Şona Smahanūlynyŋ ömırı men şyǧarmaşylyǧy haqynda
Söz joq, «Satira men iumor – küştıler qaruy, tärbie qūraly». Aqyn-qalamger Şona Smahanūly satira men iumordyŋ ışkı bölıkterı – mysal-syqaqtar men şymşyma-şanşymalarǧa qalamyn ötkır ūştap, ūtqyr da örnektı oi, ūtymdy Häm tapqyrlyqqa toly söz jüiesın aişyqty-naqyşty qalypta jetkızıp, negızgı nysandy däl de naqty aiqyndap, bederlı beinenı anyq-qanyq körsetıp, bar qyrynan jarqyrata jetkızgen.
Onyŋ bärı-barşasynda, äsırese, qoǧam men adam qatynasyn, ömır men uaqyt şyndyqtaryn, dästür men dın sabaqtastyǧyn, qarym-qatynas mädenietı men syilastyq syryn, daŋq pen daqpyrtty, ata men nemerenı, äke men balany, ene men kelındı, jaqsy men jamandy, ömır men ölımdı, dostyq pen qastyqty, tälım-tärbie arnalaryn äzıl-külkı, syn-syqaq, şymşyma-şanşyma türınde qalyŋ köpke körkem qalpynda jetıp, onyŋ özı beinelı beder, oily örnek, tartymdy körınıs-suretter negızınde senımdı suretteledı. Ol, äsırese:
Tılımdı tüireuıştei süiır etıp,
Qoidy menı syqaqqa üiır etıp.
Jaqsyǧa özım degen zalalym joq,
Ketemın jamandardy qiyp ötıp,
– dep avtorlyq ūstanymnan, ötkır ūştalǧan qalam quatynan, jan-jürektıŋ tebırenıs-terbelısterı men köŋıl tolqyndarynan, şymyr şumaq pen ūtymdy oilardan, bastysy, ärine, äzıl-külkı, syn-syqaq mūratynan aqiqat pen ädılettılıktı jaqtaityny, jaŋalyq-jaqsylyqty quana qarsy alatyny, şynaiy şyndyq jolyn bar asyldan da biık qoiatyny aiqyn aŋǧarylady. Kerısınşe, qoǧamdaǧy keleŋsız körınıs-qūbylystarǧa, adamdar arasynda ar-ojdandy aiaqqa taptap, namysty ıste bosbelbeulık tanytatyn kereǧar jaittarǧa, jaǧympazdyq pen jatypatarlarǧa, közjūmbailar men maqtampazdarǧa, dünieqoŋyzdyq pen toǧyşarlyqqa, sūsty da siyqsyz «belsendılerdıŋ» daŋq pen daqpyrtqa toly taqtalasty tırlıkterıne, bastysy, «maimyl-qūda, tülkı-dostyq» syndy jeŋıldıŋ üstı, auyrdyŋ astymen «tırlık-tynysyn» jalǧastyratyndarǧa jany tözbeitını, jolsyz jaza men negızsız kınarat-qaralaularǧa atüstı qaramaityny äzıl-qaljyŋ, syn-syqaq türınde jüielı jetkızıledı. Qysqasy, aŋdamai söilegendı auyrtpai öltırıp, oinap söilegenderge oilap söileu qajettılıgın qysqa-nūsqa ülgıde, aqyl-parasat aiasynda, talǧam tarazysy men oily örnekter arqyly ūtymdy jetkızedı. Osynyŋ negızınde: «Syqaq – ot qoi keseldı örteitūǧyn» dep tıl-tüireuıştıŋ tegeurındı quat-küşıne qatysty tüiındı tūjyrymdar jasaidy.
