Töskeide maly, tösekte basy qosylǧan qazaq pen qyrǧyz – tamyry bır bauyrlas halyqtar. Irgeles jatqan ekı eldıŋ bastan keşken taǧdyry da bırdei. Ötken 30 jylda ekı eldıŋ ekonomika, mädeniet jäne gumanitarlyq saladaǧy yntymaqtastyǧy üzdıksız nyǧaidy. Osy oraida Qyrǧyz Respublikasynyŋ Qazaqstandaǧy tötenşe jäne ökılettı elşısı Dastan DIýŞEKEEV gazet tılşısıne sūhbat berdı.
– Qazaqstanda demalys ötkızu sızge ūnai ma? 30 jyldaǧy täuelsız Qazaqstannyŋ damu jolyna, özgerısterge qandai baǧa berer edıŋız?
– Men diplomatiialyq missiiamdy endı ǧana bastadym. Qazır dem aluǧa köp uaqyt joq. Demalys künderı de üstemelep jūmys ısteimın. Sondyqtan Qazaqstanda demaluǧa arnauly uaqyt şyǧara alǧan joqpyn. Ekı ret Nūr-Sūltandaǧy saiabaqtardy aralap şyqtym. Sonda baiqaǧanym, qala tūryǧyndaryna, sportsüier qauymǧa, velosipedşılerge öte qolaily jaǧdai jasalǧan. Velosiped joldary da öte tamaşa. Demalys künderı jūrttyŋ bala-şaǧasymen seiıl-seruen qūruyna öte yŋǧaily.
Tarihi qysqa merzım ışınde Qazaqstan halqy Tūŋǧyş Prezident – Elbasy Nūrsūltan Äbışūly Nazarbaevtyŋ basşylyǧymen josparly ekonomikadan bastap naryqtyq ekonomikaǧa ötu, halyqtyŋ ömır süru deŋgeiın arttyru, qūqyqtyq jäne demokratiialyq memlekettı qalyptastyru, memlekettık egemendıktı, qauıpsızdık pen tūraqtylyqty odan ärı nyǧaitu, Memlekettık qūrylysty tereŋdetu siiaqty qyzmettıŋ barlyq salalarynda zor tabystarǧa jettı.
Qazaq elınıŋ qūlşynysy men jetıstıkterın taldai otyryp, Qazaqstan Respublikasy strategiialyq tūrǧydan dūrys joldy taŋdaǧan dep nyq senımmen aita alamyn. Täuelsızdık alǧan sätten bastap Qazaqstan älemdık arenada strategiialyq maŋyzdy elge jäne Ortalyq Aziia öŋırındegı bıregei köşbasşyǧa ainaldy. Ekonomikasy damyǧan 30 eldıŋ qataryna qosyluǧa barlyq küş-jıgerın jūmsady.
Qazaqstan köpjaqty jäne beibıtşılıktı süietın syrtqy saiasat ūstanyp, älemnıŋ 183 elımen diplomatiialyq qatynas ornatty. Saiasi, ekonomikalyq, äleumettık, ǧylym-tehnikalyq jäne mädeni salalardaǧy bıryŋǧai maqsattarǧa qol jetkızu üşın halyqaralyq qauymdastyq qūrǧan negızgı ükımetaralyq ūiymdardarǧa müşe boldy jäne BŪŪ, EQYŪ, DSŪ, İYŪ (İslam yntymaqtastyǧy ūiymy), TMD, ŞYŪ, EAEO, ŪQŞŪ-men yntymaqtastyqty tereŋdettı.
Qazaqstan Respublikasynyŋ Tūŋǧyş Prezidentı – Elbasynyŋ belsendı syrtqy saiasaty men halyqaralyq bastamalarynyŋ arqasynda Euraziialyq ekonomikalyq odaq, ŪQŞŪ, ŞYŪ jäne Türkı Keŋesı siiaqty ūiymdardy qūruda qazaq elı negızgı röl atqardy. Qazaqstan TMD elderınıŋ ışınde bırınşı bolyp EQYŪ sammitın jäne düniejüzılık körmenı ötkızdı.
