Qaŋtar boiy qalyŋ jauǧan qar aqpannyŋ aq tütegınde az-maz alasarmasa, tızeden tömendegen joq edı. Köktemmen ılese jetken jylymyq ony lezde erıttı de, şaşylǧan aq maqtadai bolyp är-är jerden körındı de qaldy. Ölara tünderınde qara jer bırşama qatqaqtaǧanymen, ai körınıp, kün şuaǧyn molynan tökkende qaharly qystan älgındei de belgı, syz qalmaǧan.
Ūly Jıbek jolynyŋ ızı qalǧan Saudakenttı saǧalai qonǧan kışkene auyldyŋ būiyǧy tırşılıgı būl mezgılmen bır sılkıngendei. Köpten berı bas qospaǧan qariialar ūzyn köşenıŋ boiyndaǧy poştanyŋ aldyna jinalyp, qauqyldasyp qalypty. Ökınıştı, biyl būlardyŋ ortasynda töbedei bolyp otyratyn, mäjılıstıŋ salmaǧy men sänındei bolǧan Orynbai aqsaqal joq. «Äi, erteŋ är şaŋyraqtan bır adam küregı men qailasyn alyp Tūŋǧyşbaidyŋ talyna jinalsyn. Yntaly kanalynan egıstıkke su keletın aryqty kül-qoqystan aryltyp tastaiyq» dep eldı igı ıske bastap otyruşy edı, jaryqtyq. Endı qai atam Orekeŋdei jol bastar eken?! Aitpaqşy, älgı alyp kanaldy ūjymdastyru zamanynda auyl azamattary qoldan tūrǧyzǧanyn aitady köneközder. Sodan berı ainalasyndaǧy alty auyldyŋ egıstık alqabyn sumen närlendıruge jarap-aq tūr. Qairan, aǧalardyŋ ızı älı talai ǧasyr jasary anyq. Öitkenı, egın şaruaşylyǧymen küneltken eldıŋ iıgılıgıne qyzmet etude kanal.
Köktem şyqqannan şaǧyn auyldyŋ äjelerıne de tynym joq. Etegıne sürınıp-qabynyp jürıp, üi ışınıŋ bärıne ıs tauyp beredı-au, şırkınder! Äne, menıŋ apam da kiız üidıŋ jabdyqtaryn bütındep älek. Būl – basy, älı äulettıŋ kelınderınıŋ basyn qosyp, qys boiy saraida jatyp şūrq-şūrq tesılgen kiızderdı jaŋartady. Onyŋ artynan mındettı türde ekı tüstı tekemet, syrmaqtyq aq, qara kiız basady. O-o, ol kezde bır mereke ǧoi! Jeŋgelerım sampyldap şi toqidy, jyrtyŋdap ösek soǧady, aŋqyldap bar syrlaryn aqtarady. Aragıdık «Äi, Erkebala, qauǧamen su tarta sal», «Qarajıgıt, arqanǧa qol jalǧai ǧoi» dep jūmsaityndary bar. Qaiyndarynyŋ atyn atamaityn altyn jeŋgeler ǧoi…
Bır uaqytta ulap-şulap jürgen bükıl qarasiraqtar oralyp jatqan kiızdı tebuge jinalady. Apamnyŋ ekı qūrbysynyŋ – Tūmarkül men Dämeş äjelerdıŋ oiu sala otyryp, ändetetını taǧy bar.
«Alma aǧaştyŋ gülındei-au,
Tekemettıŋ türındei-au.
Ötıp däuren bara jatyr,
Sız ben bızge bılınbei-au…»
Äuelei qalyqtaǧan ünderınde qarttyqtyŋ belgısı bolǧanymen, sazy qūlaqqa jaǧymdy edı, äldebır küige bölep, baurap alatyn. Äjelerdıŋ änıne elıtıp, beimälım oiǧa şoma ketetınbız. Sodan keiın kelınderdıŋ bastaŋǧysy bastalady. Ol da bır duman! Onda da än şyrqalady.