Jasynan öjet, bırbet bolyp ösken Ş.Smahanūly auyl-elde jürgende aǧaiyn-tuysqa, qūrdas-körşıge aluan ülgıde öleŋnen alqa taǧyp, «aqyn bala» atanady. Közıne-köŋılıne ūnamaǧan qaisybır qūbylys-körınısterdı, keudesımen köktı, tanauymen taudy tıregen äkım-qaralardy, jelıkken jeŋgeiler men jelpıngen bozbala-boijetkenderdı öleŋ örımımen örnektep, onyŋ özın köbıne äzıl-äjuaǧa ainaldyryp, syn-syqaqpen mınep, şymşyma-şanşymamen tüirep jürgen kezderı köp bolady. Auyl-elde syn-syqaq jazyp, «şataq Şaqar» atanatyny da osy tūs. Ol mektep partasynan, tömengı synyptan bastalǧan aqiqatqa, ömırge, öleŋ-önerge qūştarlyq haqynda bylai deidı: «Äste satirik bolsam» dep armandamadym desem, ötırık aitqan bop şyǧar edım… Keiın mūǧalım bolyp jürıp te, öleŋnen qolymdy üzgenım joq. Audanda mūǧalımderdıŋ avgust konferensiiasy öter kezde «Jandy gazet» şyǧaratynbyz. Būl qabyrǧa gazetı de menıŋ şymşyma, şanşymalaryma köp oryn beretın. Jazǧandarym respublikalyq gazet-jurnaldarda da körınıp jüretın». Ūstazdyq qyzmetten keiıngı eŋbek orny – «Qazaqstan mūǧalımı», «Qazaqstan pionerı» gazetterı men «Ara» jurnaly boldy. Ol turaly: «Qai gazette, iä jurnalda jūmys ısteiın, jurnalistık ömırdegı maqsatym aiqyn boldy, ol – beleŋ alǧan kemşılıkterdı aiausyz synau edı» dep jazdy Şona estelıkterınde.
Ş.Smahanūlynyŋ adami älemı men ädebi mūrasy – M.Äuezov, S.Mūqanov, Ǧ.Müsırepov, M.Qarataev, Z.Qabdolov, S.Qirabaev, T.Qojakeev, T.Käkışev, R.Nūrǧali, J.Dädebaev, N.Omaşūly, Ä.Asylbekov, M.Serǧaliev, M.Tıleujanov, S.Adambekov, M.Räş, Ǧ.Qabyşev, K.Ämırbek, t.b. ızdenıs, zertteulerınen keŋ oryn aldy. Ol qazaq mektebın, balabaqşasyn, ana tılın – ūlttyq mūrattyŋ qainar bastauy retınde qarap, būl baǧytta aluan ızdenıs, igılıktı ıster atqardy. Onyŋ bärınen bolaşaqqa ümıt-senım aiqyn aŋǧarylady. Ūlt pen ūrpaqqa berılgendık bar. Ärı ūltym, ūrpaǧym, tılım degen janaiqaiy anyq-qanyq estılıp tūrdy.
Ş.Smahanūlynyŋ syn-syqaqtary qoǧamda, ömırde oryn alǧan keleŋsız körınısterdı, adamdar qatynasy men ıs-äreketterındegı jaisyz, ūnamsyz jaǧdaiattardy, ainala-älemdegı kereǧar, oǧaş «tanys-beitanys» qūbylystardy basty arqau etedı. Sol arqyly tarih taǧylymdaryn, keşe-bügın bailanysyn, ūlttyq-dästür önegelerın, dın qūndylyqtaryn, tälım-tärbie arnalaryn alǧa tartady. Aqyn-satirik şyǧarmaşylyq mūrasynyŋ aişyqty bölıgın än-öleŋ qūraidy. Būl baǧyt-arnalardan da aqynnyŋ öleŋ-önerıne, adam älemıne, ömırge qūştarlyǧy baiqalady.