El ışındegı özgerıster men jetıstıkterge toqtalsam, asa maŋyzdy strategiialyq şeşımderdıŋ bırı retınde Qazaqstan Respublikasynyŋ elordasyn Nūr-Sūltan qalasyna köşırgenın atar edım. Qazır Nūr-Sūltan, Almaty jäne Şymkent qalalary million tūrǧyny bar qala märtebesıne ie boldy. Būdan basqa, Qazaqstan barlyq ūlttardyŋ bırlıgı men teŋ qūqylyǧy qūndylyqtary saqtalatyn jäne qoldau tapqan köpūltty memleket bolyp tabylady.
Qazaqstanda sportqa köp köŋıl bölınedı. 28 jyl ışınde qazaqstandyq sportşylar 60-tan astam olimpiada jüldesın jeŋıp aldy. İnvestisiia tartu jaǧynda soŋǧy 30 jylda Qazaqstanǧa 300 milliard dollardan astam şeteldık investisiia tartyldy. Qosymşa 1250 jaŋa jūmys orny, 300 myŋnan astam jūmys orny aşyldy. Mūnan syrt, bılım beru, densaulyq saqtau jäne äleumettık saladaǧy jetıstıkterdıŋ bırı halyqqa jeŋıldetılıgen şarttarmen nesie beru arqyly tūrǧyn üi mäselesın şeşuge küş saldy. Būl da – ülken jetıstık.
– Sızdıŋ oiyŋyzşa, ekı eldıŋ qarym-qatynasy qandai deŋgeige köterıldı? Aldaǧy uaqytta qandai salalardaǧy yntymaqtastyqty damytu, basymdyq beru qajet dep sanaisyz?
– Ekı bauyrlas memleket arasyndaǧy diplomatiialyq qatynas 1992 jyly 15 qazanda ornady. Sonymen qatar, ekı el arasyndaǧy tuysqandyq qarym-qatynastar ūzaq uaqyt boiy saqtalyp kele jatqanyn atap ötkım keledı. «Tösekte basy, töskeide maly qosylǧan» qyrǧyz ben qazaq ejelden tonnyŋ ışkı bauyndai tatu-tättı ǧūmyr keşıp keledı. Mıne, osy qatynastar qazırgı kezeŋdegı ekıjaqty yntymaqtastyqty damytudyŋ negızgı faktory bolyp tabylady jäne bızdıŋ halqymyzdyŋ arasyndaǧy tarihi taǧdyrlardyŋ ortaqtyǧyn däleldeidı.
Täuelsızdık jyldarynda ekıjaqty qatynastardyŋ berık ırgetasy qalandy. Bügınde ekı el arasynda eşqandai aumaqtyq şaǧymdar men saiasi qaişylyqtar joq. Bügıngı taŋda 180-nen astam memleketaralyq, ükımetaralyq jäne vedomstvoaralyq qūjattarǧa qol qoiyldy. Sonymen qatar, qyrǧyz-qazaq yntymaqtastyǧynyŋ tūraqty damuynyŋ jalpy strategiialyq, tūjyrymdamalyq täsılderı men baǧyttaryn aiqyndaityn «mäŋgılık dostyq pen odaqtastyq qatynastar turaly şarty» jasaldy. Ekı el arasyndaǧy özara tiımdı yntymaqtastyq pen şynaiy bauyrlastyq qarym-qatynastardy ornatudaǧy Nazarbaevtyŋ tarihi rölı de erekşe.
