Qazaqtyŋ ūly ǧalymy Şoqan Uälihanov özınıŋ belgılı şyǧarmalarynyŋ bırı – «Sot reformasy turaly» jazbasynda «qandai damu satysynda tūrsa da, halyqtyŋ qalypty ösuı üşın qajet närseler: özdıgınen damu, özdıgınen qorǧanu, özın-özı basqaru jäne tergeusız sot» dep jazǧan edı. Tuasy demokrat mūny jalpy adamzat balasynyŋ bostandyǧynyŋ qarapaiym atributy dep tüsındı. Al, şynyna kelgende, būl qaǧidanyŋ astarynda ūlttyq memleket turaly logikalyq oi da jatqan bolatyn. Zamany tuǧanda Alaş qozǧalysynyŋ jetekşılerı būl ideiany äuelı patşalyq Reseidıŋ otarşyldyǧynan, sonan soŋ keŋestıŋ qyspaǧynan qūtyludyŋ bırden-bır joly retınde ūǧyndy.
Azattyq üşın aiqas
Memlekettıgımızdıŋ bastauy bolǧan Qazaq handyǧy HV ǧasyrda etnikalyq üderıster men qatynastardyŋ, mädeni-äleumettık jete ekonomikalyq damudyŋ, qazaq etnosy jetıluınıŋ nätijesınde qūrylǧany belgılı. Onyŋ basynda Kerei men Jänıbek sūltandar bastaǧan ūltymyzdyŋ ziialy toby boldy. Memlekettılıktıŋ bır nysany retındegı handyq jüienıŋ özındık damuy, jer aumaǧynyŋ keŋeiıp, nyǧaia tüsuı patşalyq Reseidıŋ 1822, 1824 jyldary qabyldaǧan «Sıbır jäne Orynbor qazaq-qyrǧyzdary turaly» jarǧylarynan soŋ, odan keiın territoriialyq basqarudyŋ otarlauşylyq jüiesı endırıluımen toqtaǧan edı. Resei men oǧan öz erkımen kırgen Kışı jäne Orta jüzdıŋ arasyndaǧy qūqyqtyq qarym-qatynasta qazaq jerın iemdenuge bailanysty söz qozǧamasa da, būl üderıs bastalyp ketken bolatyn. 1867-1868 jyldary «Uaqytşa erejelerge» bailanysty jürgızılgen saiasi-äkımşılık reformaǧa säikes arnaiy qarjylandyrylǧannan keiın orys şarualarynyŋ qazaq ölkesıne köşırıluı jüielı sipat ielenıp, būryn-soŋdy bolmaǧan jaŋa qarqyn alǧan-dy. Mūny 1886-1891 jyldardaǧy erejeler jalǧastyra tüstı.
Resei imperiiasy qazaq halqyn özındık ösıp-örkendeu joly bar etnikalyq qauym retınde öz halqymen teŋ körmedı. Kerısınşe, ol özınıŋ tabiǧi erekşelıgınen qol üzıp, damudyŋ orystanu jolyna tüsuı tiıstı dep ūǧyndy. Osy üşın san türlı aila-şarǧylarǧa bardy. Eŋ bırınşı, jergılıktı patşa äkımşılıgınıŋ küşımen orys qonystanuşylaryna ejelgı tūrǧyndardyŋ ata qonystary, oty-suy mol, eŋ şūraily, şöbı şüigın jerlerı tartyp äperıldı. Qazaq şöl jäne şöleit, qūnarsyz jerlerge erıksız yǧystyryldy. Osy üderıstı jıtı baiqaǧan tūŋǧyş käsıbi pedagog Ybyrai Altynsarin dostarynyŋ bırıne joldaǧan hatynda «Orenburg listogıne» Torǧai qazaqtarynyŋ basyna tüsken apattar turaly jazǧanyn aita kelıp, «Osy maqalamda qazaq elıne orys selenderın äkelıp ornatpaq bolǧan pıkırlerge qarsy ekenımdı bıldırdım. Būl pıkır, menıŋşe, eşbır aqylǧa syimaityn närse siiaqty. Eger ıstı dūrys jürgıze bılmese, onda aittym da qoidym, qazaqtar, – keleşegı jaqsy dep ümıt etıp otyrǧan osy halyq, – tez qūryp ketedı, sodan keiın būl ıstı eşqandai tüzete almaisyŋ» degen edı. Būdan söz iesınıŋ sonşalyqty köregendıgın qazır elımız täuelsızdık alǧanda ǧana tereŋ sezıne alyp otyrmyz.
