Qazaqstan Respublikasynyŋ Ūlttyq ǧylym akademiiasynyŋ prezidentı Mūrat Jūrynov gazet tılşısımen kezdesıp, elımızdegı ǧylym salasynyŋ jai-küiı jönınde egjei-tegjei äŋgımelep berdı. Biyl qūrylǧanyna 70 jyl tolyp otyrǧan aituly ūiymnyŋ ötken joly men keleşektegı baǧyt-baǧdary osy sūhbattyŋ özegıne ainaldy.
EKSPERTİZA ǦYLYMNYŊ ŞEŞUŞI TŪSY
– Jaqynda Elbasynyŋ qabyldauyna boldyŋyz. Ne mäsele qozǧadyŋyz?
– Ǧylym salasynda qarjylandyru kezındegı eŋ kürdelı mäsele – ekspertiza. Ekspertiza – ǧylymnyŋ eŋ şeşuşı tūsy. Ony osy salada kem degende on jyl jūmys ıstegen, täjıribelı mamandar jürgızuı kerek. Mūnymen osy salanyŋ qyr-syryn, qai jerde qandai ǧalymdar jūmys ıstep jatyr, qai jerde qandai ülken ǧylymi mektepter bar, qai elde qandai täjıribe bar – sonyŋ bärınen habary bar adam ainalysuy qajet. Qazır Bılım jäne ǧylym ministrlıgıne Erlan Saǧadiev myrza kelgelı bızdıŋ akademiianyŋ ǧalymdarymen aqyldasyp jūmys ıstep jatyr, özı üş ret kelıp kettı. Al aldyŋǧy ministrlerdıŋ tūsynda bızde ekspertiza jasau «Bolaşaqty» bıtırıp kelgen jas mamandarǧa berılıp kelgen bolatyn. Men jalpy, «Bolaşaqpen» oqytu mäselesın qoldaimyn, özım būryn ministr bolyp tūrǧan tūsta da talai bılımqūmar jastyŋ şetelde oquyna jol aştyq. Bıraq, oqyp kelgennıŋ bärı bırden täjıribelı maman bolyp şyqpaityny tüsınıktı. Olar aldymen ıske aralasyp, ülken ǧalymdardan üirenıp, bılıktılıgın arttyruy kerek. Demek, olar diplomyn alyp kele sap, ekspert boluǧa jaramaidy. Olar bar bolǧany, bakalavr, ǧylymi därejesı joq jas maman. Olar qalai ekspert bola alady? Būl – bır. Ekınşıden, ekspertizaǧa tüsken barlyq materialdy, ūsynystardy ministrlık būryn şet elderdegı ekspertterge jıberetın edı. Ol da dūrys emes. Är eldegı jetekşı ǧalymdardyŋ öz jūmysy öz basynan asyp jatady. Olar Qazaqstannan kelgen jūmys üşın, özınıŋ bar şaruasyn ysyryp qoiyp, yqylas bölıp qaramaidy. Ainalasyndaǧy kışı ǧylymi qyzmetkerlerge oryndatyp, özı qol qoiyp jıbere saluy da mümkın. Tapsyrǧan adamy bakalavr ma, aspirant pa – qūdai bılsın. Öz basym talai şetelden kelgen ekspertizalyq taldaulardy oqydym. Sauatsyzdyqpen jazylǧany sondai, qol qoiǧan ataqty ǧalymnyŋ müldem qaramaǧany bırden bılınedı. Tıptı, özım bır joly, sondai ekspertizalyq taldaudan öreskel qatelerdı baiqap, solardy körsetıp, däleldep tūryp ǧalymǧa hat jazyp jıberdım. Sonda ol kısı maǧan keşırım sūrap: «Men būl qorytyndyny özım jazbaǧan edım, mūndaǧy qyzmetkerlerım menı jerge qaratyp otyr» dedı.
– Sodan keiın közıŋız jettı me?