Qos memleket arasyndaǧy odaqtastyq qatynastar men strategiialyq ärıptestık – Joǧary memleketaralyq keŋes, Parlamentaralyq keŋes, Ükımetaralyq keŋes jäne Syrtqy ıster ministrlerınıŋ keŋesı siiaqty ekı jaqty organdar öz otyrystarynda ekı jaqty qatynastardyŋ jai-küiı men perspektivalaryn, sondai-aq ekı tarap ta köŋıl bölıp otyrǧan özektı mäselelerdı qaraidy, talqylaidy. Sonymen qatar, joǧary deŋgeidegı tūraqty kezdesuler men kelıssözder ekıjaqty yntymaqtastyqty nyǧaituda maŋyzdy röl atqarady. Täuelsızdık jyldarynda memleketter arasynda köptegen ıs-şaralar, türlı deŋgeidegı kezdesuler ötkızıldı, saiasi, sauda-ekonomikalyq jäne mädeni-gumanitarlyq yntymaqtastyq turaly kelısımderge qol qoiyldy.
Biylǧy basty oqiǧa Qyrǧyz Respublikasynyŋ Prezidentı Sadyr Japarovtyŋ Qazaqstan Respublikasyna alǧaşqy memlekettık sapary boldy. Qazaqstan Prezidentı Qasym-Jomart Toqaev Qyrǧyzstanǧa 10 myŋ tonna ūn gumanitarlyq kömek jıberudı ūiǧardy. Osy jyldyŋ şılde aiynda Qazaqstan Qyrǧyzstan Densaulyq saqtau ministrlıgıne gumanitarlyq kömek retınde «QazVac» vaksinasynyŋ 25 myŋ dozasyn bergenın aiyryqşa atap ötkım keledı. Osyndai kömek körsetkenı üşın Qazaqstan halqyna jäne Memleket basşysyna zor alǧysymdy bıldıremın.
Aldaǧy uaqytta Qazaqstan Respublikasynyŋ Prezidentı Q.Toqaevtyŋ Qyrǧyz Respublikasyna sapary, sondai-aq ekı eldıŋ Joǧary memleketaralyq keŋesınıŋ, Parlamentaralyq keŋesınıŋ, Ükımetaralyq keŋesınıŋ jäne Syrtqy ıster ministrlerı keŋesınıŋ kezektı otyrystaryn ötkızu josparlanǧan.
Bızdıŋ maqsattarymyzdyŋ bırı – ekı el arasyndaǧy dostyq qarym-qatynas pen strategiialyq serıktestıktı damytu negızınıŋ bırı bolyp tabylatyn sauda-ekonomikalyq yntymaqtastyq. Qazaqstan Qyrǧyzstan üşın negızgı sauda serıktes sanalady. Qyrǧyzstan naryǧynda qazaqstandyq investorlar, biznestık qūrylymdar men käsıpkerler belsendı jūmys ısteude. Bızdıŋ elımızde qazaq kapitalynyŋ qatysuymen 300-den astam käsıporyn, al Qazaqstanda qyrǧyz kapitalynyŋ qatysuymen 250-ge juyq bırlesken käsıporyn jūmys ısteidı.
2021 jyldyŋ qaŋtar-mausym ailarynda ekıjaqty tauar ainalymynyŋ kölemı 495,6 mln dollardy qūrap, 2020 jyldyŋ säikes kezeŋımen salystyrǧanda 28,4 paiyzǧa östı. 2021 jyldyŋ 1 toqsanynda Qazaqstannan tıkelei investisiia aǧyny 8,1 mln dollardy qūrady. 2020 jyldyŋ säikes kezeŋımen salystyrǧanda Qyrǧyzstan ekonomikasyna qūiylǧan qazaqstandyq investisiia kölemı 8 paiyzǧa artty.
Memleket basşysynyŋ Qazaqstan Respublikasyna memlekettık sapary jäne 2021 jylǧy säuırde Qazaqstanda ötken Qyrǧyz-Qazaqstan Ükımetaralyq keŋesınıŋ 9-otyrysynyŋ qorytyndysy boiynşa taraptar osy baǧyttaǧy maŋyzdy qūjattarǧa qol qoidy. Atap aitqanda, özara sauda kölemın 1 milliard dollarǧa jetkızu jäne tranzittık-logistika salasyndaǧy mäselelerdı jedel şeşu – basty maqsattardyŋ bırı.