«Ainabūlaq» (1989) atty än-öleŋder jinaǧyna engen şyǧarmalar avtordyŋ qataŋ talap-süzgısınen ötken. Ärbır än-öleŋ taqyryp, janr, mazmūn-qūrylymy tūrǧysynan jüielı tüzılıs qūrap, belgılı bır maqsat-mūrattarǧa negızdeledı. Halyq ömırımen, el-jer taǧdyrymen, dästür men dın sabaqtastyǧymen, tarih-tanym toǧysymen, tanymal tūlǧalardyŋ taǧdyr-talaiymen tyǧyz bailanysta berıledı. Maŋyzdysy, ūlt ruhaniiaty, el-jer mūraty, Otan men otbasy, ana men bala, tälım-tärbie arnalary airyqşa mänge, özgeşe sipattarǧa ie bolady. «Ainabūlaq» än-öleŋder jinaǧy «Ändı süiseŋ, menşe süi» degen alǧy sözden jäne «Monşaq öleŋder», «Mahabbatsyz dünie bos…», «Äzılıŋ jarassa – än şyrqa», «Jūldyzdarǧa jol salsaq» degen bölımderden tūrady.
Än-öleŋder jinaǧyna engen tuyndylar tabiǧaty men qūrylymy, taqyryby men mazmūny tūrǧysynan erekşelenedı ärı közqaras pen qoltaŋba mänerı baiqalady. Bastysy, kıtap avtorynyŋ özı aitqanyndai: «…Ädebiettıŋ basqa janrynda – satira salasynda jürıp, jylyna orta eseppen tört-bes änge ǧana tekst jazǧan ekenmın. Demek, än jazu qiynnyŋ qiyny der edım. Änın Myŋjasar Maŋǧytaev şyǧarǧan «Farabi saǧynyşyn» jazu üşın aldymen ūly ǧalymnyŋ ömır jolyn, traktattaryn oqyp şyqtym. Än öleŋderınıŋ sözı tügelge juyq aşyq dauysty bolǧany jön. Aitylyp jürgen än teksterınıŋ basym köpşılıgı qysaŋ dybysty sözderge toly. Būl änşınıŋ keude kere şyrqauyna kedergı jasaidy.
…Bızdıŋ än önerımızde lirikalyq-filosofiialyq öleŋder tym az. Al, äzıl änder joqqa tän dese bolǧandai. «Būtasyna deiın än salyp» tūratyn önerpaz halqymyz üşın mūndai öleŋder kerek-aq!».
Än-öleŋder jinaǧyna engen «Otanym», «Qasiettı keŋ dalam», «Ardaqty ana», «Anamnyŋ aq sütındei», «Ūşyŋdar, qanatty dostarym», «Ainabūlaq», «Jer-Anany saqtaiyq», «Tuǧan jerım – jüregım», «Mūǧalımder jyry», «Altybaqan», «Äjeidıŋ besık jyry», «Anamnyŋ tılı – aiauly ünı», «Orteke», «Tūsaukeser» syndy tuyndylar taqyryptyq-mazmūndyq häm körkemdık-estetikalyq quatymen, äuendık-sazdyq sipattarymen mändı bolyp tabylady. El-jerdıŋ qasiet-qūdıretı, tarih pen tanym toǧysy, tūlǧalar taǧdyry men talqysy, ūlt pen ūrpaq, beibıt kün, ömır önegesı, ūstaz ūlaǧaty, dästür men sabaqtastyq, tatulyq pen tuystyq, syilastyq syrlary keŋ oryn alady.
Aqynnyŋ «Ai arba», «Aiǧa attanamyn, apa», «Eşkımeler», «Küiık qūlaq», «Süiıktı ūstazym – mektebım», «Tasyp jatyr Talasym» syndy balalarǧa arnalǧan öleŋderı taqyryby tūrǧysynan ızdenısı mol, mazmūn jaǧynan qyzyq körınıs, oqiǧalarǧa negızdelgen ärı anyq-qanyq, qysqa-nūsqa, naqyşty örnek, önegelı örımderımen de jeŋıl jetkızıledı.