– Bızde ǧylymǧa, mysaly, 20-25 milliard teŋge bölınetın bolsa, sonyŋ 7 milliardy osy ekspertizaǧa jūmsalyp otyr. Al 7 milliardqa jyl saiyn bes myŋdai jūmys qaralatyn bolsa, ol jūmystardyŋ qanşamasy ötpei qalady. Sonda bız qabyldanbaityn bos zertteulerge de aqşa jūmsap otyrmyz. Būl, rasynda, milliardtar jelge ūşyp jatyr degen söz. Osy qarajatty odan görı özımızdıŋ instituttarǧa berse, qanşama jūmys ısteletın edı. Mıne, osy mäselenı Elbasyna mälımdedım. Ekspertizany ŪǦA akademikterı jasauy kerek degen oiymdy aittym. Prezident menıŋ ūsynysymdy qoldady.
– Būl ŪǦA ǧylym salasyndaǧy bıraz jauapkerşılıktı qaitadan öz moinyna alady degen söz be?
– Mūnda ekı mäsele bar. Qazır de bızdıŋ akademikterdıŋ arasynda ekspertizaǧa qatysyp jürgender bar. Bıraq ol ǧalymdy, aitalyq, ministrlıkten bır komitettıŋ basşysy şaqyryp alyp, «osylai sızge senım artyp otyrmyz, sız keremetsız, myqty ǧalymsyz, bızge ekspert bolyp berseŋız» dep otyryp, ekspertizaǧa qol qoidyryp ala salady. Al myna bızdıŋ jinalysymyzda sol jūmys qaralǧanda älgı ǧalym tek qana şynaiy pıkırın aita alady. Öitkenı, mūnda basqa da ǧalymdar otyrady, bärı de qyraǧy, qiys ketkende «äi, mūnyŋ qalai» dei alady. Sondyqtan, būl jerde ǧalymdar ǧylymǧa adal prinsippen qaraidy. Ǧylym üşın eŋ qajetı – osy. Öitkenı, ǧylymnyŋ damuy üşın ekspertizanyŋ şynaiy boluy öte maŋyzdy.
Elbasyna jetkızgen ekınşı mäselem, bızde ailyq keşıgıp berıledı. Keide ǧalymdarymyzdyŋ mamyr aiyna deiın ailyqsyz jüretın kezderı bolady. Onda biudjet komissiiasy qarap jatyr, qarajat bölınbei jatyr degen sebeptermen keşıktırıledı. Sodan soŋ, mamyr aiynda qarajatqa qoly jetken ǧalymdar jūmys ıstei bastaidy. Qazan aiynda ministrlık esep talap etedı. Sonda bızdıŋ ǧalymdarymyz bır jylda alty ai ǧana jūmys ıstei alady. Būl dūrys emes. Ǧalymdar mamyr aiyna deiın ne ışıp-jeuı kerek? Olardyŋ otbasy, bala-şaǧasy joq pa, ainalysatyn jūmysy joq pa? Būl dūrys emes qoi. Ülken-ülken ǧalymdardyŋ ailyqsyz jüruı degen ne masqara! Elbasydan osy qatelıktı tüzetuın sūradym. Odan keiın ministr E.Saǧadievke de kırıp şyqtym. Ol kısı tüsınıstıkpen qarap, osy mäselenı tüzetıp jatyr.
– Būl mäsele sonda qalai şeşılmek?
– Qazır ministrlık ǧylym qoryn tiıstı özgerıster engızıp qaita qūryp jatyr. Sol arqyly qaŋtar aiynan bastap, barlyq ǧylymi qyzmetkerlerge, onyŋ ışınde akademikterge de tiıstı jalaqysyn berıp otyrmaq.
QOLDAU TÄSILIN IZDEUIMIZ KEREK
– Elbasy aldynda taǧy qandai mäsele köterdıŋız?
– Bız ǧylym akademiiasynda jyl saiyn «Ǧylym turaly ūlttyq baiandama» daiarlaimyz jäne segız jurnal şyǧaramyz. Baiandamany jazyp bıtırgen soŋ, sodan qalǧan qarajatty ǧana älgı jurnaldarǧa qosymşa jūmsap otyrmyz. Mädeniet jäne aqparat ministrlıgı būl
tūrǧyda bızdı qoldap keledı.