Ūlttyq namys pen sana-sezımge tiiu, ejelgı dästürlı mädeniet men ata saltty aiaq asty etu, ruhani örkendeuıne kedergılerdıŋ qoiyluy jergılıktı halyqtyŋ aşu-yzasyn keltırdı. Jüzdegen bas köteruler boldy. Kışı jüz qazaqtarynyŋ Syrym Datūly, İsatai Taimanūly men Mahambet Ötemısūly, 1837-1847 jyldarǧy Kenesary Qasymūly, Eset Kötıbarūly jäne Syrdariia qazaqtarynyŋ Janqoja Nūrmūhamedov basqarǧan köterılısterı, 1916 jylǧy Qazaqstannyŋ talai jerın qamtyǧan bas köteruler halqymyzdyŋ jadynda mäŋgılık oryn aldy. Būlardyŋ barlyǧy da jeŋılıs tapty, bıraq azattyq ideiasy bır sät halyq jadynan joǧalǧan joq.
HH ǧasyrdyŋ basyndaǧy Reseidegı jaǧdai qazaq ölkesınde jaŋa äleumettık-saiasi küştıŋ paida boluyna alyp keldı. Mūndai ūiym 1917 jyldyŋ 21-26 şıldesınde Orynbor qalasynda ötken Bırınşı Bükılqazaqtyq sezdıŋ şeşımımen düniege keldı. Ol ūlttyq-demokratiialyq «Alaş» saiasi partiiasy edı. Onyŋ basy-qasynda Älihan Bökeihan bastaǧan, bırsypyrasy Sankt-Peterburg, Mäskeu siiaqty qalalarda oqyp, arysy Batystyŋ, berısı Reseidıŋ demokratiialyq ūstanymynan susyndaǧan, öz zamanyna säikes joǧary bılım alǧan, ozyq oily sol kezdegı Alaştyŋ aldyŋǧy qatarly azamattary boldy. Olar jetekşılık etken küres aldymen qazaq ölkesın, bırte-bırte bükıl Türkıstan aimaǧyn qamtyǧan ūlt-azattyq qozǧalysqa ainaldy.
Alaş qozǧalysy qoǧamdaǧy öktemdık pen ädıletsızdıkke qarsy şyqqan qazaq halqynyŋ ūiymdasqan türdegı ıs-äreketı, ūlttyq sananyŋ oianuynyŋ qoǧamdyq körınısı bolatyn. Būl özınıŋ saiasi top basşylary, qozǧauşy küşı men aldyna qoiǧan maqsaty jäne qamtyǧan aumaǧy jaǧynan qazaq tarihyndaǧy ūlt-azattyq qozǧalystardyŋ eŋ maŋyzdysy ärı joǧary deŋgeide ūiymdasqany edı. Mūnyŋ basqalardan basty artyqşylyǧy – jer jäne bilık mäselesımen qatar ūlttyq bolmys pen qūndylyqtardy saqtau jäne olardy zaman talabyna säikes etıp beiımdeu mäselesın közdeuınde edı.
«Alaş» partiiasy baǧdarlamasynyŋ jobasynda negızgı ideia erkındık pen damudyŋ alǧyşarty retınde qazaqtyŋ ūlttyq memleketın qūru boldy. Būl partiia baǧdarlamasyndaǧy «Memleket qalpy» degen bırınşı taraudan aiqyn aŋǧarylady. Onda «Rossiia demokraticheskaia, federativnaia respublika bolu. (Demokratiia maǧnasy – memlekettı jūrt bileu. Federasiia maǧnasy – qūrdas memleketter bırlesuı. Federativnaia respublikada är memlekettıŋ ırgesı bölek, yntymaǧy bır bolady. Ärqaisysy öz tızgının özı alyp jüredı)» dep jazylǧan. Osyndaǧy asa bır prinsiptı mäsele – federasiiaǧa bırlesken memleketterdıŋ qūrdas, iaǧni, olardyŋ qūqylary teŋ, yntymaǧy bır, bıraq ırgelerınıŋ bölek jäne öz tızgınderınıŋ özderınde boluy degen ideia naǧyz ūlttyq memlekettılıktıŋ bolmysy-tūǧyn.
Mūndai memlekettıŋ mänın jaqsy tüsıngen Älihan Bökeihan orta ǧasyrlyq äleumettık-ekonomikalyq meşeulıkten alyp şyǧatyn batystyq burjuaziialyq qarym-qatynas jolyn taŋdai otyryp, qazaqtyŋ tarihi jäne ūlttyq erekşelıkterın qataŋ saqtaudy esten şyǧarǧan joq. Osy ǧylymi-ädıstemelık qaǧidanyŋ bügıngı mänı erekşe zor bolyp otyr. Keibır ministrlıkterdıŋ jiı tyqpalaityn paidaly reformalarynyŋ keide jüzege aspai qalyp jatqandyǧynyŋ da köp kıltipany osynda jatyr.
Ūlttyq memleket qūru turaly ideia 1917 jyldyŋ jeltoqsanynda Orynborda jüzege asty. Toǧyz künge sozylǧan Ekınşı Bükılqazaqtar sezı avtonomiia qūru turaly şeşımge keldı. Uaqytşa Halyqtyq keŋes qūrylyp, Älihan Bökeihan töraǧalyǧyna sailandy. Alaida, jaŋa zamandaǧy ūlttyq memlekettıŋ ülgısındei bolǧan Alaşorda avtonomiiasy ekı jarym jyldai ǧana ömır sürdı. Keŋestık-totalitarlyq jüie qazaq halqynyŋ azattyqty aŋsaǧan ideialarynyŋ jemısındei bolǧan Alaşorda mekemelerın taratyp tyndy.
Alaida, täuelsızdık pen ūlttyq memleket qūru ideiasyn Alaş jetekşılerı äste ūmyta qoimady. Bıreulerı keŋestık bilık qūrylymynda qyzmet ete jürıp, ekınşılerı syrtta bolǧanymen, osy asqaq mūrattar üşın kürestı toqtatpady. «Naizanyŋ ūşymen, aibaltanyŋ jüzımen bolǧan ükımettı» qoldamai Mäskeuge jer audarylǧanymen Älihan Bökeihan ömırlık ūstanymynan ainymady. Halyq aǧartu komissary, Qazaqstan Ortalyq atqaru komitetınıŋ müşesı lauazymyn ala jürıp, Ahmet Baitūrsynūlynyŋ 1920 jyly V.Leninge jazǧan hatynda köterılgen Qazaq ölkesın basqarudyŋ basynda jergılıktı ūlt ziialylarynyŋ arasynan şyqqan taza ideialyq qyzmetkerlerdıŋ boluy, qazaq ölkesınıŋ şaruaşylyq-ekonomikalyq mekemelerın qazaqtardyŋ basqaruy jäne t.b. ūlttyq memlekettılıktıŋ mäselelerı bolatyn. Bıraq keŋes kösemı ünsız qaldy, jauap bergısı kelmedı. Al, eldegı ışkı jaǧdaidan şetelde qonys tabuǧa mäjbür bolǧan Mūstafa Şoqai 1929 jyly «Bızdıŋ jol» degen maqalasynda «Bızdıŋ mūratymyz – Türkıstanda türı jaǧynan da, mazmūny jaǧynan da ūlttyq bolatyn memlekettık qūrylymǧa qol jetkızu bolmaq. Sonda ǧana halqymyz öz jerınıŋ naǧyz qojasy bola alady» dep, bodandyqtan qūtyluynyŋ būdan basqa joly bolmaǧanyn, qazır de joq ekenın jäne būdan soŋ da bolmaitynyn kesıp aitqan edı.
Azamat soǧysynda jeŋıp, jaŋa saiasi-ekonomikalyq jäne qūqyqtyq baǧdarmen memlekettıŋ qanqasyn qūryp, ırgesın bekıtıp alǧannan keiın keŋes kösemderı azattyq pen ūlttyq memlekettılık ideiasyn jürekterınde mäŋgı saqtaǧan qazaq halqynyŋ saiasi jetekşılerı men ruhani kösemderıne qaita oralyp, olardy tügel derlık ärtürlı quǧyn-sürgınge ūşyratty, jan-jaqqa aidady, atty.
Söitıp, qazaqtyŋ talai ūrpaǧynyŋ ǧūmyryn qiǧan asqaq arman, biık maqsat jüzege aspai, bar tızgın Mäskeudıŋ qolyna köşıp, jetpıs jyl bergenı az emes, bıraq alǧany äldeqaida köp bolǧan keŋestık Reseidıŋ qūramynda boldyq. Qazaq elı qaǧaz jüzınde «odaqtas», al ıs jüzınde «täueldı» respublikalardyŋ bırıne ainaldy. Osy jyldary Qazaqstan basşylarynyŋ arasynda ekı-aq qazaqtyŋ boluy da köp närsenı aŋǧartsa kerek. Eŋ negızgısı – qazaq qauymy adamzat qoǧamynyŋ tolyqqandy müşesı retınde saiasi häm ruhani erkındıkte bolmady. Alaida, azattyq ideiasy qazaq jüregınde söngen emes. Oǧan keŋes zamanyndaǧy ärtürlı köterılıster men bas köteruler aiqyn dälel bola alady.
Jaŋa memlekettılık jolynda
HH ǧasyrdyŋ soŋy Keŋes odaǧy keŋıstıgınde saiasi ahualdy özgerttı. Ekonomikalyq-äleumettık salada qordalanǧan qiynşylyqtardy şeşuge jalǧyz kommunistık partiia basşylyq jasaǧan totalitarlyq jüie därmensızdık tanytty. Basşylyq jahandanudyŋ oŋ aǧystarymen sanaspady. Tiıstı reformalar jürgızılmedı. Sondai-aq, ūlttyq respublikalardyŋ müddelerımen eseptespeu, olardyŋ ūlttyq mäselelerıne toŋmoiyndyq tanytu ıştei bırlıktıŋ joiyluyna alyp keldı. Mūnyŋ barlyǧy özın mäŋgılık sanaǧan alyp memlekettıŋ ydyrauyna alyp keldı. Söitıp, jeke bilıkke negızdelgen memlekettıŋ ǧūmyry ūzaq bolmaitynyn kärı tarih taǧy da däleldedı.
Endı ūlttyq respublikalar öz taǧdyrlaryn özderı şeşe bastady. Osyndai jaŋa zamannyŋ eleŋ-alaŋynda Alaştyŋ köşbasşylarynyŋ täuelsızdıktı tılden bastau kerek degen dästürın elımızdıŋ ūltşyl azamattary alǧy şepke şyǧardy. Söitıp, 1989 jyldyŋ 22 qyrküiegınde ötken on bırınşı sailanǧan Qazaq SSR Joǧarǧy Sovetınıŋ kezekten tys on törtınşı sessiiasynda «Qazaq SSR-ınıŋ Tıl turaly» zaŋy qabyldanyp, qazaq tılı asa zor qiynşylyqpen memlekettık märtebege ie boldy.
Şyndyǧynda, būl kezeŋ elımız üşın asa bır syndarly bolatyn. 1989 jyly respublikada barlyq 16,5 milliondai halyqtyŋ 6 534 616-sy qazaq, 6 227 549-y orystar-tūǧyn. Osyndai jaǧdaida ana tılımızdıŋ memlekettık märtebe aluy, şyn mänısındegı, zor mänı bar oqiǧa bolǧany sözsız. Būl tuǧan tılımız azattyqtyŋ älıpbiındei qazaqtyŋ tabiǧi qūqylary, täuelsızdıgımızdıŋ tuy da, tūǧyry da degen qoǧamdyq tüsınıktıŋ nätijesı bolatyn.
Kezınde Älihan Bökeihan, Mūstafa Şoqai, Mırjaqyp Dūlatūly üşeuı qol qoiyp, Aqpan revoliusiiasy turaly «Qazaq» gazetınde jariialanǧan «Alaş ūlyna» atty süiınşı hatta: «Azattyq taŋy atty. Tılekke qūdai jetkızdı. Künı keşe qūl edık, endı bū kün teŋeldık. Qam köŋılde qaiau arman qalǧan joq» deulerınıŋ şyn retı endı kelgen-tūǧyn.
1990 jylǧy 25 qazanda jäne 1991 jylǧy 16 jeltoqsanda jariialanǧan Memlekettık egemendık turaly deklarasiia men Täuelsızdık turaly konstitusiialyq zaŋda memleketımızdıŋ ūlttyq sipaty atap körsetılumen bırge, ony saqtau, qorǧau jäne nyǧaitu jönınde şaralar qoldanylady degen qaǧidalar taiǧa taŋba basqandai aiqyn jazyldy. 1995 jylǧy Konstitusiiada memleketımızdıŋ qūqyqtyq qūrylymy aiqyndaldy. Arnaiy konstitusiialyq zaŋdarda memlekettık bilıktıŋ üş tarmaǧy turaly ūstyndy mäseleler şeşıldı. Qoǧamdyq ömırdıŋ barlyq salasyndaǧy damudyŋ qūqyqtyq negızderı qalandy.
Ärine, totalitarlyq jüieden özınıŋ saiasi mänı men tūrpaty jaǧynan bölek qoǧamǧa ötu asa kürdelı boldy. Būl baǧyttaǧy qoǧam damuynda töte jol joq ekenın bızdıŋ täjıribemız de körsettı. Bır jaǧynan, jaŋa saiasi instituttar jetılıp, naryqtyq qoǧamdyq qatynastar ömırge etene enıp jatsa, ekınşı jaǧynan, keŋestık jüienıŋ bolmystary da op-oŋai oryn bosatyp jatqan joq. Būl – ömır zaŋy. Jaŋa zamannyŋ talabymen astasqan ejelgı qūndylyqtar tereŋ ornyqpai, eskı dünie özdıgınen kete qoimaidy. Onyŋ üstıne, bügıngı aqparattyŋ qūdıretımen keŋıstık pen qaşyqtyqty moiyndai qoimaityn jahandanu üderısınıŋ küşımen de eseptespeuge bolmaidy.
Alaida, elımız qysqa merzımde san aluan asulardy aldy. Eŋ bırınşı ärı ūly jetıstıgımız – Konstitusiiada atap körsetılgenındei, qoǧamdyq tatulyq pen saiasi tūraqtylyq közdıŋ qaraşyǧyndai saqtaluda. Respublikada tūratyn halyqtardyŋ bırlıgı men dostyǧyn nyǧaitu bırınşı därejelı mındet sanalyp keledı. Būl – memleketımızdıŋ, Elbasymyzdyŋ sara saiasaty. Elımızdıŋ saiasi sipatynyŋ saralanuy da, äleumettık ahualynyŋ artuy da, ekonomikasynyŋ damuy da osy parasatty paiymdylyqqa tūraqty negızdelıp keledı. Osynyŋ arqasynda bügın Qazaqstan älemdık saiasatta özındık orny bar memleketke ainaldy. Qazır qazaq elın dünie jüzı tanydy.
Jaŋa memlekettıŋ ordasy Saryarqanyŋ törınen oryn teuıp, Astanamyz küş-quatymyzdyŋ simvolyna ainalyp, bükıl elımızdıŋ tūla boiyna tırşılık tynysyn taratyp otyr. Täuelsızdıktıŋ yrǧaqty jelbıregen qasiettı Tuy astynda Qazaqstannyŋ bükıl halqy iyqtasa, bır maqsatqa jūmylyp, bır baǧytqa bet aluda.
