Qazaqstannyŋ bolaşaǧy – qazaq tılınde. Qazaq tılı 2025 jylǧa qarai ömırdıŋ barlyq salasynda üstemdık etıp, kez kelgen ortada kündelıktı qatynas tılıne ainalady dep jürgenımızge şirek ǧasyr öttı, tübegeilı özgerıs joq. Täuelsızdık taŋy atyp, bükıl ūltty ūiystyratyn eŋ basty qūndylyǧymyz – tuǧan tılımızdıŋ mereiı üstem bolady degen ümıtımızdı älı ükılep kele jatyrmyz. «Körıngen taudyŋ alystyǧy joq» demekşı, saryla kütıp jürgen 2025 jyl da qyr astynda tūr. Bıraq otyz jylda ornynan qozǧalmaǧan qazaq tılı sausaqpen sanarlyq uaqytta ūşpaqqa jetedı degenge köpşılık ilana qoiar ma eken?
Tūŋǧyş Prezident N.Nazarbaev: «Taǧy da qaitalap aitaiyn: qazaq qazaqpen qazaqşa söilessın. Sonda ǧana qazaq tılı barşa qazaqstandyqtardyŋ jappai qoldanys tılıne ainalady. Tılge degen közqaras, şyndap kelgende, elge degen közqaras ekenı dausyz. Sondyqtan oǧan beijai qaramaiyq. Qazaq tılı jappai qoldanys tılıne ainalyp, şyn mänındegı memlekettık tıl märtebesıne köterılgende, bız elımızdı qazaq memleketı dep ataityn bolamyz» dep «Qazaqstan 2050» strategiiasy – qalyptasqan memlekettıŋ jaŋa saiasi baǧyty» atty Qazaqstan halqyna Joldauynda el üşın eŋ özektı tıl mäselesın osylai köterıp edı. Ömır sürgen ortada qai tılge sūranys basym, sol tıldı kım de bolsa igeruge tyrysary belgılı. Şyndyǧy – osy.
Tıl mäselesı turaly belgılı qoǧam qairatkerı Dos Köşım bylai dep edı: Elbasy aitqandai, eŋ bastysy – qazaq qazaqpen qazaqşa söilessın. Eger de qoǧamda osyndai jaǧdai qalyptassa, özge ūlt ökılderı de amalsyz qazaq tılın moiyndap, tıldı bıluge ikemdele tüspek. Būl – bır.
Ekınşı bır mäsele – tılge degen sūranysty arttyru, qajettılık jasau. Ol memleket tarapynan jürgızıluı kerek. Mädeniettı türde, barlyq qūqyqtardy saqtai otyryp, özge ūlt ökılderın tıldı üirenuge, qūrmetteuge tartu.
Üşınşı mäsele – ol memlekettık tıl turaly jaŋa zaŋ qabyldau. Qazırgı qoldanystaǧy Tıl turaly zaŋnyŋ bügıngı künnıŋ talaptaryn oryndauǧa qauqary kem.
Ärine, Elbasynyŋ «Qazaqstannyŋ bolaşaǧy – qazaq tılınde» deuı öte qisyndy. Bıraq ondai aŋsaǧan künge jetu üşın köptegen ıs-şaralar jasauǧa tura keledı. Eŋ bastysy, memlekettık tıl turaly jaŋa zaŋ qabyldanǧany dūrys. Onda da onyŋ märtebesın naqtylai tüsu kerek. Ekınşı mäsele – tıldı üiretuge mäjbürleu. Dūrysy – memlekettık qyzmetke tūratyndarǧa memlekettık tıldı bıludı mındetteu. Tek qana bılu emes, söileu, qoldanysqa engızu. Osy mäsele retteletın bolsa, qalǧany özdıgınen bırtındep qalypqa kele bastaidy.
Tıl taǧdyry tasada qalyp qoimauy, şyntuaityna kelgende, qazaqtarǧa, iaǧni özımızge tırelıp tūr. Köp mäselenıŋ ūşyǧy osynda jatyr. Jasyratyny joq, «qolda barda altynnyŋ qadırı joq» demekşı, bai tılımızdı tūǧyryna qondyryp, örkendete almai otyrǧan özımız ekenı talai märte aitylyp ta jatyr. Bıraq soǧan qoǧamnyŋ selt etuı, asqan jauapkerşılıkpen qarauy jetpei tūr.
«Auruyn jasyrǧan öledı» demekşı, eger de jergılıktı halyq – qazaqtar özınıŋ tuǧan tılı – qazaq tılıne dūrys nazar audarmaityn bolsa, onda etnikalyq qarym-qatynastaǧy tatulyq, ūlttardy toptastyru, qoǧamdaǧy saiasi tūraqtylyq, t.b. närselerge ziian keluı äbden mümkın. Sebebı özge eldıŋ (meilı orys, aǧylşyn bolsyn) tılımen bız qazaqstandyq ūlttardy toptastyryp, bırtūtas Qazaqstan halqy ete almaitynymyz älımsaqtan belgılı. Sondyqtan qazaq tılın tolyqqandy memleket tılıne ainaldyru mäselesı eşqaşan da kün tärtıbınen tüspeuı tiıs.
