Qazaqtyŋ bi önerınde bişı, pedagog, Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen ärtısı, önertanu salasynyŋ kandidaty Toiǧan Izımnıŋ esımı erek atalady. Şirek ǧasyr sahnada bilep, şirek ǧasyr ūstazdyq qyzmetpen ainalysyp kelgen jatqan ūstaz jaqynda mereilı 70 jasqa toldy. Qazır elordadaǧy Qazaq ūlttyq horeografiia akademiiasynda eŋbek etıp jatqan ūstazben bi önerınıŋ keşegı men bügıngısı jaily äŋgımelestık.
Jänıbekovtıŋ jarqyn ızı
– Toiǧan Ospanqyzy, sızdıŋ 70 jasyŋyz körnektı memleket qairatkerı Özbekälı Jänıbekovtıŋ 90 jyldyǧymen qatar kelıp otyr. Önerge endı qadam basqanyŋyzda sol kısınıŋ şapaǧatyn köp körgen ekensız. Äŋgımemızdı osydan bastaiyq.
– Özaǧaŋ qai salada bolmasyn özınıŋ jarqyn ızın qaldyrdy. Sonyŋ ışınde qazaq bi önerınıŋ örleuıne, jaŋa deŋgeige köterıluıne ölşeusız üles qosty. 1970 jyly Torǧai oblysy aşylyp, Özbekälı aǧamyz sonda qyzmetke jıberıldı. Bız, Almaty estrada-sirk önerı studiiasynyŋ 1971 jylǧy tülekterı oqudy bıtıre sala Torǧaiǧa keldık. Irıktele kele bes bala ǧana qaldyq. Sol uaqytta «Torǧai äuenderı» atty estradalyq ansambl qūryldy. Beseumız de soǧan qabyldandyq. Özbekälı aǧamyzben sol jerde tanystyq. Ol kısı bızdı qamqorlyǧyna aldy. Özaǧanyŋ kömegımen Qazaqstandaǧy alǧaşqy folklorlyq «Şerter» ansamblın qūrdyq.
Ansambldıŋ basy-qasynda jürgen Özbekälı aǧa repertuardyŋ qalyptasuyna ülken üles qosyp, kigen kiımderımızdı, muzykalyq aspaptarmen qamtamasyz etuımızdı qadaǧalady. Özaǧa qazaq aspaptaryn jinauşy Bolat Sarybaevty şaqyryp aldy. Küişı-kompozitorlardan Mälgajdar Äubäkırov kelıp bızben jūmys ıstedı. Özbekälı aǧa bi mamany Olga Vsevolodskaia-Galuşkevichtı Mäskeuden arnaiy aldyrdy. Rejisserlık jūmysty Qadyr Jetpısbaev jürgızdı. Sonyŋ bärı ainalyp kelgende «Şerterdıŋ» repertuaryn jasady.
Sol kezde «Aida bylpym» atty bidı, Torǧai qazaqtarynyŋ küiıne jas kelınşektıŋ biın qoidyq. Kimeşek, jaulyq, ūzyn qamzol kiıp biledık. Sonyŋ bärı halyqtyŋ közaiymyna ainalyp, qaita jaŋǧyrǧandai boldy. Būl Özbekälı aǧanyŋ da eŋbegı edı.
Qazır folklorlyq-etnografiialyq ansamblder tolyp jatyr. Olarda tarsyl-gürsıl köp. «Köŋılaşar» küiınıŋ özın bırdeŋe qylyp jıberdı. Būl küidı dombyramen tyŋdasaŋyzdar, basqaşa şyǧady. «Şerterdıŋ» kezınde bige arnaiy köptegen ädemı küiler şyqty. Bız bi qimyldaryn kädımgıdei el aralap jürıp ızdedık.
1972 jyly Torǧaida teatr aşyldy ǧoi. Onda da Özbekälı aǧamyz Taldyqorǧanǧa keteiın dep tūrǧan jastardy Arqalyqqa alyp kelıp, joq jerden teatr aşty. Aǧaştan salynǧan eskı mädeniet üiı bar-tyn. Bärımız de sonda jūmys ıstedık. Kün bolsyn, tün bolsyn Özaǧa repetisiiany kelıp köretın. Onda balamyz ǧoi: «Osy kısınıŋ repetisiiamyzdy kelıp köruden basqa jūmysy joq pa?» dep oilaitynbyz.
Sol uaqytta Sügırdıŋ küilerıne jäne «Jeztyrnaq» aŋyzy negızınde bilerdı qoidyq. Muzykada «major», «minor» degen terminder bar. Al bızde mūny oŋ būrau, terıs būrau deidı. «Jeztyrnaq» atty biım osy terıs būrauda Qyzylmoiyn Quandyqtyŋ küiıne qoiyldy. Baijıgıttıŋ küilerıne de bi qoidyq. Osylaişa repertuarymyz qalyptasty. Sonyŋ basy-qasynda Özbekälı aǧamyz jürdı.