Aldaǧy ekonomikalyq jäne äleumettık şyŋdar «Qazaqstan – 2050» strategiiasynda barynşa aiqyndaldy. Baǧdarlamanyŋ özegı – elımızdıŋ älemdegı eŋ damyǧan otyz memlekettıŋ qatarynan oryn aluy. Düniejüzılık qauymdastyqtyŋ eŋ tanymal ūlttarynyŋ bırıne ainaludyŋ bırden-bır joly bolyp otyrǧan osynau asqaraly mındetterdı şeşu ısı memleketımızdıŋ ūlttyq sipatyna bailanysty ekenı de sözsız.
Örkeniettı memleketterdıŋ täjıribesıne süiensek, Qazaqstandy köp ūltty memleket deuge negız joq. Memlekettımızdıŋ aty bırese «Qazaq KSR» nemese «Qazaqstan» dep jazylǧanymen, «qazaq» degen tübırdı eşkım joia almady. Bırınşıden, osydan alty ǧasyrdai būryn osy aimaqta handyq memleket qūrǧan – qazaq ūlty. Būǧan basqa halyqtyŋ qatysy bolǧan joq. Ekınşıden, qazaq amerikalyqtar siiaqty özge elden köşıp kelmedı, osy jerdıŋ qaşannan iesı. Üşınşıden, öz tarihynda talai qyrǧyndy körıp, bır ǧasyrdan keiın bolsa da, elımızdegı halyqtyŋ basym köpşılıgı bolyp otyrǧan da qazaq. Būl jailarmen sanasu qajet. Sondyqtan, aldymen memleket qūrauşy ūlttyŋ mūrattary şeşılmei, ol özıne tarih jüktep otyrǧan qasiettı missiiany – eldegı basqa etnostardyŋ basyn bırıktıruşılık, ūiytqylyq röldı tolyqqandy atqara almaidy.
Osy baǧytta eŋ bırınşı oiǧa qazaq tılı oralady. Būl – ūltymyzdyŋ eŋ basty belgısı ǧana emes, ruhani küşı de. Sol sebeptı Elbasymyz ana tılımızge tūraqty köŋıl bölude. «Qazaqstannyŋ bolaşaǧy – qazaq tılınde» degennen artyq qalai aituǧa bolady? Üş tıldıŋ bırlıgı turaly aita otyryp, qazaq tılı – üş tıldıŋ bırı emes, bırınşısı, negızgısı, bastysy dep atap körsetken joq pa? Alaida, älı köbımızde täuelsız sananyŋ ornyǧa qoimauy, ūlttyq namystyŋ jetıspei jatqandaǧynan osydan 24 jyl būryn, iaǧni, 1989 jyly memlekettık märtebege ie bolǧan ana tılımız memlekettımızdıŋ bükıl aumaǧynda qoǧamdyq qarym-qatynastardyŋ barlyq salasynda qoldanylmai, memlekettık basqaru, zaŋ şyǧaru, sot ısın jürgızu jäne ıs qaǧazdaryn jürgızudıŋ tolyqqandy tılı bola almai otyr.
Bügıngı jahandanu jaǧdaiynda tek bır tılmen ūzaqqa bara almaitynymyzdy ömır körsetıp otyr. Būl – qazaqtyŋ qazırgı jahandanu zamanynda bäsekege qabılettı ūlt bolyp qalyptasuynyŋ äleumettık amaldary. Eger tarihymyzdyŋ törıne tereŋırek zer salsaq, keibır farabist ǧalymdarymyz äl Farabi jetpıs jetı tıl bılgen deidı. Ūly oişyldyŋ älemnıŋ ekı ūstazy atanuy tegınnen-tegın emes qoi! Keşegı dästürlı qazaq qoǧamynda ömır sürgen ūly aǧartuşylarymyz – Şoqan Uälihanov, Ybyrai Altynsarin, Abai Qūnanbaev, Alaş qozǧalysynyŋ jetekşı Älihan Bökeihan da bırneşe tıl bılgen. Al, bükıl türkı älemınıŋ ūly perzentı Mūstafa Şoqai älemnıŋ jetekşı jetı tılın bılgen, sol tılderde jazyp, söilei alǧan.