Aqynnyŋ «Taŋ nūryndai Otanym» atty än-öleŋ (äuenı – J.Tūrsynbaevtıkı) Otan, el-jer, dostyq, tarih-tanym, dästür-dın, jaqyn-juyq, tuystyq turaly tolǧam-tolǧanystaryna toly. Aitalyq, Otannyŋ mänı men närı köz ben taŋnyŋ nūrymen salystyrylsa, qazaq ūlty ana men bala, besık töŋıregınde örıs alady. Al, dostyq barşaǧa ortaq qūbylys retınde este qalady. Mūnyŋ bärı, söz joq, el-jer, Otannyŋ qadır-qasietın arttyra tüsedı. Jas ūrpaqqa ūlt mūratyn, ruhaniiat arnalaryn keŋ kölemde körsetude mänı mol. Öleŋ-önerdıŋ mätın qūrylymyna nazar audaryp, oqyp körelık:
Sende ǧana jaraldym,
Taŋ nūryndai Otanym.
Senen ǧana när aldym,
Köz nūryndai Otanym.
Qaiyrmasy:
Şoq jūldyzdai köktegı,
Bauyrlasyp köp elmen.
Dostyq küiın şertkelı,
Kösegemız kögergen.
Ana sütın arda emgen,
Aqpeiıldı qazaqpyn.
Besık bolyp terbegen,
Altyn qanat azat kün.
Osyndaǧy: «Ana sütın arda emgen», «Dostyq küiın şertkelı», «Besık bolyp terbegen», «Kösegemız kögergen» syndy än-öleŋ joldarynda ūlt pen ūrpaqqa qatysty keŋdık pen kemeldık, dästür men dın sabaqtastyǧy, tarih pen tanym toǧysy, bolaşaq baǧdary, arman-aŋsarlar, saǧynyş pen süiıspenşılık syndy joǧary sezım, aialau men baǧalauǧa qatysty ūlttyq qūndylyqtar bar. Bastysy, azattyq ideiasy, täuelsızdık mūrattary, patriottyq serpın aiqyn aŋǧarylady. El-jerdıŋ mänı, Otannyŋ qūdıret-küşı de jıtı tanylady. Halyqtar dostyǧy, tatulyq pen tuystyq syrlary da mol.
«Farabi saǧynyşy» än-öleŋınde (änı: M.Maŋǧytaev) ömırı men önegesı danalyq pen daralyqtan tūratyn tūǧyrly tūlǧa Äbu Nasyr äl-Farabidıŋ daŋqty beinesı men orny, bılımi-ǧylymi ǧūmyry, saǧynyş pen süiıspenşılıkke negızdelgen adami bolmysy keŋ oryn alady. Än-öleŋnıŋ tabiǧaty men mätın qūrylymy, saǧynyş sazy men süiıspenşılık sezımı tömendegışe tüzılıs qūraidy:
Ötkızdım qily ömırdıŋ bärın bastan,
Elım de, jerım de köp bauyr basqan.
Dariǧa-ai, tuǧan jerdı oilaǧanda,
Jas şyǧar jastyq bolǧan qara tastan.
Qaiyrmasy:
Tüsesıŋ eske,
Tüsesıŋ eske,
Erte me, keş pe,
Jeidemdı jelmen juǧan jer.
Erte me, keş pe,
Jetemın saǧan, tuǧan jer.
Saǧyndym. Saǧyndym-au qairan elım,
Qanatyn keŋ düniiaǧa jaiǧan elım.
Ömırge qaita kelıp, qaityp barsam,
Baǧyŋda būlbūlyŋ bop sairar edım.
Nemese:
Bır uys qaltamda jür topyraǧyŋ,
Armysyŋ, amanbysyŋ, Otyrarym?
Ketpeidı kökeiımnen bala küngı,
Köktemde gül jamylǧan atyrabyŋ.
Qaiyrmasy:
Ökınben ötken ömır būrqaǧyna,
Senemın taǧdyrymnyŋ nūr taŋyna.
Jūldyzdai säule şaşqan ǧaryştaǧy,
Senemın keler künge, ūrpaǧyma.