Sahna – halyqty tärbieleu qūraly
– Sonda menıŋ tüsıngenımşe, bi önerınıŋ qazaqtyŋ küiınıŋ de jaŋǧyruyna septıgı tigen siiaqty ǧoi.
– Däl solai. Sosyn men «Şalqyma» biınde sahnaǧa torsyq alyp şyǧatynmyn. «Qylyşpan» biınde qylyşpen şyqtym. «Altynai» memlekettık ansamblı qūrylǧanda «Kiız basu» degen bi qoiyldy. Onda sahnaǧa sabau şyqty. «Qūsbegı dauylpazy» biınde qūs alyp şyqtyq. Küimen bırge osy siiaqty qazaqtyŋ qoldanbaly qolönerınıŋ būiymdary, kiım ülgılerı sahnadan jarqyrap körındı. Sahnalyq kiımderdıŋ barlyǧy Özaǧanyŋ kezınde mūrajai qoryndaǧy ūlttyq kiımderdıŋ ülgısımen tıgıldı.
Özbekälı aǧa kiımge salynatyn oiularǧa qatty köŋıl böldı. Tekemetke salynatyn oiu bır bölek, kılemge salynatyn oiu basqa dep böletın. Kiımge de solai. Aiaq kiım men bas kiımge salynatyn oiulardyŋ arasy jer men köktei. Qyzdar qamzoly men jıgıtterdıŋ kiımındegı oiular da ärtürlı. Özaǧa bürmenı belge deiın saludy toqtatty. Bıraq qazırgı dizainerler sony qaitadan şyǧaryp jatyr. Oǧan ne deuge bolady?! Eşteŋe dei almaimyz. Sahnada jürgen önerpazdar soǧan mūqiiat boluy kerek. Öner adamdary sahna arqyly halyqty tärbieleidı.
– Bi tek qana öner emes, etnografiia elementterımen ūlttyŋ sipatyn, bolmysyn körsetedı eken ǧoi.
– Ärine. Bi önerı ūlt bolmysyn beineleidı. Mysaly, küidı alyŋyzşy, Qūrmanǧazynyŋ «Balbyrauyny» qandai ädemı küi. Ahmet Jūbanov: «Balbyrauynnyŋ» tūla boiy tūnyp tūrǧan bi» dep aitqan. Sol siiaqty Sügır babamyzdyŋ, Tättımbettıŋ küilerı – naǧyz lirika. Taǧy da aitaiyn, bügıngı folklorlyq-etnografiialyq ansamblderdıŋ tarsyly emes, küi dombyrada basqaşa qabyldanady. Qazır halyqty tärbieleuden görı özıŋ sahnada körsetu beleŋ aldy. Sol tūrǧydan tamyrymyzdan ajyrap bara jatqan siiaqtymyz.
Soǧan qaramastan, bügıngı öner adamdarynyŋ bılımı – joǧary. Men ekı jyldyq studiiany bıtırıp, bilesem, qazırgı balalar segız jyl oqyp, bilep jür. Olardyŋ tehnikalyq deŋgeiı menen joǧary. Ony moiyndauym kerek. Mūnyŋ eş sökettıgı joq. Menıŋ bır ainalǧanymdy olar üş ainalady.
Qazaq biınıŋ damuynda Özbekälı Jänıbekovtei adamdardyŋ bolǧany bır ǧanibet siiaqty. Mäselen, bügıngı taŋda Nūr-Sūltan qalasyndaǧy Qazaq ūlttyq horeografiia akademiiasynda qazaq ūlttyq biınıŋ ǧylymi ädıstemelık zerthanasyn aştyq. Būl zerthana biımızdıŋ ärı qarai örleuıne öz ülesın qossa eken degen tılegımız bar. «Qazaq biınıŋ anyqtamalyǧyn» äzırledık. Endı baspaǧa daiyndap jatyrmyz. Sol anyqtamalyq şyqsa, jer-jerde sabaq berıp jürgen mūǧalımder üşın ülken bır olja bolar edı dep otyrmyz. Onyŋ kelesı deŋgeiı – Tüsındırmelık sözdık şyǧaru. Mūny da daiyndap jatyrmyz. Ūrpaq sabaqtastyǧy, dästür sabaqtastyǧy degen bar. Bız Şara Jienqūlova apamyz, Däuren Äbırov aǧamyzdan körgenımızdı qazırgı ūrpaqqa berıp jatyrmyz. Bızde qazaq biınıŋ mūrasy degen pän bar. Sol arqyly ömırden ötken aǧa ūrpaqtyŋ bilerın saqtap, kelesı ūrpaqqa jetkızıp otyrmyz. Būl da bır ülken jūmys dep esepteimın.