«Boiynda Arystyŋ,
Özıŋmen tanystym.
Jainaǧan güldei qūrbym sen,
Jaǧada tūrdyŋ sen…»
Jeŋgeler köbıne Şämşınıŋ änderın aitady.
Bärınen de kiız üi qūrudy aitsaŋşy! Būl kezde bızdıŋ üi jaqqa köşedegı küllı erkek kındıktı keledı. Äne, auzy bır jabylmaityn Mūhtar äneuküngı kökpardyŋ qyzyǧy men şyjyǧyn maiyn tamyzyp aituda. Keregenıŋ jiegın bailap tūrǧan Talǧat qosyldy äŋgımege.
– Şubaidyŋ Qaragerın Amanǧali mıngende ǧoi, serkenı taqymynan bosatpas edı, iä!
– Sony aitsaŋşy, menıŋ küreŋım de babynda bolmai, dodadan ürki berdı. Äitpese bar ǧoi, Jaŋatalaptyŋ jıgıtterınıŋ janyn şyǧarar edım… Būl – maqtanşaq Manarbektıŋ sözı.
Rasymen, nauryzdyŋ basynda ötken Üseidıŋ asyndaǧy kökparda auyl şabandozdary san soǧyp qalyp edı. Şaŋyraqty baqanmen tırep tūrǧan ūzyntūra Saiat şaqşasynan bır atym nasybaidy ernıne salyp, bylş etkızıp bır tükırdı de:
– Kelesı jūma Saudakenttegı pıräsenşık Säuır bäige beredı. Sonda ese qaitaramyz. Pışän anau jyly Äulieatadaǧy bäigede bırınşı kelgen sary aiǧyryn suytyp jür ǧoi, – dedı.
…Kiız üidıŋ tündıgı jabylysymen apam nauryz köjenıŋ qamyna kırısedı. Onda da özınen bastap, sendelıp jürgen nemerelerıne deiın jūmys tabylady. Aldymen, qara kelı men kelsapty daiyndaidy. O-o, būl könergen qūraldyŋ körmegenı az, tarihy tym tereŋde. «Būl kelını enemnıŋ enesı ūstaǧan. Nauryzbai atalaryŋ emen aǧaşynan jonypty, jaryqtyq. Özegınıŋ myqtylyǧy ǧoi, anau alaǧai da būlaǧai zamanda bır äulettı aştyqtan alyp qalǧan». Būl – apamnyŋ är jyly aitatyn sözı. Sondyqtan bolar, «qara kelınıŋ kiesı bar» deidı. «Babalaryŋnyŋ közı» deidı. «Sender de közderıŋnıŋ qaraşyqtaryndai saqtaŋdar» deidı. Söitedı de küzge salym auyl syrtyndaǧy qyrmanǧa erınbei baryp, ırıktep alǧan jügerılerın ügıtedı, juady, keptıredı. Sodan keiın bidaiyn äzırlep beredı. Al, endı soq kelsapty! Körşı üidıŋ balasy – Äsembek, ınım – Şoqan jäne men, ainaldyra tüigışteimız.
Kün batyp, qas qaraiǧanda jügerı de bıtedı, bızdıŋ de dıŋkemız qūryp, sılemız qatady. Tamaǧymyzdy ışer-ışpesten keşe ǧana tıgılgen kiız üidıŋ törındegı qūraq körpenı maŋdaiymyzben süze qūlaimyz. Bır uaqytta apam «Myna tūqymyŋ öskırler, tösek salmai jantaia salypty-au» dep kübırlep, üstımızge bırdeŋe jauyp jüredı.