Än-öleŋ mūratynan el-jerdıŋ qasiet-qūdıretı, ömır-dünie syry, Otyrar topyraǧy, tarih-tanym arnalary aiqyn aŋǧarylady. Ūlt pen ūrpaq bailanysy, ömır-taǧdyr taǧylymy, jastyq şaq äserlerı, tabiǧat tamaşalary adam älemımen astasyp, syr-sezım tūtastyǧyn aluan boiau-bedermen örnektep, jan jyluy men meiırım şuaǧyn bel-belestı, körkem körınıstı kökjiektermen äspettep, oǧan özgeşe män-när berıp, äser-sazǧa toly erekşe ekpın, sony sipattar darytady.
Ş.Smahanūlynyŋ än-öleŋderı arasynda – Ana orny, ony aialau men baǧalau mänı jan-jaqty körıngen, mektep ısı men ūstaz ūlaǧaty, ūlttyq tıl mūraty men maŋyzy keŋınen aşylǧan, oǧan aluan ülgı-örnektı arqau etken ärı keŋ taraǧan tuyndysy «Anamnyŋ tılı – aiauly ünı» (äuenı: Ä.Tınäliev) dep atalady.
Mektep oqulyqtarynan bastap, ūlttyq änder jinaǧynan berık oryn alǧan būl än-öleŋ – ūlt bailyǧy – tıl, ömır nūry – ana men bala, onyŋ tälım-tärbiesı turaly tereŋ mändı, aluan qyrly, myŋ san syrly oilar men tolǧanystarǧa toly. Än-öleŋnıŋ mazmūn jüiesı, mätın qūrylymy, ruhani bailyǧyna qatysty taǧylymdy tūstarynan ömır-duman mänı, baitaq el sipaty, ana tılınıŋ qasiet-qūdıretı, jürek nūry, araily taŋ men samal jeldıŋ özındık özgeşelıkterı erekşe ekpın-serpınımen nazar audarady.
Ömırge keldım
Anamdy kördım,
Dedı ol: «Janym»,
Araily taŋym.
Samal bop jelpıp,
Jyrymen eltıp,
Üirettı tynbai
Bal tılın, änın.
Qaiyrmasy:
Anamnyŋ tılı – aibynym menıŋ,
Anamnyŋ tılı – Ai, Künım menıŋ!
Süiemın baitaq elımdı tuǧan,
Süiemın mäŋgı ömırdı duman.
Kelesı kezekte mektep mūraty men ūstaz ūlaǧaty aiqyndalyp, ana tılınıŋ mol mümkındıkterı keŋınen körınıs beredı:
Mektepke keldım,
Ūstazdy kördım,
Tyŋdadym sözın
Tabynyp, süiıp.
Anamnyŋ tılı-
Aiauly ünı.
Jürekke nūryn
Jıberdı qūiyp.
Nemese, soŋǧy bölıktegı:
Köŋılge körık,
Ömırge serık.
Äsem än-jyr,
Qairat, quatym,
Söilesem myŋǧa,
Örlesem şyŋǧa.
Anamnyŋ tılı –
Asyl mūratym,
– degen joldardan ömırdıŋ mänı men närı – öleŋ-jyr ekendıgı, ondaǧy qairat pen quat, jıger men namys oty «Anamnyŋ tılı – aiauly ünı» bolyp tabylatyndyǧy anyq körınedı.