Bıraq, bızge jurnaldardyŋ merzımdı jaryq köruın tūraqtandyru üşın ony tūraqty qarjylandyru jüiesıne engızıp alu qajet. Osy mäselenı aitqanymda da Elbasy ony qoldaitynyn bıldırdı. Būl jurnaldardyŋ bırazy halyqaralyq «Elzevir-Scopuz» bazasyna kıredı. Būl – ülken jetıstık.
Odan keiın bızdıŋ būryn Ūlttyq ǧylym akademiiasy qūrǧan, Ūlttyq ǧylym akademiiasy özı şeşım qabyldap, tabystaityn marapattarymyz bolatyn. Olar: jylda eŋ üzdık ǧalymdarǧa berıletın Q.Sätpaev atyndaǧy syilyq, odan keiın D.Qonaev, Y.Altynsarin, M.Äuezov atyndaǧy syilyqtar. Bıraq 2003 jyly bızdıŋ mekememız qoǧamdyq bırlestık bolyp özgerdı de, būl marapattar ministrlıkte qalyp qoidy. Öitkenı, oǧan bölınetın qarajat – memlekettıŋ qarjysy. Qoǧamdyq bırlestık, zaŋ boiyn-
şa, memlekettıŋ qarjysyn tıkelei paidalana almaidy. Sonymen bız mūnyŋ mynadai jolyn taptyq. Ministrlık kelısımşart arqyly bızdıŋ akademiiamyzǧa belgılı mölşerde qarjy böledı, sodan soŋ bızdıŋ ǧalymdarymyz konkursqa berılgen materialdardy qarap, şeşım şyǧaryp, ony ministrlıkke qaita ūsynady. Sodan keiın ǧana ministrlık ǧalymdarǧa berıletın syilyqtardyŋ qarjylyq kölemın böledı.
– Sız aityp otyrǧan mäselelerdıŋ bärı şeşımın tabatyn bolsa, ŪǦA būrynǧyşa qauqarly mekemege ainala bastai ma, qalai oilaisyz?
– ŪǦA qoǧamdyq bırlestık bolyp qūrylǧan kezde bırınşı prezidentı bolyp men sailandym. Sodan keiın Elbasynyŋ qabyldauynda bolǧan edım. Sol kezde Elbasymyz: «Fransiia, Japoniia, Angliia, AQŞ, Germaniia – eşqaisysynda akademiia memlekettık organ emes. Ol – täuelsız mekeme. Sondyqtan, bızdıŋ de ǧylym akademiiamyz täuelsız boluy kerek. Ǧalymdar barlyq kezde öz pıkırın täuelsız aita aluy qajet. Negızgı mäsele osy» degen edı. Sonymen bız Fransiia akademiiasy modelın alyp engızdık. Bıraq bızdıŋ basqa zaŋdarymyz Fransiianykındei emes. Sondyqtan, bızde ǧylym akademiiasynyŋ jūmysyna, ǧylymdy damytuǧa kedergı köp boldy. Qazır solardy bırte-bırte şeşıp kele jatyrmyz. Fransiiada da, Amerikada da, ras, akademiia memlekettık mekeme emes. Bıraq, ol elderde memlekettık mekeme me, älde täuelsız, qoǧamdyq bırlestık pe – oǧan qaramai, memleket tarapynan tiıstı qarjy bölınıp otyrady. Öitkenı, ol mekeme memleketke qajet. Mysalǧa, dünie jüzıne belgılı AQŞ-tyŋ ūlttyq ǧylym akademiiasy, Amerikadaǧy Stendford, Garvard universitetterı memlekettık mekeme emes. Bıraq, soǧan qaramastan, osy mekemelerge memleket öte köp qarjy böledı. Al memlekettıŋ bedelın köterıp otyrǧan osy mekemeler.