Taŋerteŋ közıŋdı aşyp, oiana bergenıŋde, aldymen mūrnyŋa sekseuıldıŋ şoǧy basylmaǧan samaurynnyŋ iısı keledı. Ne degen jaǧymdy, tättı! Ile-şala ülkenderdıŋ äjıŋ-küjıŋ äŋgımesın qūlaǧyŋ şalady. Irgesı türılgen kerege torynan tysqa köz salǧanda, Taimas jatady. Enesı örıske ketken qara ala būzaudyŋ möŋıregenı, qara esektıŋ aqyrǧany, şūbar taidyŋ pysqyrynǧany, şymşyqtardyŋ äldenege talasyp şiqylyqtaǧany estıledı. «Erteŋ – beisenbı, – deidı apam, – äkelerıŋ toiǧa üş kün qalǧanda dünie salyp edı. Äruaǧy bır aunap tüssın, nauryz köje taratyp, qūran oqytaiyq». Jyl da osy, bızdıŋ üi nauryz köjenı Ūlystyŋ ūly künıne üş kün qalǧanda, on toǧyzynşy nauryzda taratady. Osy künı atamyz mäŋgılık saparǧa attanǧan.
Bızdıŋ auylda apamnyŋ köjesın saǧynbaityn jan kemde kem. Ülkennıŋ de, kışınıŋ de «Tazaş apanyŋ nauryz köjesınıŋ tättısın-ai» dep tamsanǧanyn talai körgenmın. Qaǧytpa Qaldykül de, kereŋ Körpeş te, ündemes Ümıt te «Tazaşqa aityp bar, tüiılgen jügerısınen bes-alty kelı daiyndap qoisyn. Jaman qatynnyŋ jügerısınıŋ köjesı dämdı bolady» deitın. «Jaman qatynnyŋ ne qasietı bar-ei, qolynan şyqqan asy tıl üiıredı ǧoi?!» degenderdı de talai estıgenmın.
Apamnyŋ «jaman qatyn» degen nyspysyn marqūm atam taŋyp ketıptı ǧoi. Özınıŋ aituynşa, öle-ölgenşe kempırınıŋ atyn atamai, «jaman qatyn» deptı. Soŋǧy demındegı sözınde de «Jaman qatyn, balalarǧa ie bol» degen eken. Mıne, osydan keiın apamdy zamandastarynyŋ bärı jaman qatyn deidı. Oǧan şamdanatyn apam ba, küledı de qoiady.
…Bızdıŋ üi nauryz köje taratatyn künı apam menı taŋ särıden oiatady. «Ainalaiyn, tūra ǧoi, jamaǧaiyndy köjege şaqyr. Bolat moldany ūmytpa» deidı. Ūiqymdy aşar-aşpastan zyta jönelemın. Būl uaqytta el malyn örıske aidap tastap, taŋǧy şailaryn soraptap otyrady. Aldymen körşı Tūmarkül äjenıŋ üiınen bastaimyn. Esıkten basymdy qyltityp, «Saǧat on ekıde bızdıkıne nauryz köjege kelıŋızder» deimın. Äje qolyndaǧy oiuly kesesın üstelge qoiyp jatyp, «Ä, atasynyŋ balasy ma, mä, ala ǧoi» dep, dastarhandaǧy tättını uystap qoinyma töge salady. Sodan keiın Myltyqbai atanyŋ üiı, onyŋ körşısı – Käkış aǧa, odan ary Düisen, Oryntai, Qajymdardyŋ üiı…Olardyŋ şaŋyraǧynda äjelerı joq. Iаǧni, maǧan tättı de joq.
Sodan keiın joldyŋ qarama-qarsy betıne şyǧyp, Bolat moldany, Keŋesbek kökenı, Mūhtar, Orynbasar, Pernebai, ülken ūly menımen qūrdas Tülkıbaidyŋ üilerın şaqyramyn… Kün säskege taqaǧanda üige jetemın entıgıp.
Köp ūzamai şaqyrǧan qonaqtarymnyŋ aldy kele bastaidy. Alǧaşqy legı kiız üige, syimaǧandary ülken üidıŋ dälızıne jaiǧasady. Ülkendermen ılesıp, balalary, nemerelerı keledı. Olardyŋ qoldarynda, ädettegıdei, ydystary bolady. Öitkenı, köpşılıkpen syimaidy. Sondyqtan nauryz köjenı qūiyp alyp, öz üilerıne baryp ışedı.