«Altynai» ansamblındegı tūlǧalar
– Özbekälı Jänıbekov jaily aityp otyrsyz ǧoi. Men bır fotosuret körgen edım. Onda Özbekälı aǧamyz ben Elbasymyz otyr, sız bilep tūrsyz. Sol surettıŋ tarihyn aityp berseŋız.
– Özbekälı aǧamyz Almatyda halyq aspaptar muzeiın aşty ǧoi. Qazırgı Yqylas atyndaǧy sol muzei bastapqyda kışkentai ǧana bır köpestıŋ üiı edı. Onyŋ jertölesınde aspaptar jasaityn şeberhana, üstınde ekspozisiia ornalastyryldy. Kışkentai ǧana zal bar edı. Elbasy sol kezde Ministrler keŋesınıŋ töraǧasy boldy. Özaǧa sol kısını şaqyryp, ekspozisiiany körsettı. Är aspaptyŋ ünı jazylǧan üntaspany tyŋdatty. Odan şyqqan muzykaǧa men biledım. Muzeidı körsetudegı maqsat, aspaptarǧa jaŋa oryn kerek boldy. Sodan keiın Özbekälı aǧanyŋ arqasynda Panfilov saiabaǧynyŋ qasyndaǧy būrynǧy Ofiserler üiı alyndy. Ǧimarat keremet etıp jasalyndy. Keŋ sahna paida boldy. Zaldary da ülkeidı. Ekspozisiia da keŋeidı. Aspaptardyŋ bärı jaryqqa şyǧaryldy. Qazaqtyŋ ǧana emes, älem halyqtarynyŋ aspaptary qoiyldy. Qūrmanǧazynyŋ, Dina Nūrpeiısovanyŋ ekspozisiialary paida boldy.
– Qazaqtyŋ bi önerı degende, aldymen Şara Jienqūlova turaly aitamyz. Sız özıŋız sol kısını kördıŋız be?
– Şara apany bala kezımde sahnadan kördım. Bıraq ol kezde jaqyndai almadyq qoi. 1985 jyly Almaty oblystyq filarmoniiasy janynan «Altynai» bi ansamblı qūryldy. Onyŋ basy-qasynda taǧy Özbekälı aǧamyz jürdı. Būl ansambldıŋ de repertuaryn Olga Vsevolodskaia-Galuşkevich pen Şara apamyz jasady. Apamyz «Qazaq valsı» jäne «Aijan qyz» degen bilerdı qoidy. Men sol kısınıŋ qasynda jürdım. «Tainy tansev» degen kıtabyna qoltaŋba jazdyryp aldym. Däuren Äbırov aǧamyz da «Altynaiǧa» tört bi qoiyp berdı. Būl biler «Ūtys», «Altynai», «Balbyrauyn» jäne «Qoştasu» atalady. Keiıngı atalǧan bide ūzatylyp bara jatqan qyzdyŋ qoştasuy beinelenedı. Äubäkır Ysmaiylov ta kelıp, «Qūsbegı dauylpazy» jäne «Alqoqatan» degen bilerdı repertuarymyzǧa engızdı.
Būl kısılersız ūlttyq horeografiiany elestetu mümkın emes. Olar qazaq biınıŋ negızın qalady. Keiın Zaurbek Raibaev, Meŋtai Jänelūly, Janat Baidaralin kelıp qosyldy.
– Nūrsūlu Tapalova turaly da aitpai ketpeuge bolmas. Sol kısımen aralastyŋyz ba?
– Nūrsūlu apamdy tek sahnadan ǧana kördım. Qazır ökınemın, sol kısımen sūhbattasa almaǧanyma. Apamyzdyŋ ömırı de özgeşe bolǧan siiaqty. Zamandastary «Keremet bişı edı» dep auyzdarynyŋ suy qūryp aityp otyratyn. Sara Köşerbaeva degen halyq ärtısı boldy. Sol kısı bızge sabaq berdı. Nūrsūlu Tapalovany aitqanda toqtamaityn edı. Sonda «Nūrsūlu sahnada kül bolyp janyp ketetın» dep aitatyn. Älemge äigılı Galina Ulanovamen bırge «Baqşasarai būrqaǧy» spektaklınde sahnaǧa şyqqan qazaqtyŋ tūŋǧyş balerinasy ǧoi. Eşkımnen eşteŋe sūramai, ömırden öttı. Qazır esımı eleusız qaldy. Jūbaiy, qazaq boksynyŋ atasy Şoqyr Böltekūly da erekşe adam edı. Ol kısı turaly da köp aitylmaidy.
Qazır özıŋ jügırıp, anaǧan da, mynaǧan da baryp, alaqan jaimasaŋ, eşkım eşteŋe bermeidı. Sondai zaman bolyp kettı.
– Äŋgımeŋızge raqmet! Mereilı jasyŋyzben qūttyqtaimyn! Eŋbegıŋız jemıstı bola bersın!