Bızde bolsa, zaŋ olai emes. Eger memlekettık mekeme bolmasa, oǧan memlekettık biudjetten qarajat bölıne bermeidı, tıptı ondai mekeme eşkımge kerek emes siiaqty, qyryn qaraityn közqaras ta bar. Äsırese, sauaty şamaly şeneunıkterımızdıŋ ūǧymy solai. Al bız qalai demokratiia ornatamyz, qalai azamattyq qoǧam qūramyz – onymen keibır şeneunıkterdıŋ jūmysy joq. Azamattyq qoǧam qūru üşın bız aldymen osyndai azamattyq ūiymdardy qoldau täsılın ızdeuımız qajet. Jazuşylar odaǧy, Ūlttyq ǧylym akademiiasy, Jurnalister odaǧy – būlardyŋ bärı memleket tarapynan qarjylandyrylyp, memleket kömegımen qarqyndy jūmys ısteuı qajet. Al bızde mūnyŋ bärın basqaşa etıp qiyndatyp qoiǧan. Eŋ aldymen, azamattyq qoǧam qūru üşın bızge ŪǦA, Jazuşylar odaǧy sekıldı ziialy qauym ökılderı jinalǧan, äleuetı joǧary, ırı-ırı mekemelerdı qoldau tetıgın qaita jasau kerek.
BIZDIŊ KÖZDEGENIMIZ DEMOKRATİIаLYQ QOǦAM
– ŪǦA qoǧamdyq ūiym bolyp qūrylǧaly qai jaǧynan ūttyŋyzdar, qai jaǧynan ūtyldyŋyzdar?
– Būl jerde äzırşe ūtyp jatqan jaǧymyz şamaly. Bıraq «köş jüre tüzeledı», bärı qoldauǧa bailanysty. Būryn keŋes ükımetı kezınde Ūlttyq ǧylym akademiia-syn «demokratiia araly» dep ataityn. Negızınde, barşaǧa belgılı, İ.Stalin eş uaqytta demokratiiany qalaǧan joq. 1919 jyly akademiiany küiretıp, ziialy qauymdy quyp, akademikter men generaldardyŋ bırazyn türmege otyrǧyzyp qoidy. Bıraq 1939 jyly Finliandiiamen bolǧan soǧysta Keŋes ükımetı masqarasy şyǧyp, şaǧyn ǧana Finliandiiadan jeŋılıp qala jazdady. Sol kezde baiaǧy täjıribelı generaldarsyz, täjıribelı akademiktersız äskeri tehnikany jetıldıru de mümkın emesın tüsındı. Sodan keiın baryp barlyq generaldardy türmeden şyǧardy. Barlyq akademikterge bostandyq berdı. Közqarasty özgerttı. Odan keiın İ.Stalin ǧalymdarǧa jaǧdai jasau qajettıgın Germaniiamen bolǧan soǧys kezınde jaqsy tüsındı. 1943 jyly soǧys jürıp jatty ǧoi, sonda İ.Stalin bır akademiktı qabyldauyna şaqyrady. Bıraq şaqyrǧan adamy auyryp qalǧanyn, kelmeitının estidı. Sodan soŋ ekınşısın şaqyrady. Bıraq, onyŋ da auyryp jatqany, qabyldauǧa kele almaityny turaly habar keledı. Onsyz da küdıkşıl adam, bırınen keiın bırı auyryp jatatyndai ne jaǧdai tudy dep, osy ıstı baqylauǧa kırısedı. Tekseru jürgızgende anyqtalǧany, bırınşı şaqyrǧan akademigı şynymen syrqattanyp auruhanada jatyr eken. Al ekınşı akademik sonyŋ aldynda ǧana dükende nannyŋ kezegınde tūryp, basy ainalyp qūlap qalǧan. Mäselenı teksergender ekeuı de jasy kelıp qalǧan adamdar, jalaqysy az, jaǧdaiy joq, köp jūmys ıstep, az tamaq ışedı degendı tüsındıredı. Sonda baryp, Stalin oilanady. Arnaiy komissiia qūryp akademikter, ǧylym adamdary tek qana ǧylymi jūmys ıstep, basqa närsege alaŋdamauy üşın olarǧa qandai ailyq töleuımız kerek dep sūraq qoiady. Komissiiaǧa jinalǧandar ärı-berı eseptep, ǧalymdardyŋ jalaqysyn 6 ese ösırseŋız, olar tūrmysta mūqtajdyq körmeidı degen şeşım aitady. Bıraq, Stalin ol jauapqa qanaǧattanbaidy. Söitıp, qolyna qyzyl qalam alyp, 6 degen sandy belınen syzyp tastap, ornyna 100 degen san jazady. Mıne, sonda soǧys zamany bolsa da, älı jeŋıske jete me, joq pa degen ümıtten küdıgı basym jyldarda da, Stalin ǧylymnyŋ maŋyzdylyǧyn moiyndaidy. Aqyry 1943 jylǧy Stalinnıŋ şeşımınıŋ arqasynda Keŋes odaǧynyŋ ǧylymy qarqyndy damyp, 1946 jyldyŋ özınde atom bombasyn jasap, Amerikany quyp jettı. Al 1949 jyly sutegı bombasyn jasap, Amerikanyŋ özın basyp ozdy. Odan keiın bırınşı jer serıgın Keŋes odaǧy şyǧardy. Alǧaşqy ǧaryşkerdı de Keŋes odaǧy ūşyrdy. Aiǧa barǧan alǧaşqy avtomattyq stansiiany da Keŋes odaǧy şyǧardy. Iаǧni, ǧylymnyŋ barlyq salasynan Keŋes odaǧy dünie jüzındegı basqa elderden alda boldy.