Qonaqtarǧa nauryz köje qazandai-qazandai qos şaramen jetkızıledı. Bırı – kiız üige, bırı – ülken üige. Jetı türlı taǧamnan daiyndalǧan dämdı tördegı şaldarmen bırge men de soraptap otyramyn. Äŋgımelerın estısın dei me, älde, şaŋyraqtyŋ iesı dei me, apam menı ünemı üige kelgen qariialardyŋ qasyna otyrǧyzatyn. Olar da balasynbaityn, bälsınbeitın, är närsenı sūrap, ülken kısılerşe äŋgımege tartady. Keide, as kelgenşe Alpamys batyr dastanyn aitqyzatyn.
«Baiaǧy ötken zamanda,
Jidelı Baisyn jerınde,
Qoŋyrat degen elınde,
Baibörı degen bai bopty,
Tört tülıgı sai bopty…»
dep sarnaimyn kelıp, sarnaimyn kelıp.
Qariialar qai taqyrypty qauzamaidy dersız. Myltyqbai biyl qardyŋ qalyŋ bolǧanyn söz ettı. «Egıs bıtık şyǧady. Bır jarylqap qalatyn boldyq» deidı körıp kelgensıp. «Qystyŋ şıldesı şydatpap edı, jazǧy şılde alqapty küidırıp tastamasa, igı» degen Tıleubai ata küdıgın jasyrmady. Marqūm Toqsanbai qūrdasynyŋ qyzyqtaryn, Jūman şaldyŋ märt qasietterın tılge tiek ettı Qūdaibergen şal.
Äŋgıme toiǧa daiyndyq barysyna audy. Bäigege kımnıŋ qandai at jaratyp jatqanyn, tüie paluanda kımnıŋ jauyryny jerge timeitının, kökparda qai auyldyŋ şabandozdary myqtylyq tanytatynyn, arqan tartysta qai köşenıŋ baǧy janatynyn qariialar talasa boljady. Bärınıŋ sözınıŋ jany bar, tek uaqyt töreşı, toida köremız…
«Bızdıŋ üidegı jügermek Astanaǧa ketem dep jür. İkıspo dei me, ekıspe dei me, bırdeŋenıŋ qūrylysy bastalatyn körınedı. Qaisyŋnyŋ balaŋ barady-ei?» degen Jüztai apanyŋ dausy estıledı bır kezde dastarhannyŋ tömengı jaǧynan. Būl taqyryp, ärine, jalǧassyz qalmaidy. «EKSPO» körmesınıŋ daqpyrty būl auylǧa da jetken-dı. Ülkender ömırlerınde körmegen astanalaryn tamsana söz ettı.
Nauryz köje ışıldı, aiaq bosady. Artynan şoǧynyŋ qyzuy basylmaǧan sary samauryn keldı. Mūnyŋ soŋynan taǧy bırneşe samauryn kırıp-şyqty.
Molda qūran oqyp, alaqan jaidyq. Atalarymyzdyŋ attaryn atap bola bergende, apam «Sarynbek qainaǧany ait» dep saŋq ete qaldy. Äruaqtardyŋ bärın-derlık riza qylyp, bet sipadyq.
Apamnyŋ Sarynbek qainaǧasyn ūmyttyrmaityndai jönı bar, bızben rulas, mūqym auylǧa syily bolǧan Arynbek atamyz ol. «Bır qoltyǧyna ögızdı, bır qoltyǧyna botany köterıp, jüre beretın» desedı el. Atqa mıngende ekı aiaǧy jerge süiretıletın eŋgezerdei kısı bolǧan ǧoi.
Qonaqtardy şyǧaryp salyp köşege şyqqanym sol edı. Oinap jürgen bes-alty bala jügırıp kelıp, qolymdy aldy. «Tazaş apanyŋ köjesı biyl da tättı bolypty» deidı tanaularyn tartyp.
Ashat RAIQŪL
