Astana qalasynyŋ ortasynda jatqan «Qaraötkel» qorymynda 2011-2012 jyldary QR Ūlttyq mūraǧatynyŋ sol kezdegı bas direktory, tarihşy-ǧalym Marat Äbsemetov arab, parsy, köne şaǧatai tılıne jüirık mamandaryn jūmyldyryp, qorymdaǧy qūlpytastardyŋ jazulary oqylyp, qazaq tılıne audaryldy. Osy tabylǧan derekter boiynşa eŋ alǧaşqy qūlpytas 1609 jyly qoiylǧany, eŋ soŋǧy jerlengender 1962 jyly Säken Seifullinnıŋ qandyköilek dosy Jaqiia Ainabekov pen onyŋ otbasy bolǧannan keiın jerleu räsımı toqtatylyp, qorym jabylǧany anyqtaldy. Mädeniet basqarmasynyŋ ūiytqy boluymen 2013-2014 jyldary «Arheologiialyq ekspertiza» JŞS ötkızgen ǧylymi zertteuler negızınde qorym HVII ǧasyrdan bastau alatyndyǧy däleldendı.
Aumaǧy 0,16 şarşy kilometr jerdı alyp jatqan qorymda 2,169 qūlpytas (aǧaş, tas, metall jäne basqa da materialdardan jasalǧan) anyqtaldy. «Mikroreleftı yjdahatty zertteu barysynda būl qorymda 10000-ǧa juyq adam jerlengenı anyqtaldy. Būl nekropol-qorymnyŋ paida bolǧanyna 400 jyldan astam uaqyt bolǧan. Köne atauy «Qaraötkel» qorymy» degen tūjyrymdy şyǧardy akademik Karl Baipaqov.
Būl qorymda 1838 jyly 26 mamyr men 2 mausym aralyǧynda Aqmola bekınısıne şabuyl jasap, qazaq halqynyŋ täuelsızdıgı jolynda şeiıt bolǧan Kenesary hannyŋ has batyry, «Qoidyŋ qūmalaǧyndai qorǧasynnan adam öle me?» dep jas jauyngerlerge ruh berıp, atoilap jauǧa qarsy şapqan qypşaq Basyǧara batyr men İman batyr (Amangeldı İmanovtyŋ atasy) bastaǧan 200 jauyngerı, 50 qolbasşysy jerlengen. Basynda köne qūlpytas ornatylǧan.
Eŋ köp jerleu 1918-1920 jyldary Aqmolany jappai jaiylǧan oba ındetı kezeŋınde bolǧandyǧyn aituymyz kerek. Osy qorymǧa jerlengen belgılı tūlǧalardyŋ bıregeiı Baimūqambet Qosşyǧūlov (1843-1918 jj.) Aqmola qalasynyŋ ösıp-örkendeuıne eleulı üles qosqan, qazaqtan şyqqan tūŋǧyş I gildiiadaǧy köpes, mesenat, patşa aǧzamnan polkovnik şenın alǧan. Qaraötkeldıŋ kedei-jataqtarynyŋ arasynan köterılgen jetım jıgıt. Qaraötkeldıŋ qazaǧy da, orysy da ony qaiyrymdylyǧy men qarapaiymdylyǧyna qarai Baimūqambet demei, Baiköp atandyrǧan. Köpestıŋ HH ǧasyrdyŋ basynda qalanyŋ ortalyǧynda kämpit-toqaş fabrikasy, üş dükenı, Keruen saraiy (Gostinyi dvor), kırpış zauyty, bırneşe lapkelerı bolǧan. Baiköp jylqy malyn asyldandyrumen şūǧyldanǧan ırı käsıpker ärı mesenat bolǧan. Mūsylman balalary men qyzdary oqityn medrese-mektepter salǧan. Baimūqambet 1918 jyly azamat soǧysynyŋ kezınde oba auruynan qaitys bolyp, Qaraötkeldegı eskı mūsylman ziratyna jerlengen. Baiköp Qosşyǧūlovtyŋ äielınıŋ aty – Mädina tatar qyzy. Olardan alty ūl, Raihan atty qyz tuǧan.
Ǧaliia Tıleuqyzy (1874-1922 jj.) – äigılı Baluan Şolaqtyŋ ǧaşyǧy. 1922 jyly 23 säuırde 48 jasynda öz ajalynan Aqmolada qaitys bolǧan. Osy qorymǧa jerlengen. Ǧaliia apamyzdyŋ baqilyq tūraǧynyŋ basyna soŋǧy qosaǧy Ǧaly Qūraqbaiūly ornatqan qūlpytasqa: «1922 jyly 23 aprelde. Ruy Qalybek. Ǧaliia Ǧalyjamaǧaty Tıleuqyzy 48 jasynda fäniden baqiǧa rahat ailady. Alla Taǧala raqmet ailap, janyn jännattan ailasyn. Qalǧandary äruaǧyna bır dūǧa etkızdı» dep şaǧatai tılınde taŋbalanǧan.
Būl qorymǧa 2014 jyly «Alaş» kösemderınıŋ bıregeiı Smaǧūl Säduaqasovtyŋ Mäskeuden kapsulaǧa salynǧan külı äkelınıp, saltanatty türde jerlendı.
Smaǧūl Säduaqasov (1900-1933 jj.) – memleket jäne qoǧam qairatkerı. 1925-1927 jyldary Qazaq ASSR Halyq aǧartu komissary, 1927-1928 jyldary Taşkenttegı qazaq pedagogika institutynyŋ rektory qyzmetterın atqardy. 1932 jyldary Mäskeu kölık injenerlerı institutyn oqyp bıtırgen soŋ Mäskeu–Donbass temırjol qūrylysynda injener-qūrylysşy bolyp eŋbek ettı. Smaǧūldyŋ bükıl qairatkerlık, azamattyq bolmysy jarqyrai tanylǧan kezeŋ 1925-1927 jyldar edı. Būl kezde ol respublika halyq aǧartu komissary ärı ölkelık partiia komitetınıŋ biuro müşesı boldy. Būl kezeŋ, sonymen bırge, F.İ.Goloşekinnıŋ Qazaqstan ölkelık partiia komitetın basqaru kezımen dälme-däl keledı. Ol 1933 jyly Mäskeu–Donbass temırjol qūrylysyndaǧy apatta qaitys boldy.
Qorymnyŋ künşyǧysyndaǧy alaŋqaidaǧy zirat basyna L.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetınıŋ prorektory, alaştanuşy ǧalym Dihan Qamzabekūly bastaǧan ūltjandy azamattar sūr märmärdan qūlpytas qoiyp, qorşau ornatty.
Ortaǧasyrlyq «Qaraötkel» qorymy eŋ internasionaldy bolyp tabylady. Mūnda qazaq, şeşen, inguş, arab, qaraqalpaq, täjık, türıkmen, özbek, tatar, başqūrt ökılderı jerlengen. 2012 jyly säuır-qyrküiek ailarynda mäskeulık inguş ūltynyŋ ökılı, mesenat Guseriev Mikail Safarbekūly öz qarajatyna «Qaraötkel» qorymyn biık dualmen qorşatyp, künşyǧys pen künbatys jaǧyna qaqpa ornatyp, şyraqşyǧa üi salyp berdı.
Bügınde «Qaraötkel» qorymy memleket qarauyna alynǧan.
Serık OSPANOV,
mūraǧattanuşy