Qazaq tılınıŋ bedelın kötermei, bolaşaqta Qazaqstannyŋ egemendıgın nyǧaitu da äste mümkın emes. Tıl men egemendık – egız. Ärine, ekonomika, saiasat, özge de faktorlar täuelsızdıktıŋ bır qyry bolsa, solardyŋ ışınde tıl eŋ basty röl atqarady.
Ol üşın ne ısteu kerek degen sūraq tuary haq. Eŋ bırınşı – keŋse qazaq tılınde söileuı şart. Bylaişa aitqanda, Prezident Äkımşılıgınen bastap, auyl äkımdıgıne deiın qazaq tılınde söileuı, jazuy, sosyn memlekettık qyzmetkerlerge qazaq tılın bıludı mındetteudı aita-aita jauyr bolsa da, ıske köşıp, qimyldaityn kez keldı. Endı qol qusyryp qarap otyrudyŋ eş retı joq, äste bolmaidy da.
Bälkım, keibıreuler «demokratiia, adam qūqyǧyn şekteu» degendı alǧa tartuy mümkın. Mysaly, Reseide orys tılın bılmeseŋ, memlekettık qyzmettıŋ maŋynan jüre almaisyŋ. Tıptı migranttardan da tıl jönınde emtihan alady. AQŞ-ta aǧylşyn tılın bılmeseŋ, jūmysqa tūru tüsıŋe de kırmesın. Odan qaldy Fransiia, Japoniia, özge de alpauyt elderdıŋ bärınde osyndai ürdıs bar. Būl – älemdık täjıribe. Tıptı AQŞ-ty «är jaqtan qūralǧan ūltsyz memleket» dep ataimyz. Bıraq oidan-qyrdan jinalǧan türlı halyq tūrsa da olardyŋ ortaq tılı bar. Ol – aǧylşyn tılı. Ortaq mädeniet amerika mädenietı bolyp otyr.
Memlekettık tıldı oqyp-üirenuge qanşama qarjy bölınıp jatsa da, qazaq tılın meŋgeruge qūlyq tanytyp jatqandardyŋ qatary mülde körınbeidı dese de bolady. Memleket ūsynyp otyrǧan tegın oqudy da köp adam qajetsınıp otyrǧan joq. Al kerısınşe basqa tıldı qaltalarynan qyruar aqşa şyǧaryp, ekı-aq aidyŋ ışınde üirenıp, aǧylşyn, qytai, fransuz, nemıs, t.b. tılderde sairap şyǧa keledı. Mıne, mäsele qaida jatyr?!
Osy oraida Prezidentımız Qasym-Jomart Toqaev «Bırınşı – qazaq tılı. Öz tılın jarytpai jatyp, aǧylşynǧa asyqqan dūrys emes» dep üştıldılıkke qarsy pıkırın bıldırıp, ūstanymyn körsetkenı köpşılıktıŋ kökeiınen şyǧyp edı. Alǧaşqylardyŋ bırı bolyp üştıldılıkke tosqauyl qoiǧan da Prezident Qasym-Jomart Kemelūly boldy.
Şyn mänısınde, qai memleket bolsyn bır tıldıŋ ainalasyna toptasady. Qoǧamda tek qana bır tıldıŋ qajettılıgın tudyrady. Sol tıl ūltaralyq qarym-qatynas tılınıŋ rölın atqarady. Sondyqtan bız de qazaq tılınıŋ maŋyna toptasuymyz qajet. Tıl ortaq bolmai, qoǧam bırıkpeidı. Ūlt bolamyn desek, är qazaq özınıŋ ana tılın därıpteuı kerek. Özgelerdıŋ qazaq tılın üirenuıne qajettılık qajet. «Ūlttyŋ ruhtyŋ negızı – ūlttyq tıl» dep Alaş arysy Mūstafa Şoqai aitqandai, tılıŋnıŋ tūǧyryn kötermei, ūlttyq ruhta bolmaitynyn är qazaq esınen şyǧarmauy tiıs. Al Ata Zaŋda «Memlekettık tıl – qazaq tılı» dep şegelep jazǧan ana tılımızdıŋ märtebesın biıktetıp, därıptep, qorǧai almasaq, Nelson Mandelanyŋ «Eger tıl men mädenietıŋ joǧalsa, şekarany aşa sal. Bärıbır neŋdı qorǧaisyŋ? Būl endı senıŋ elıŋ emes…» degen sözın qaperge alǧan jön-au.
Beibıt OSPAN
