15 qaŋtar künı Tynyq mūhittyŋ oŋtüstık bölıgıne ornalasqan Tonga Koroldıgıne täueldı Hunga-Tonga-Hunga-Haapai aralynyŋ maŋynda quaty joiqyn pliniandyq janartau atqylauy oryn alǧanyn älemdık BAQ jarysa jazdy. Jerserıktık baqylau nätijesı körsetkendei, atqylaudan paida bolǧan «saŋyrauqūlaq būlty» äp-sätte troposferaǧa «lap qoiyp», qazırgı künde mūhittyŋ osy bölıgıne ämırı jürıp tūrǧan tropikalyq Cody siklonynyŋ mysyn basyp ülgergen.
Atqylaudan keiıngı soqqy tolqyny Jer atmosferasyn jaryp ötıp, dybystyq jyldamdyqpen bükıl Tynyq mūhit aumaǧyn şarlap ketken, tıptı, atqylau nüktesınen äldeqaida şalǧaida jatqan Qytaidyŋ meteostansalarynyŋ da keşke qarai atmosferalyq qysymnyŋ 1-2 gektopaskal şegındegı özgerısın körsetkenı belgılı boldy. Janartaudyŋ «solyǧy basylmai» jatyp, Tynyq mūhit jaǧalauyndaǧy elderdıŋ tügelge juyq sunami turaly dabyldy eskertu jariialauynyŋ özı-aq jaǧdaidyŋ kürdelılıgıne köz jetkızgendei edı. Ǧalymdardyŋ esebınşe, osy jolǧy atqylaudyŋ qarqyndylyǧy VEI5 deŋgeiınıŋ joǧarǧy, tıptı VEI6 deŋgeiıne jetuı mümkın, qazırdıŋ özınde 1991 jylǧy Filippindegı Pinatubo apatynan keiıngı eŋ küştı janartau atqylauy retınde qarastyrylyp otyr.
Sūrapyl atqylau älemdık klimatqa äser etuı mümkın be degen sūraudyŋ bırden suyrylyp alǧa şyǧuy tegın emes, sebebı älemdık tarihta janartau atqylauynyŋ saldarynan Jer klimatynyŋ qysqa uaqyt şegınde kürt qūbylyp, soŋy tıptı ǧalamdyq suynuǧa deiın jalǧasqanyna ondaǧan, jüzdegen mysal keltıruge bolady. Sondai sūmdyq jarylystardyŋ bırı 1815 jylǧy İndoneziiadaǧy Tambora atqylauy edı. Soŋǧy on myŋjyldyqtaǧy eŋ küştı atqylau esebınde tırkelgen būl joiqyn jarylys 100000-nan astam adamnyŋ ömırın qiiumen bırge, auyr klimattyq apatqa türtkı bolady. 1816 jyly soltüstık jarty şardyŋ bırtalai aimaǧynda jaz bolmaidy, Aziianyŋ, Europanyŋ, Amerikanyŋ köptegen ölkelerınde mausym men tamyz ailary aralyǧynda qar jauyp, üsık jürdı, «oiylǧan jūttyŋ» saldarynan astyq tüsımı kürt tömendep, aiaǧy XIX ǧasyrdaǧy eŋ auyr aşarşylyqqa ūlasady. Sol jyldardaǧy baqylau derekterıne mūqiiat taldau jasaǧan ǧalymdar 1816 jyly jahandyq klimattyŋ şamamen 0.4-0.7S tömendegenın aitady. 1991 jylǧy Pinatubo atqylauynan keiın de älemdık klimattyŋ qalypty männen 0.3-0.5S tömen bolǧany tırkelgen edı.
Janartau atqylauy älemdık klimatqa qalai äser etedı? Bastysy, atqylaudan keiın tüzılgen janartau külınıŋ troposfera men stratosferaǧa jetken bölıgınıŋ qalyŋdyǧy keide myŋdaǧan metrdı qūrap, künnıŋ közın kölegeileuı mümkın. Sondai-aq atqylau kezınde bölıngen gazdyŋ qūramyndaǧy kükırt dioksidı atmosferadaǧy bumen himiialyq reaksiiaǧa tüsıp, kükırt qyşqylynyŋ aerozolderın tüzedı. Sonyŋ saldarynan kün radiasiiasy kerı şaǧylysyp, künnen bölıngen jyludyŋ jer betıne jetuı qiyndaidy eken.
Degenmen osy jolǧy jarylystyŋ quaty aitarlyqtai küşı bolǧanmen, ǧalymdardyŋ esebınşe, stratosferaǧa jinalǧan janartau külınıŋ älemdık klimatqa äser etetındei şekke jetuı ekıtalai, onyŋ üstıne atqylau nüktesı oŋtüstık jarty şarǧa ornalasqandyqtan, kemınde soltüstık jarty şardyŋ klimatyna pälendei äser ete qoiuy neǧaibyl. Sondyqtan ǧalymdardyŋ alǧaşqy boljamy Tongadaǧy jarylystyŋ jahandyq klimatqa äserı Pinatubo atqylauyna jetpeidı degen pıkırge moiyn būrǧyzyp otyr.
Erlan MAZAN