Demek, Ş.Smahanūlynyŋ än-öleŋ mūrasy qoǧam-kezeŋ körınısterınen bastap adam ömırı men eŋbegın, ūlt pen ūrpaq sabaqtastyǧyn, dästür men dındı, tarih pen tanymdy, tıl mūratyn, tälım-tärbie arnalaryn, jan-januarlar älemın, halyqaralyq taqyryptarǧa arnalǧan asa auqymdy ärı tym şetın mäselelerdıŋ bärı-barşasyn tamyrşydai tap basyp, jıtı baqylap, sergek saralaidy. Jan-jürek qozǧalysy, köŋıl tolqyndary, közqaras mūrattary da aişyqty beder, örnektı örıs-önegesımen körkemdık mänge ie bolyp, realistık sipat alyp, jüielı jetkızıledı. Osy oraida, ädebiet zerteuşısı, professor J.Dädebaevtyŋ tanu men taldauǧa, oilar men tolǧanystarǧa negızdelgen közqarastarynyŋ maŋyzy zor. «Şona Smahanūlynyŋ ädebi mūrasynyŋ basty salasyn syqaq, mysal janrynda jazylǧan şyǧarmalar qūraidy. Aqynnyŋ syqaq öleŋderı negızınen, belgılı bır ǧana oi ainalasyna qūrylady ärı etek-jeŋı jinaqy, kölemı jaǧynan şaǧyn bolyp keledı. Olardyŋ qai-qaisysynda da adam boiyndaǧy kemşılıkke, qoǧamdaǧy olqylyqqa syn aitylady. Aqyn aitqan synnyŋ özı bırde äjua, bırde mazaq, bırde keleke türınde kelıp, äldeneşe qūbylyp otyrady da körkemdık-estetikalyq tūrǧyda meilınşe äserlı. Aqynnyŋ synşyl oiy köbınese ösek-ötırık, maqtanşaq, erınşek, jalaqorlyq pen päleqorlyq, qulyq pen sūmdyq sekıldı kısı boiyndaǧy oŋbaǧan qylyq pen qūlyqty aiausyz äşkerelep, adam bolam degen azamatty olardan aulaq boluǧa, abai boluǧa şaqyrady» deidı ol.
Ş.Smahanūlynyŋ şyǧarmaşylyq mūrasyna baiyppen den qoiyp, körkemdık keŋıstıgıne jıtı nazar audarar bolsaq:
* aluan ızdenıs arnalaryn;
* qoǧam, kezeŋ körınısterı men ömır, uaqyt syrlaryn;
* qazaq ädebietınıŋ satira salasyna ūlttyq ürdıs qalyptastyryp, ömır şyndyqtaryn realistık sipatta şeber, şeşen suretteitının;
* satiralyq janrlar arqyly äleumettık-qoǧamdyq, mädeni-ruhani mäselelerdı tereŋnen tolǧap, «tüireuıştei tüirep», ötkır oi, uytty iumor, äzıl-ospaqtarmen serpındı, senımdı söz etetının;
* syn-syqaqtar men şanşyma-şymşymalar şaǧyn kölem arqyly qoǧamdyq qūbylystardy, adam älemınıŋ myŋ san qyrlaryn bai mazmūn, kemel oiǧa qūryp, äreket-qimyl, aluan körınıster şynaiy şyndyqtarymen, senımdı sipattarymen tabiǧi örıs alatynyn;
* satiralyq poeziia, proza arqyly ädebi siujetterdı, körkemdık örnekterdı, simvoldyq obrazdardy, poetikalyq komponentterdı tabiǧi körınıs, naqtyly beder, senımdı surettermen jetkızetının;
* jekelegen eŋbekterden, äŋgıme-feletondaryn, tuyndylardan, än-öleŋ mūrasynan janrlyq-körkemdık erekşelıkterdı, tıl mümkındıkterın, stildık qūbylystardy körkem körsetetının;
* satiralyq tuyndylardan taqyryp tabiǧaty, ömır şyndyǧy men körkemdık şeşım, dästür jalǧastyǧy men uaqyt ündestıgı, şyǧarmaşylyq şeberlık, şeşendık syndy belgı-erekşelıkter bar qyrynan jarqyrai körınıp, aişyqty-naqyşty, keŋ örıstı sipat alady. Ş.Smahanūly şyǧarmaşylyǧynyŋ şynaiy şyndyǧy,äleumettık mänı men körkemdık keŋıstıgı, mädeni-ruhani bailyǧy men taǧylymy osy.
Raqymjan TŪRYSBEK,
filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor
