Töl teŋgenıŋ taǧdyry

Ötken ǧasyrdyŋ soŋǧy on jyldyǧynda Keŋes jüiesı küirep, ol otar qylǧan elder bırınen soŋ bırı azattyq alyp jatty. Qazaqstan da qandyqol imperiianyŋ qūrsauynan bosap, öz aldyna derbes el bolyp şyqty. Degenmen täuelsız atanu men şyn mänınde täuelsız boludyŋ arasy jer men köktei edı. Äsırese, ekonomika salasynda jas memleket būrynǧy metropoliiaǧa kırıptar küiınde qala berdı.

Küiregen odaqtan qūldyraǧan ekonomika, tūralaǧan öndırıs, şaryqtaǧan infliasiia, jappai jūmyssyzdyq pen joqşylyqtan basqa enşımızge eşteŋe timedı.
Qarjy salasyndaǧy ahual da adam aitqysyz küide boldy. «Gosbank» joiylyp, onyŋ ornyn basatyn bırde-bır qarjy qūrylymy qūrylmady. Resei būrynǧy odaq memleketterın qarjymen qamtamasyz etıp otyrsa da, būl ıstı kün saiyn kürdelendıre tüstı. Köbıne köp Mäskeudıŋ būl saiasaty ekonomikalyq soǧys sipatynda bolyp, onda Qazaqstannyŋ jeŋıp şyǧuy mümkın emes edı.
Osyndai qiyn-qystau kezeŋde Memleket basşysy rubldık aimaqty saqtap qaluǧa tyrysty. Sebebı ortaq aqşa keŋıstıgı sol kezderı ekonomikany qūrdymǧa ketırmeudıŋ eŋ ūtymdy amaly bolatyn. Oǧan qosa Qazaqstan öz valiutasyn engızuge älı da­iyn emes edı.
«Rubl aimaǧy käsıp­oryndar men önım jetkızuşıler arasyndaǧy myŋdaǧan bailanystardy saqtap qalatyn edı jäne daǧdarysty jyldamyraq eŋseruge tigızetın kömegı de ülken edı. Ekınşıden, bızde valiutany engızudıŋ täjıribesı bolǧan joq, şet elderde banknottardy bastyryp şyǧaruǧa tapsyrys beru üşın de aqşa bolmady. Sol siiaqty özımızdıŋ banknot fabrikamyz da bolǧan joq» dep N.Nazarbaev özınıŋ «Qazaqstan joly» kıtabynda eske alady.
Alaida ekonomikadaǧy ahual kün sanap kürdelenıp, rubldıŋ qūnsyz­danuy şaryqtau şegıne jettı. 1993 jyly bır AQŞ dollarynyŋ baǧamy 990 rubldı qūrady. Odan qaldy Resei eskı ülgıdegı aqşalaryn Qazaqstanǧa qaptatyp, eldegı qarjy jüiesınde beibereketsızdık beleŋ aldy. Qaltai Mūhamedjanovtyŋ: «Bazarda bır kempır bır kilo almaǧa ekı kilo aqşa sūrap tūr» deitını sol qily zamannan qalǧan söz.
Tūtas eldı tyǧyryqqa tıregen būl jaǧdaidan şyǧudyŋ jalǧyz joly – ūlttyq valiutany engızu­ bolatyn. Osy oraida N.Nazarbaev bırtūtas rubl aimaǧyn saqtap qaluǧa qatys­ty talpynysymen qatar, töl valiutamyzdy engızuge de aldyn ala qamdandy. Täuelsızdıktı jariialaǧannan 6 aidan keiın-aq, iaǧni, 1992 jyl­dyŋ mamyrynda QR Prezidentı «Qazaqstan Res­pub­likasynyŋ Ūlttyq memlekettık bankınıŋ baspa fabrikasyn qūru turaly» Jarlyqqa qol qoidy.

Sonymen qatar Prezident ūlttyq valiutany engızudıŋ mümkındıkterın qarastyratyn qūpiia komissiia qūrady. Komissiia turaly memleket basşysynyŋ özın qosqanda nebärı jetı-aq adam bıldı. Olardyŋ barlyǧynan qūpiiany saqtau turaly qolhat alyndy. Jaŋa valiutanyŋ dizainyn jasau Timur Süleimenov bastaǧan suretşıler tobyna jükteldı.
«Būl mındettı erekşe tebırenıspen qabyldadym. Özıme Sikstin kapellasyn saludy jüktegendei boldy. Sözben aityp jetkızu mümkın emes. Qazaqstan üşın jaŋa raketa jasap şyǧatyndai küide bol­dym. Boiymdy ürei biledı» dep Timur Süleimenov öz estelıkterınde baiandaidy.
Teŋge avtorlarynyŋ bırı ūlttyq valiutanyŋ al­ǧaşqy eskizderın jasau üşın būrynǧy Sovminnıŋ auruhanasyna jatyp, sondaǧy palatalardyŋ bırınde jūmysqa kırısken.
Şyǧarmaşylyq topta Timur Süleimenovten özge tanymal poligrafiia mamany Meŋdıbai Älin, Aǧymsaly Düzelhanov jūmys ıstedı. Olardyŋ qataryna keiın suretşı Dosbol Qasymov pen Qairolla Ǧabjalilov kelıp qosyldy. Alǧaşqy top qaǧaz aqşa eskizderın jasauǧa jauapty bolsa, moneta eskizderın jasau jūmysy dizainer, talantty suretşı Airat İsmambetov pen dizainer Viktor İvjenkoǧa jükteldı.
Jaŋa aqşanyŋ alǧaşqy qaǧazǧa tüsken nūsqalary Almaty ırgesınde jalǧa alynǧan saiajailardyŋ bırınde düniege kelgen. Al bügıngı teŋgemızdıŋ «altyn», «som», «aqşa» atanuy da mümkın edı.
Qazaqstannyŋ töl aqşasy qandai bolu kerek degen mäsele de bırden şeşılmegen. «Bızde köptegen seriia­lar men nūsqalar boldy, bıraq portretterdı taŋdadyq. Portretterdı taŋdaǧany qiyn boldy. HIH ǧasyr­ǧa deiın fotosuretter bolǧan joq, Äbılqaiyr, Abylai handardyŋ suretterın köne eŋbekter men saiahatşylardyŋ jazbalarynan ızdedık. 50 teŋge aqşa belgısın qūru kezınde (onda Äbılqaiyrdyŋ suretı bolǧan) Klaprota jäne Atkinson degen aǧylşyn saiahatşylarynyŋ kıtaptaryndaǧy suretterdı qoldandyq. Abylai hannyŋ beinesın orys saiahatşylarynan taptyq» dep Meŋdıbai Älin öz estelıkterınde körgen qiyndyqtary turaly baiandaidy. Būl rette dizainerler toby ǧūndardyŋ jetekşısı Atilladan bastap, Mūhtar Äuezovke deiıngı teŋgege beinelenetın tarihi tūlǧalardy anyqtai almai, äbden qinalǧan.
Bırneşe aiǧa sozylǧan daiyndyq jūmystarynan keiın, 1992 jyldyŋ 27 tamyzynda, jaŋa aqşanyŋ ainalymǧa enuıne bır jyl qalǧanda teŋgenıŋ alǧaşqy eskizderı Prezidentke körsetılıp, keiın QR Ūlttyq bankinde jaŋa valiutanyŋ ülgileri bekitildi. Artynşa dizainerler toby Tūmandy Albionǧa attanyp, täuelsız Qazaqstannyŋ töl aqşasy Britan elınde basylyp şyǧady.
Londonǧa barǧan qazaq dizainerlerınıŋ bırı Qairolla Ǧabjalilov bır sūhbatynda Qazaq dizainerlerınıŋ elden jasap alyp barǧan keskındemelerı Angliiada qoqys jäşıgıne laqtyrylǧanyn aitady. «Bızge qaǧazben jūmys ısteu­dı, onyŋ qūramyn anyqtaudy, boiau, mör tehnologiialaryn qaitadan üirettı. Keiın maketterge suretter men örnekterdı qaitadan saldyq» deidı ol.
Teŋgenı Qazaqstanǧa jetkızu jūmysy da köptegen auyrtpalyqtarmen, arnaiy äskeri opera­siia­daǧydai ötken. Ūlttyq bankı­mızdıŋ alǧaşqy tör­a­ǧasy Ǧalym Bainazarovtyŋ myna bır estelıgınen būl jūmystyŋ qanşalyqty kürdelı bolǧanyn aŋǧaramyz: «Tasymal da oŋai bolǧan joq. Öitkenı ol kezde Londonnan Almatyǧa tıkelei ūşaq ūşpaityn. Barlyq ūşaqtar Mäskeu arqyly ǧana ūşatyn. Bızdegı ǧaryştyq basqaru, äue jolyn basqaru salasy ol kezde Reseidegı tiıstı ortalyqtarǧa baǧynyşty boldy. Al Mäskeu arqyly tasymaldau qauıptı. Aqyry, jolauşy tasymaldaityn bır ūşaqtyŋ oryndyqtaryn jatqyzyp, oǧan şaǧyn konteinerlerge salynǧan aqşany tiedık, valiuta salynǧan konteinerlerge «Būl – Ükımettıŋ qarauyndaǧy jük! Kedendık tekseruge jatpaidy!» dep jazdyq. Londonnan tıkelei Almatyǧa ūşatyn joldyŋ syzbasyn daiyndadyq. Bırden toqtamai Londonǧa baru mümkın emes bolǧan soŋ, ūşaq Aqtauǧa qonyp, janar-jaǧarmai qūiyp alatyn boldy. Jüktı qorǧau, tasu, küzetu degen de ülken jūmys boldy. Būl jūmystar Ūlttyq banktıŋ öz qyzmetkerlerınıŋ küşımen atqaryldy. Reistıŋ bärı tünde jasalyndy. Söitıp, bır-ekı aptanyŋ ışınde teŋgenı tügel Tarazǧa tasyp aldyq».
Töl aqşamyzdy engızu jūmystarynyŋ meilınşe qūpiia jürgızılgenıne qaramastan, el arasynda «aqşa auysady» degen äŋgıme jiı-jiı aityla bastaǧan. Tıpten būl mäsele sol kezderı merzımdık basylymdarda da jaryq körıp, onsyz da tūrmys tauqymetın tartyp jürgen jūrttyŋ jüikesın jūqarta tüsken. «Elımızdegı memlekettık tıldegı jäne orys tılındegı merzımdı baspasözder betı aqşa turaly alyp-qaşpa äŋgımelerge tolǧaly qaşan. Bäzbır «danyşpan» qairatkerler, arandatuşylyq äreketke qūmarlar, äsırese, «Panorama», «Karavan» syqyldy alypsatarlar aptalyǧy Qazaqstannyŋ töl aqşasyn bırneşe ret «kırgızıp» ülgergenı mälım. Bır närsenıŋ basy aşyq: endı öz ūlttyq aqşamyz bolady jäne ol köp ūzamai ainalymǧa engızıledı. Sonymen, memleketımız täuel­sızdıgınıŋ taǧy bır bas­ty belgısı juyrda jüzege aspaqşy» delıngen «Ana tılı» gazetınıŋ 1993 jyly, 11-ı qaraşada jaryq körgen sanynda.
Basylymdaǧylardyŋ «säuegeilıgıne» taŋǧalmasqa amal joq. Öitkenı gazet şyqqan künnıŋ erteŋıne, iaǧni 12 qaraşada Qazaqstan Prezidentı Nūrsūltan Nazarbaev el tarihyndaǧy bırınşı ūlttyq valiuta – teŋgenıŋ ainalymǧa engızıletının halyqqa teledidar arqyly habarlady.
1993 jyly 15 qaraşada 08.00 saǧattan bastap Qazaqstannyŋ territoriia­synda özınıŋ ūlttyq valiutasy – teŋge engızıldı. Osylaişa nebärı bırneşe jyldyŋ kölemınde jas memleket jeke aqşasyna qol jetkızdı. «Tegınde, dünie jüzınde jaŋa aqşany däl osylaişa tez ärı tabysty engızgen basqa el joq ta şyǧar» dep Elbasy «Ömır ötkelderı» sūhbat kıtabynda taǧdyrşeştı taŋdaudyŋ ädıl baǧasyn beredı.
Asyl babalardyŋ bei­nelerı bederlengen al­ǧaşqy teŋgeler qolyna tigende jüregı qazaq dep soqqan qauymnyŋ balaşa quanǧanyn bügıngı qoǧam qaidan bılsın?!
«Şeteldıŋ jebır valiutasyna köz süzbei, özıŋnıŋ qoltuma ūlttyq aqşaŋ boluy qandai baqyt deseŋşı, halqym-au! Ǧasyrlar boiy ūltyŋa, ürım-būtaǧyŋa beimälım, tünerıp, tüksigen äraluan patşalar men prezidentterdıŋ, korolder men kaizerlerdıŋ jat beinelerı salynǧan sūsty suretı bar aqşalarǧa tabynyp kelgen qazaq halqynyŋ öz aqşasy, öz danalarynyŋ süikımdı beinelerı bederlengen valiutasy qaşan bolyp edı o zaman da, bū zaman!? Mıne, osy orasan baqytqa qolymyz bügın jettı ǧoi bızdıŋ. Täuba de­iık oǧan!» dep Qazaqstannyŋ halyq jazuşysy Äzılhan Nūrşaiyqov 1993 jyldyŋ 19 qaraşasynda «Qazaq ädebietı» gazetınde jariialaǧan maqalasynda aǧynan jarylady.
Bügınderı egemendıktıŋ eleŋ-alaŋ şaǧynda engızılgen teŋgemız älem aqşalarynyŋ qatarynan laiyqty ornyn aldy. Qazaqstannyŋ moneta saraiy qazırdıŋ özınde dünie jüzınde eŋ ozyq käsıp­oryndardyŋ bırı degen bedelge ie bolyp otyr.
Ärine, osy künderı oryn alyp jatqan ekonomikalyq tolqular teŋgemızdı teŋseltıp te tūr. Degenmen, ūlttyq valiutamyz el ekonomikasynyŋ ışkı tıregı, sandyq ta, sapalyq ta körsetkışı bolyp qala beredı.

Jarqyn QŪLAN