– Ol kezde ylǧi ırıktelgen, qatal bäsekeden ozǧan jas-tar ǧana ǧylymǧa bardy dep otyrsyz. Qazır qalai? Resmi oryndardyŋ mälımetterıne qarasaq, ǧylym salasyna bet būrǧan jastardyŋ sany jyldan jylǧa ösıp kele jatqan tärızdı.
– Ǧalymdar ailyqtan ailyqqa äreŋ jetıp otyrsa, olardyŋ jaǧdaiy bolmasa, jastar qalai ǧylymǧa barady? Mysaly, jaqsy bılım alǧan, joǧary oqu ornyn qyzyl diplomǧa bıtırgen jastar 70-80 myŋ teŋge jalaqy üşın bızge kelmeidı. Ailyǧy az jerge baratyndar ne öz jaǧdaiy bar adamdar, ne bolmasa basqa jaqtan jūmys tappaǧan amalsyzdar. Sondyqtan, qabılettı mamandardy tartu üşın ǧylym salasyna qajetınşe qarajat bölu qajet. Men qazır osynyŋ bärın jas talapkerlerdı ǧylymnan ürkıtu üşın emes, ǧylymǧa şaqyru üşın aityp otyrmyn. Öitkenı, osy mäseleler nazarǧa alyna bastady, tüptıŋ tübınde şeşımın tabady. Mysaly, qazır bızdıŋ közdegenımız – demokratiialyq qoǧam qūru. Batys Europadaǧy siiaqty ömır sürsek deimız. Al Batys Europa ǧylymǧa öte jaqsy köŋıl böledı. Ol jaqta eŋ joǧary ailyq alatyndar ǧylym salasynyŋ mamandary. Alda bız de sondai jaǧdaiǧa jetemız dep oilaimyn.
KÖRŞI ELDERDEN DE ÜLGI ALYP TŪRǦAN ABZAL
– Bızde qazır IJÖ-nıŋ qanşa paiyzy ǧylymǧa bölınıp jür?
– Halyqaralyq sarapşylardyŋ pıkırı boiynşa, IJÖ-nıŋ 2,5-3 paiyz mölşerı ǧylymǧa bölınuı tiıs. Bıraq, sonyŋ özı är elde ärqalai bolyp otyr. Mysaly, Germaniiada – 2,7 paiyz, Fransiiada – 2,3 paiyz, Norvegiiada – 4 paiyz, Şvesiia men İzrailde – 4,5 paiyz, Japoniiada – 3 paiyz, Amerikada 2,5 paiyz IJÖ bölınedı. Al TMD elderı boiynşa, Reseide – 1,5 paiyz, Belorusiiada – 1 paiyz, Ukrainada – 1 paiyz, Äzırbaijanda – 1 paiyz, al bızde būl körsetkış – 0,18 paiyz. Būl ekonomikalyq daǧdarysqa bailanysty tömendegenı bolar, äitpese osydan bır-ekı jyl būryn bızde IJÖ-nıŋ 0,25 paiyzy ǧylymǧa bölınetın. Strategiialyq josparymyz boiynşa, 2020 jyly būl körsetkış 2 paiyzǧa jetuı tiıs. Bıraq, qazır ǧylymǧa üles 1 paiyzǧa köterılse, sonyŋ özı ülken serpılıs äkeler edı.