Ekı el ükımetaralyq deŋgeide transşekaralyq yntymaqtastyq äleuetın aşu üşın tūŋǧyş kezektı «qyrǧyz-qazaq öŋıraralyq forumyn» ötkızu turaly uaǧdalastyqqa kelıstı. Būl tūrǧyda öŋıraralyq yntymaqtastyq ekıjaqty sauda-ekonomikalyq yntymaqtastyqty keŋeitudıŋ maŋyzdy faktoryna ainalyp otyrǧanyn, jergılıktı özın-özı basqaru deŋgeiındegı bailanysty nyǧaityp otyrǧanyn atap ötken jön. Qazırgı taŋda Qyrǧyzstan men Qazaqstannyŋ tört oblysy – Ystyqköl men Almaty, Oş pen Qaraǧandy, Jambyl men Talas, Şu jäne Oŋtüstık Qazaqstan oblystary, sondai-aq ekı eldıŋ astanalary men qalalary, atap aitqanda, Bışkek pen Nūr-Sūltan, Oş jäne Taraz – özara barys-kelıs ornatyp, bauyrlastyq qarym-qatynastar turaly kelısımderge qol qoidy. Ekı eldıŋ basqa aimaqtarymen de osyndai yntymaqtastyq mehanizmı qūrylady dep kütılude.
Mädeni-gumanitarlyq yntymaqtastyq arqyly türlı mädeni, ǧylymi jäne sporttyq ıs-şaralar tūraqty ötkızılıp, ekı eldıŋ jastary men oqu oryndary arasynda tyǧyz bailanys ornatyluda. 2018 jyly Qazaqstanda Şyŋǧys Aitmatovtyŋ 90 jyldyǧyna arnalǧan ıs-şara, 2019 jyly Qazaqstanda «Manas» eposyna arnalǧan seminar jäne «Manas – Ūly dalanyŋ mäŋgılık mūrasy» atty forumdar ötkızılıp, şara barysynda S.Raev, Şyŋǧys Aitmatovtyŋ «Balalyq şaq», «Qazırgı qyrǧyz poeziiasy», sondai-aq M.Mergenbaevtyŋ latyn tılınde jazylǧan «Manas» epopeiasy qazaqstandyq oqyrmandarǧa tartu retınde taratyldy.
COVID-19 pandemiiasyna qaramastan, elderımız arasyndaǧy mädeni jäne gumanitarlyq özara ıs-qimyl 2020 jyly da öz jalǧasyn tapty. Bır ǧana mysal, «Manas» eposynyŋ qazaq tılındegı «Manas – qyrǧyz halqynyŋ eposy» dep atalatyn kıtaby. Qazaqstandaǧy jalǧyz manasşy B.Älımjanov qyrǧyz halyq önerınıŋ ınju-marjandaryn damytuǧa jäne taratuǧa qosqan zor ülesı üşın «Dostyq» ordenımen marapattaldy, ony Qyrǧyz Respublikasynyŋ Prezidentı S.Japarov tabys ettı.
Aldaǧy künderge josparlanǧan şaralardyŋ qatarynda Qyrǧyzstannyŋ Qazaqstandaǧy mädeni künderı de bar. Sonymen qatar, Nūr-Sūltanda Şyŋǧys Aitmatov pen Manastyŋ jäne Bışkekte A.Qūnanbaevtyŋ eskertkışterın ornatu, sondai-aq qyrǧyz studentterınıŋ Qazaqstannyŋ biudjettık universitetınde oquyna jyl saiynǧy kvotany ūlǧaitu mäselesı de qaralyp jatyr.
Qorytyndylai kele, Qyrǧyzstan men Qazaqstan arasynda özara qyzyǧuşylyq tudyratyn barlyq salalardaǧy yntymaqtastyqtyŋ progressivtı dinamikasyn odan ärı damytuǧa jäne qoldauǧa bar küş-jıgerın salatyn köptegen josparlar bar.
– Qazaqstanda qai uaqyttan berı tūrasyz? Elımızge alǧaş kelgen kezdegı äserıŋız qandai boldy?
