Astana qalasynyŋ tarihy elımız üşın öte maŋyzdy. Täuelsızdık alǧannan keiın köptegen tarihşy-ǧalymdar elordanyŋ tarihyna basa köŋıl bölıp, osy taqyryp aiasynda jaŋa monografiialar, eŋbekter jariialady. Qazaq elınıŋ bas şahary turaly tyŋ derekter, qūndy qūjattar Astana qalasynyŋ memlekettık mūraǧatynda da saqtalǧan.
Qala märtebesı qalai berıldı?
Qazaqstan täuelsızdıgın alǧaly şet elderde saqtalyp kelgen keibır maŋyzdy qūjattar, artefaktıler elımızge orala bastady. Solardyŋ ışınde Astana qalasynyŋ tarihy jönındegı eŋbekterdı de köptep kezdestıruge bolady. Aitalyq, ölketanuşy jazuşy A.F.Dubiskiidıŋ qoljazbalarynan Qazaqstan astanasy ejelgı Astana qalasynyŋ tarihy turaly qūndy derekterdı köruge bolady. Al XIX ǧasyr kezeŋındegı elodanyŋ tarihy turaly belgılı ǧalymdar J.K.Qasymbaeva, N.J.Agubaeva zertteulerınde jazylǧan.
Derekterdı söiletsek, alǧaşynda Aqmolada äskeri bekınıs salynǧan. Zertteuşılerdıŋ bırı «Aqmola bekınısınıŋ ırgetasy 1830 jyly 18 mausymda qalanǧan. Arqanyŋ däl kındık tūsyna qadalanǧan kök süŋgı ıspettı, zeŋbırekpen, karabin myltyqpen qarulanǧan myqty äskeri garnizon bolatyn» deidı. Osyǧan orai XIX ǧasyrda Aqmola bekınısınıŋ öte maŋyzdy bekınıs bolǧandyǧyn jäne Kenesary köterılısınıŋ basty aumaqtardyŋ bırı bolǧanyn baiqauǧa bolady.
Mıne, osylaişa äuelı Aqmola äskeri bekınısı atanǧan eldımekenge 1862 jyly qala märtebesı berıldı jäne 1863 jyly būl okrug 1868 jyly uezd ortalyǧyna ainaldy. XIX ǧasyrdyŋ II jartysynda Aqmola asa maŋyzdy sauda jäne ekonomika ortalyǧyna ainaldy. Orta Aziia, Sıbır, Oral jerlerın jalǧastyratyn keruen jolynda ornalasqan Aqmola jedel damyp, qazaq dalasyndaǧy ırı äkımşılık sauda, şaruaşylyq, mädeni ortalyqqa ainaldy.
Memleket tarihynda astana äldeneşe ret özgertıldı: 1920 jyly – Orynbor qalasy, būdan bes jyldan keiın – Aqmeşıt qalasy, 1929 jyly Almaty qalasy boldy.
Ūlttyq ideianyŋ jetıstıgı
Aqmolany astanaǧa ainaldyru mäselesı jalpyūlttyq müddelerdı negızge ala otyryp şeşıldı. Astanany Aqmolaǧa köşıru ideiasy täuelsızdıgımız endı ǧana täi-täi basqan, qiyn-qystau kezeŋde düniege keldı. Sol jyldary jūmyssyzdyq artyp, jalaqynyŋ, zeinetaqynyŋ uaqytyly berıluı mūŋ bolyp tūrǧan kez. El basyndaǧy osyndai qiyndyqtarǧa qaramastan elordany auystyru turaly ideia düniege kelıp, ol sättı jüzege asyryldy. Būl şeşımnıŋ tym täuekelşıl, batyl qadam bolatyny da sondyqtan.
Barşa jūrtşylyqtyŋ jüregınen jol tapqan būl şeşım Qazaqstan Respublikasy Prezidentınıŋ 1997 jyldyŋ 20 qazandaǧy Jarlyǧymen bekıtıldı. 1998 jyldyŋ 6 mamyrynda Aqmola täuelsız memlekettıŋ astanasy boldy. Jaŋa astananyŋ resmi tūsaukeserı toiy 1998 jylǧy 10 mausymynda öttı.
Eŋsesı biık elorda
Astana küllı qazaqstandyqtyŋ bas qalasyna ainalǧannan keiın ol adam tanymastai özgerıp, ertegı batyrlaryndai erte eseidı. Köz aldymyzda körkeigen şaharda nebır ǧimarattar boi köterıp, az uaqyttyŋ ışınde qarqyndy damydy. Tek mädeniet salasyndaǧy tūtas bır jobalardyŋ özı nege tūrady?! Aitalyq, Q.Quanyşbaev atyndaǧy Memlekettık akademiialyq qazaq muzykalyq drama tea-try, M.Gorkii atyndaǧy Memlekettık akademiialyq orys drama teatryn, Kongress-holdy, «Jastar» saraiyn erekşe atap körsetuge bolady.
Mädeni sala ǧana emes, ekonomika da qarqyndy östı. Bügınde Astana – özın-özı qamtamasyz ete alatyn, biudjetke paida tüsıretın donor qala.
Sondai-aq, täuelsızdık jyldarynda kışı jäne orta biznes damydy. 1997 jyly jeltoqsan aiynda köptegen öndırıs oryndary 340287 myŋ teŋge jūmsaldy, keiın qaraşa aiynda būl önımder 3,5 paiyzdy, TOO SP «Bereket» – 100 paiyzdy, SP Fudmaster N.S. 108,9 paiyzdy, TOO SP «Aqmola-Dirmen» – 115,3, «Aqmolanan» – 115,2 paiyzdy qūrady.
Qazaqstan öz egemendıgın alǧannan keiın barlyq audandarda, äsırese, Astanada demografiia qazaqylandy. On jyl ışınde (1998-2008) elorda tūrǧyndary üş ese köbeiıp sonyŋ ışınde qazaqtardyŋ ülesı 60 paiyzǧa jettı.
Qazaqstannyŋ bügıngı elordasy Astana – Qazaqstannyŋ halyq sany boiynşa ekınşı, al damu qarqyny jaǧynan bırınşı orynda.
Elorda bügınde respublikanyŋ äkımşılık ortalyǧy bolsa, erteŋgı künı respublikanyŋ mädeni ǧylymi jäne önerkäsıp ortalyǧyna da ainalatyn bolady.
Astana infraqūrylymy Aziianyŋ eŋ äsem ärı osy zamanǧy elordalardyŋ bırı retınde damyp keledı.
Astana Qazaqstannyŋ şapşaŋ qarqynmen damuy men jasaruynyŋ aiqyn simvoly ataldy. Memleket basşysynyŋ tūraqty qoldauynyŋ arqasynda Astanada ūlttyq naqyşqa toly dästürlerımız ben saltymyz jaŋaşa türge enıp, belsendı damuda.
B.BALTABAEVA,
Astana qalasy memlekettık mūraǧatynyŋ bölım basşysy
A.İMANÄLİEV,
Astana qalasy memlekettık mūraǧatynyŋ tälımgerı