Täuelsızdık halqymyzdyŋ ruhani düniesınıŋ bır tını sanalatyn özınıŋ dästürlı dınımen qaita qauyşuyna alyp keldı. 2011 jylǧy 11 qazanda qabyldanǧan «Dıni qyzmet pen dıni bırlestıkter turaly» zaŋ qoǧamdaǧy dıni qarym-qatynastardy retteude jaŋa betbūrys boldy. Jalpy, dıni ūiymdardy tırkeuge, missionerlık qyzmetke talapty küşeituge ūmtylys aiqyn aŋǧarylyp otyr. Äsırese, islam dınınıŋ hanafi baǧytynyŋ (keibıreulerdıŋ «hanabi baǧytyndaǧy islam» dep jazyp jürgenındei emes) halyqtyŋ mädenietı men ruhani ömırındegı tarihi rölın tanu turasyndaǧy zaŋdyq qaǧidanyŋ – qazır basqany bylai qoiyp, ejelgı islam dınımızdıŋ özı türlı aǧymdarǧa bölınıp, olardyŋ arasyndaǧy dau-damai keide jasyryn, keide aşyq jürıp jatqanda – maŋyzdy ekenıne dau joq.
Degenmen, elımızdegı dıni qarym-qatynasty qūqyqtyq jaǧynan retteudı jetıldıre tüsude alda mäseleler barşylyq. Qazır elımızde 70 paiyzdy qūraityn mūsylmandardyŋ – 2229 jäne halqymyzdyŋ 20 paiyzynan astamy bolyp otyrǧan orystardyŋ 280 dıni bırlestıgı bolsa, neşe paiyz ekenı belgısız katolikter men protestanttardyŋ ärtürlı dıni ūiymdary 500-dıŋ üstınde bolyp otyr. Tırkeuden ötken elımızdegı şeteldık 237 missionerlerdıŋ basym köpşılıgı – katolikter men protestanttar. Şeteldıkter missionerler zaŋdy qataŋ saqtai otyryp, öz maqsattary men mındetterın tolyq şeşe alady. Oǧan olardyŋ teoriialyq daiyndyqtary da, täjıribelerı de, qarjylary da jetedı. Būl mäseleler ūltymyzdyŋ şynaiy ziialy qauymyn oilandyrmaidy emes, oilandyrady. Jalpy adamzat tarihynda köp konfessiialylyq tiımdı bola bermegen.
Tıl de, dın de – qazaq halqynyŋ tūtastyǧyn qamtamasyz etetın asa maŋyzdy faktorlar. Mūny qazaq jüzge, ruǧa bölınbei, jerlestıkke salynbai, ışkı ruhani tūtastyǧyn saqtai otyryp qana şeşe alady. Elbasynyŋ «Bız bır atanyŋ – qazaq halqynyŋ ūlymyz» deuınıŋ ülken mänı bar. Sondyqtan, keleşekte de halqymyzdyŋ ūlttyq dılınde jatqan dästürlı mädenietınıŋ progressivtı belgılerın – bostandyq süigıştık, özara adamgerşılık syilastyq, yntymaqtastyq jäne tözımdılık, tabiǧatqa erekşe közǧaras, ülkenderge qūrmet, tūrmysta önegelı mınez-qūlyq, ūrpaqtar jalǧastyǧyn eskeru siiaqty adami qasietterdı damyta otyryp, memleketımızdıŋ ūlttyq sipatyn küşeite alamyz.
Täuelsızdık taǧlymy
«Täuelsızdık», «bostandyq», «erkındık» – jalpy adam balasy mäŋgılık ūmtylyp kele jatqan qasiettı ūǧymdar. Täuelsızdık ärbır memlekettıŋ asa qajettı atributy bolsa, azattyq pen erkındık – sol memlekettıŋ ärbır müşesınıŋ asqaq armany men ömır süru täsılı.