– 5 qyrküiekten berı Qazaqstannyŋ Nūr-Sūltan qalasynda tūramyn. Men Qazaqstanǧa alǧaş ret 2010 jyly keldım. Men ekınşı JOO-da oqyp jürgen kezımde Almaty arqyly Mäskeuge ūşatynmyn. Menıŋ Qazaqstanda dostarym bar, solarǧa bardym. Öskemen qalasyna da bardym, maǧan qalanyŋ sūlulyǧy men tabiǧaty qatty ūnady. Pavlodarda boldym, Ertıs özenıne demaluǧa barǧan künderım boldy. Semeide, Almatyda, Türkıstanda, Tarazda köp boldym. Maǧan qazaq jerı, halqy qatty ūnaidy. Men üşın qazaq halqy – jany jaqyn bır tuǧan el.
– Öz elıŋızdı jäne Qazaqstandy bır auyz pıkırmen, sözben qalai sipattar edıŋız?
– Bır auyz sözben aitsaq, qyrǧyz ben qazaq közdıŋ aǧy men qarasy siiaqty. Eŋ bastysy, bızdıŋ dınımız, tılımız, dästürımız bırtūtas, būl – bızdıŋ myzǧymas ırgetasymyz.
– Bızdıŋ gazet arqyly astanalyqtarǧa qandai tılek aitasyz?
– Nūr-Sūltan qalasynyŋ tūrǧyndaryna jalyndy sälem joldaimyn. Nūr-Sūltan qalasy körkeie bersın dep tıleimın. Maǧan Nūr-Sūltan qalasy qatty ūnady. Jaratuşy nūr-sūltandyqtarǧa zor densaulyq, ūzaq ǧūmyr, jūmystaryna tabys, şaŋyraqtaryŋyzǧa bereke-bırlık bersın. Barlyq tılekter qabyl bolsyn dep tıleimın!
Qysqaşa ömırderek:
Diuşekeev Dastan Stanbekovich 1987 jylǧy 12 jeltoqsanda Ystyqköl audanynyŋ Semenovka auylynda düniege kelgen. 2005-2010 jyldar aralyǧynda Jüsıp Balasaǧūn atyndaǧy Qyrǧyz ūlttyq universitetınde tarih jäne aimaqtanu mamandyǧy boiynşa bılım alǧan. 2011-2015 jyldary Resei Federasiiasy Syrtqy ıster ministrlıgınıŋ Diplomatiialyq akademiiasynda «Halyqaralyq qatynastar» mamandyǧy boiynşa magistr därejesın aldy. 2010-2011 jyldar aralyǧynda Cholpon-Ata qalasynda MegaCom ūialy bailanys operatory filialynyŋ direktory qyzmetın atqarsa, 2015-2020 jyldary saiasi tehnologiialardy praktikalyq qoldanu salasyndaǧy maman bolyp qyzmet ıstegen. 2017-2018 jyldary Qyrǧyz Respublikasy Joǧarǧy keŋesı (Jogorku Keneşı) deputatynyŋ kömekşısı bolsa, 2018-2020 jyldar aralyǧynda Qyrǧyz Respublikasyndaǧy 2GİS halyqaralyq kompaniiasynyŋ direktory qyzmetın qosa atqaruşy, «Poliplast-Şyǧys» halyqaralyq kompaniiasynda Qyrǧyzstandaǧy kuratory bolyp qyzmet ıstedı. 2020 jyly qazan, qaraşa ailarynda Qyrǧyz Respublikasy Premer-ministrınıŋ baspasöz hatşysy bolyp taǧaiyndalsa, 2020 jylǧy qaraşadan 2021 jylǧy tamyzǧa deiın Qyrǧyz Respublikasy Prezidentı Äkımşılıgınıŋ syrtqy saiasat bölımınıŋ meŋgeruşısı boldy. 2021 jyly tamyz aiynan bastap Qyrǧyz Respublikasynyŋ Qazaqstan Respublikasyndaǧy tötenşe jäne ökılettı elşısı boldy.
