyn tabysymyz köbırek bolyp, keler künge jinaqtaityndai deŋgeide emespız. Bız qazır tek qana qaryzdy «soryp» jatyrmyz. Mäselen, bır tūrǧyn bankterden nesie räsımdep tastaǧan, özınıŋ depozitın «soryp» bastaidy. «Äke depozitı» Ūlttyq bank bolsa, «Äje depozitı» – zeinetaqy qory. Bız sonda 30 jasqa tolǧan äkesınıŋ depozitın jūtyp ärı äjesınıŋ zeinetaqysyn «soryp» otyrǧan jasöspırımnıŋ küiın keşudemız. Erteŋ qalai ömır süretınımızdı ne Ükımet, ne basqasy aitqany esımde joq. Bes jyldan keiın nemen töleitınımız, qalai damitynymyz belgısız.
«Ūlttyq kompaniialar qaryzynan qauıp bar»
Maqsat HALYQ, GSB UIB biznestı taldau ortalyǧynyŋ sarapşysy, ekonomist:
– Elımızdıŋ syrtqy qaryzy 164,1 mlrd dollarǧa jetken, būl – soŋǧy derek. Osy jyldyŋ säuır aiynda şyqqan. Jyl soŋyna qarai būl körsetkış taǧy da ösedı dep oilaimyn. Ötken jyly 160,9 mlrd dollar bolǧan. Sonda ötken jylmen salystyrsaq, 2 paiyzǧa ūlǧaiyp otyr. Ärine, būl qaryzdardyŋ köp bölıgı firmaaralyq bereşekterden tūrady. Ol – 100 mlrd dollardan asyp jyǧylatyn qaryz. Mūny firmaaralyq qaryzdar jäne elge tıkelei tartylǧan investisiialar dep qarastyruǧa bolady. Būl qaryzdardyŋ barlyǧyn Ükımet qaitara ma, qaitara ala ma desek, eŋ negızgı, qauıptı qaryz bolyp Ükımettıŋ özınıŋ qaryzy sanalady. Onyŋ kölemı qazırgı uaqytta 14,5 mlrd-qa jetıp otyr şamamen. Bızde syrtqy qaryzdyŋ kölemı jalpy qaryzǧa şaqqanda 8 paiyzdy ǧana qūraidy. Sondyqtan da būl köp emes dep däiek keltıredı. Būl qaryzdy qaitaruǧa Ükımettıŋ qauqary jetedı. Ūlttyq qorda 57 mlrd dollardai aqşa bar. Demek, rezervte osy qaryzdardy jauyp tastaityndai qarjy jetkılıktı.
Bıraq būl jerde ekınşı mäsele bar, būl Ükımettıŋ qaryzy dep esepteitın tek qana osy qaryz ǧana ma degen sūraq tuyndaidy. Memlekettıŋ ülesı bar kvazimemlekettık sektordaǧy ūlttyq kompaniialardyŋ ülesın qosu kerek der edım. Öitkenı ol qaryzdyŋ bärın Ükımettıŋ qaryzyna qospaidy. Ony özge de sektorlardyŋ qaryzyna qosady. Ol jerde 42 mlrd dollardan asa aqşa jatyr, özge de sektorlar degen. Sonyŋ ışındegı Ūlttyq kompaniialardyŋ qaryzyn bölek körsetu kerek. Osy jyly ǧana Ūlttyq bank özınıŋ bır esepterınde ūlttyq kompaniialardyŋ qaryzy 21,1 mlrd dollardy qūraitynyn atap öttı. Demek, osy somany qoryqpai Ükımetıŋ qaryzyna qosu kerek. Sol kezde 35,576 mlrd dollar şyǧady. Mūnyŋ özı qaryzdyŋ auyrtpaşylyǧyn arttyryp otyrǧanyn körsetedı. Menıŋ oiymşa, būl qaryz qauıptı, erteŋ kvazimemlekettık sektor, iaǧni qandai da bır ūlttyq kompaniia bankrot bolyp ketse, onyŋ qaryzy Ükımetke jükteledı. Öitkenı ol kompaniiaǧa ūlttyq kompaniia bolǧannan keiın şeteldık investorlar aqşa salyp otyr.