Memleketımızdıŋ täuelsızdık sipatqa ie bolǧanyna jiyrma jyldan assa da, qoǧamymyzda «Täuelsızdık» ūǧymyna älı tereŋdep bara almaudyŋ, onyŋ Alaş jetekşılerınıŋ tüsınıgındegı qūdırettı mänın tolyq igermeudıŋ saldarynan erkın sanany qalyptastyra almai kelemız. Baiaǧy qūldyq psihologiiadan aryla almau, özgege jaltaqtau, basqaǧa jön-josyqsyz elıkteu, saiasi belsendılıgımızdıŋ älsızdıgı, ruhani jūtaŋdyq ūlttyq mäselelerımızdıŋ batyl şeşuge, ūlttyq ruhymyzdy köteruge tūsau boluda. Osy oraida halqymyzdyŋ ardaqty ūldarynyŋ bırı Bauyrjan Momyşūlynyŋ osydan alpys jyldai būryn aitqan «Ūlttyq ruh tamaşa qasietterge ie, öz ūltyŋdy tanuǧa kömektesedı, al bızge osy asyl qasietterdı damyta tüsu qajet» degen ösietın aita ketsek, artyq bolmas.
Qazır bırazymyzǧa ūlttyq ruhpen suarylǧan ūltşyldyq qasiet jetpei otyr. Tıptı, osy «ūltşyldyq» ūǧymdy resmi qoldanuda köbıne keşegı keŋestık kezdegı maǧynasynan ärı asa almai jürmız. Öz ūltyn şynaiy süigendı Alaş kösemderı ūltşyl dep ataǧan edı. M.Äuezov 1923 jyly jazǧan Ybyrai Altynsarin turaly maqalasynda «Bızdıŋ oiymyzşa, Ybyrai baryp tūrǧan ūltşyl bolǧandyqtan, özınıŋ süiıktı ana tılınde jazdy» degen edı. Qazaq sözınıŋ män-maǧynasyn Mūhaŋnan artyq bıle qoimaityn şyǧarmyz.
Osylardy eskere otyryp, öz halqyn şynaiy süigendı Alaş jetekşılerınıŋ tılımen «ūltşyl» dep, öz ūltyn özgeden artyq sanaudy, iaǧni, ūlttyq astamşyldyqty «şovinizm» degen jön bolar edı. Äsılı, öz ūltyn süie almaǧan özgenıŋ de qadır-qasietıne jete qoimaidy. Öz ūltyn biık sanaǧan özgenıŋ asqaryn köre almaidy.
Qazırgı jahandanu zamanynda ruhani immunitetı küştı, öz ūltyn janyndai jaqsy köretın, ūlttyq ruhy myqty, bıraq özge etnostardyŋ da qadır-qasietın tani bıletın şynaiy ūltşyldardy tärbieleu asa qajet bolyp otyr. Būl baǧytta barlyq tärbienıŋ negızı, temırqazyǧy bolyp sanalatyn otbasynyŋ rölın airyqşa köteruımız kerek. Öitkenı, qoǧam otbasynan bastau alǧan. Qazırgı qoǧamdaǧy keleŋsız körınısterdıŋ barlyǧy otbasyndaǧy şyndyq. Osy bır asa maŋyzdy äleumettık ortanyŋ özınıŋ ejelgı dästürınen airyluy köp jaǧdailarda ūlttyq tärbiede jüielılıktı joǧaltuǧa, tuǧan tıldı tūǧyrynan taidyruǧa, jarasymdy ūlttyq salt-sanamyzdy älsıretuge äkelıp otyr.
Täuelsızdık pen ūlttyq memleket – egız ūǧymdar. Bırınsız bırı bola qoimaidy. Ony bügıngı ömırımız körsetıp otyr. Öitkenı, täuelsızdık üşın kürestıŋ baǧdary – ūlttyŋ müdde-mūraty ekenı belgılı. Sol sebeptı tılımız ben dınımızdı, ainalyp kelgende dılımızdı ūlttyq būlaqtyŋ qainarynan qandyra otyryp qana bügınımızdı baiytyp, keleşegımızdı kemeldendırıp, täuelsızdıgımızdı tūǧyrly ete alamyz. Sonda ǧana ūltymyzdyŋ ūpaiy tügel bolmaq.
Äbdıjälel Bäkır,
saiasi ǧylym doktory, professor