– Soŋǧy jyldary şet elderden bes myŋdai ǧalym şaqyrylypty. Bızde mamandar tapşy ma?
– Maman tapşy bolatyn salalar bar, bıraq mäselenı mümkındıgınşe tiımdı jolmen şeşu qajet dep oilaimyn. Jyl saiyn şetelden pälen myŋ ǧalymdy şaqyrtyp, aqşany qūr şaşqanşa, sol ǧalymdardan üirenıp, öz mamandarymyzdy özımız daiyndaityn jaǧdaiǧa jetuge tyrysuymyz qajet. Mysalǧa, Astanada «Nazarbaev universitetı» aşyldy, mūndaǧy negızgı maqsat – sol jerde eŋ ırı ǧylymi ortalyq qūryp, elımızge qajet mamandardy daiyndau.
– Bızde keibır salalar boiynşa sabaqtastyq üzılıp qalǧany baiqalady. Mysaly, antropologiiada akademik Orazaq Smaǧūl aǧamyzdan basqa eşqandai antropologty bılmeidı ekenbız. Sol sekıldı, arheolog Zeinolla Samaşev ta öz salasy boiynşa soŋynan ergen jastardyŋ, myqty senım artuǧa tūratyn jas ǧalymdardyŋ öte az ekenın aityp, ökınış bıldırıp jatady.
– Būl kemşılıkterdıŋ bärın ǧylymǧa qajetınşe qarajat bölıp, ǧylymmen ainalysqysy keletın jastarǧa qoldau körsetıp, solardyŋ jaǧdaiyn jasap şeşuge bolady dep oilaimyn. Baspana, azyq-tülıgı, tūrmys tarşylyǧy sekıldı basqa mäselelerge alaŋdamai, ǧylymmen ainalysyp qana kün köruge bolatynyna köz jetkızgende ǧana qabılettı, talantty jastar qoryqpai ǧylym jolyna tüse berer edı.
– Osy tūsta esıme tüsıp otyr, keide jarnama gazetterı men saittardan «dissertasiia jazyp beremın» degen qūlaqtandyrudy közım şalyp jatady. Ǧylymi jūmysty satyp alu – ǧylymi ataqty satyp alu emes pe? Demek, būl aşyqtan aşyq zaŋsyzdyqqa şaqyru ǧoi. Mūndaiǧa tosqauyl qoiuǧa bolmai ma?
– Tosqauyl qoiuǧa bolady, ol üşın aldymen, baǧana aitqanymdai, ekspertiza mäselesın dūrys jolǧa qoiu kerek.
– Ūlttyq ǧylym akademiiasynyŋ qūrylǧanyna biyl 70 jyl bolypty. Qalai atap ötkelı otyrsyzdar?
– Rasynda, būl aituly data. Ötkende Elbasy qabyldauyna barudaǧy maqsat ta osy, akademiia jūmysyna taǧy da tiıstı joǧary män berıp, jaǧdaidy tüzep alu bolatyn. Prezidentımız Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ özı ǧylym doktory, ırı ǧalym, osy ŪǦA-nyŋ akademigı 1995 jyly sailanǧan. Elbasy ŪǦA-synyŋ jaŋa baǧytta batys Europa modelıne auysyp, halyqaralyq deŋgeide bırqatar tabystarǧa qol jetkızgenıne rizaşylyq bıldırıp, qoldau körsetıp otyr. Sondyqtan, bız alda atap ötpek mereitoiǧa şaqyrdyq, Elbasymyz amandyq bolsa, kelıp qatysamyn degen şyrai bıldırıp otyr. Endı aldaǧy uaqytta belgılengen maqsattarymyz jüzege assa, bızdıŋ akademiiamyz Qazaqstan ǧylymnyŋ ösıp-örkendeuın qamtamasyz etıp, otanymyzdyŋ täuelsızdıgınıŋ odan ärı nyǧaia tüsıp, güldene beruıne öz ülesın qosady.
Äŋgımelesken:
Näzira BAIYRBEK