Kölemın köbeitpeu kerek
Firmaaralyq qaryzdardyŋ ūlǧaiǧandyǧynda tūrǧan qorqynyş joq. Öitkenı būl – syrttan tartylyp otyrǧan tıkelei investisiia elımızge. Onyŋ kölemı ūlǧaia berse de, ekonomikamyzǧa tek oŋ äserın tigızedı. İnfraqūrylymǧa, halyqtyŋ äleumettık jaǧdaiynyŋ jaqsaruyna oŋ yqpal etedı. Öitkenı jaŋadan zauyt-fabrikalar aşylady. Jaŋa jūmys oryndary qūrylady. Şeteldık kompaniialar elımızden enşıles kompaniialaryn aşyp jatsa, ol özderınıŋ korporativtık mädenietımen keledı. Ol belgılı bır därejede otandyq kompaniialar arasynda bäseke tudyrady. Sondyqtan ondai investisiianyŋ köbeigenı dūrys. Taǧy bır qoryqpaityn, täuekelı az qaryz bız ötken jyly ındet saldarynan Aziia damu bankınen 1,5 mlrd evro kölemınde qaryz alǧanbyz. Ol qaryzdy da bızge ūzaq merzımge berdı. Demek, memleketımızge tüsırer salmaǧy azdau. Taǧy bır maŋyzdy dünie paiyzy joǧary bolatyn qaryzdardan saqtanǧan dūrys jäne qaryzymyz az eken dep ony köbeite bergen dūrys emes. Onyŋ maqsaty memleket biudjetınıŋ tapşylyǧyn jabu bolsa, ondai qaryzdan saqtanǧan dūrys. Onda Ükımettıŋ ülesındegı syrtqy qaryz ösıp, memleketımızge bıraz salmaq tüsıredı. Memleketımız ol qaryzdardy tölei almaityn bolsa, aldymen qaryz qaitaru uaqytyn ūzartyp alsa, tehnikalyq defoltqa ūşyraidy. Müldem qaitara almaityn jaǧdaiǧa jetse, tıkelei defoltqa ūşyrau qaupı bar. Ol memlekettıŋ täuelsızdıgıne ülken nūqsan keltıretını sözsız.
«Kez kelgen uaqytta jaba alamyz»
Saparbai JUBAEV,ekonomist:
– Qazaqstannyŋ syrtqy qaryzyn söz etkende, bız 4 ülken mäselege nazar audaruymyz kerek. Bırınşı – memlekettık syrtqy qaryz. Qazaqstanda būl – 364 mlrd dollarlyq öte ülken qaryz. Bıraq memlekettıŋ jauapkerşılıgındegı, iaǧni halyqtyŋ, biudjettıŋ ülesımen qaitarylatyn memlekettık qaryzymyz bar bolǧany 13,2 mlrd dollar ekenın köŋılge tüiuımız kerek. Iаǧni 13,2 mlrd dollar ǧana memlekettık qaryz dep eseptelınedı. Bızdıŋ valiutalyq qorlarymyz ūlttyq qorda – 60 mlrd, Ūlttyq banktıŋ altyn-valiuta qory – 35 mlrd dollar, zeinetaqy qorynda – 30 mlrd dollarǧa jaqyn jäne basqa da qorlarda qarjy bar. Iаǧni bızdıŋ şeteldık aktivterımız memlekettık qaryzymyzdan 10 ese köbırek. Sondyqtan Qazaqstanǧa memlekettık 13,2 mlrd dollarlyq qaryz anau aitqandai qauıptı emes. Kez kelgen uaqytta jaba alamyz.
Senımdı elge ǧana nesie beredı
Qorytyndysynda, syrtqy qaryzymyz az emes – 164 mlrd dollar. Bıraq būl – bızdıŋ eldıŋ şeteldık investorlardyŋ keluıne, olardyŋ qaryz beruıne senımdı memleket ekenımızdıŋ belgısı. Köp damyǧan memleket qaryzdary, mäselen Japoniianyŋ jalpy ışkı önımı 100 paiyz desek, şetelge qaryzy – 120 paiyz. Ūlybritaniianyŋ qaryzy – 130 paiyz, AQŞ-ta da 100 paiyzdan asyp kettı, özderınıŋ jalpy ışkı önımı 22 trillion bolsa, qaryzy 24 trillionnan asty. Sebebı jer betındegı memleketterdıŋ barlyǧy AQŞ-qa senıp, özderınıŋ aqşasynyŋ saqtalatynyna, paiyzben tölenetınıne senıp, Amerikanyŋ suverendık obligasiialaryn satyp alady. Bız de Ūlttyq qordaǧy aqşamyzdyŋ 25-27 mlrd dollaryna Amerikanyŋ obligasiiasyn satyp alǧanbyz. Amerika bızge qaryz. Olar alǧan aqşasynyŋ üstınen paiyzyn tölep tūrady. Osyndai jaǧdailardy bız köp aitamyz, bıraq bır ökınıştısı, keibır oppozisiialyq pıkırdegı ekonomister bızdıŋ eşqandai qoryqpaityn qaryzymyzdy özderınıŋ atyn şyǧaru üşın, halyqqa süikımdı bolyp körınu üşın aita beredı. Täjıkstan Qytaiǧa qaryzyn qaitara almai, jer bergen edı. Būl tüsınıspeuşılıkten tuǧan. Özbekstan, Qyrǧyzstan, Täjıkstan jaǧdailaryn alyp qarasaq, Täjıkstannyŋ Qytaiǧa bergen 1,5 myŋ şarşy km jerı Keŋes Odaǧy men Qytai arasyndaǧy kelıspegen jerdıŋ 3/1 bölıgın berıp, alpauyt Qytaimen Täjıkstan şekaraǧa kelısken. Iаǧni Qytai 5 myŋ şarşy km jerge Keŋes Odaǧymen talasyp jürgen kezde Täjıkstan 3/1 bölıgın ǧana berıp, qazır tatu-tättı qarym-qatynastaǧy körşı bolyp otyr.
Jaǧymsyz jaǧdaidan saq bolaiyq
Marat KAİRLENOV, «Ūlaǧat konsalting grupp» JŞS direktory, ekonomist:
– Statistikaǧa qarasaq, elımızdegı memlekettık syrtqy qaryz 20 paiyzǧa öskenıne kuä bolamyz. Ötken jyly öte qatty ösım bolǧan. 1 säuırden 1 qaŋtarǧa deiın 20 paiyzǧa ösuı – öte joǧary körsetkış. Bır qaraǧanda, qauıpsız deŋgeide deuge bolady. Qolaily jaǧdaida tūr. Ekınşı jaǧynan, bızdıŋ jalpy ışkı önım mūnai men şikızatqa täueldı. Sondyqtan būl jerde kürdelı mäseleler tuyndauy mümkın. Älemdık ekonomika teŋselıp tūrǧandyqtan, Qytaida qiyndyqtar bolyp jatyr. «Chernyi lebedtıŋ» Reseige qarsy sanksiia saluy bızge de kerı äserın tigızuı mümkın. Qaitalama qaryzdy satyp alu emes, mūnai, metall satylymy müldem kütpegen arnaǧa būrylyp ketuı yqtimal. «Sesnabank» aktivterı Ūlttyq qorǧa ötkende, bır jyldan keiın ol aktivterdıŋ jaramsyz, jūmys ıstemeitını anyqtaldy. Būl jerde de jaǧymsyz tosynsyilar kütıledı. Sondyqtan Qazaqstannyŋ syrtqy qaryzdarynyŋ joǧary deŋgeidegı ösımı bır qauıptıŋ baryn eskertıp otyr. Būl mäselede Ükımetke resurstyŋ şekteulı ekenın tüsınu kerek.
