Qazaqtyŋ şeşılmei kele jatqan «mäŋgılık» mäselesınıŋ bırı – baspana alu. Täuelsızdık jyldary memleket qanşama tūrǧyn üi baǧdarlamasyn jasap, jüzege asyrsa da köp qazaq älı baspanaǧa jarymai jür. Mäiektı mäselenıŋ män-jaiyn biylǧy Joldauynda Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev egjei-tegjeilı tüsındırıp berdı. «Kezekte tūrǧan adamdardyŋ baspana mäselesın tezırek şeşu kerek» dep qadap aitty Prezident.
Mäsele tezırek şeşıluı üşın, eŋ aldymen tūrǧyn üi baǧdarlamasy dūrys jasaluy tiıs. Ükımet «qoljetımdı» dep ümıttendırgen memlekettık baǧdarlamalar jedel, sapasyz jäne maqsatsyz jasalady. «Basy auyrmastyŋ janynda baltyryŋ syzdamasyn» degendei, özınıŋ baspanasy bar şeneunıkter halyqtyŋ şynaiy äleumettık jaǧdaiyn zerttemeidı. Mäselen, elımızdegı jūmys ısteitın üiı joq azamattardyŋ 40 paiyzdan astamynyŋ ǧana nesie alyp, üi räsımdeuge şamasy jetedı. Qalǧandary şe? Olardy eskerıp jatqan bıreu bar ma? Joq.
Mysal keltıreiık. Elbasynyŋ tapsyrmasymen daiyndalǧan «Nūrly jer» degen aty ädemı baǧdarlama bar. Bıraq būl baǧdarlamaǧa qatysatyn adamnyŋ bankte depozitı boluy şart. Jäne salymşy alatyn üi qūnynyŋ 50 paiyzyna deiıngı somany özı jinaidy. Būǧan ekı adamnyŋ bırınıŋ şamasy kelmeitını aidan anyq. Mysaly, Nūr-Sūltanda tūratyn Azattyŋ ailyq eŋbekaqysy – 160 000 teŋge. Ol bas qaladaǧy ortaşa jalaqynyŋ kölemı 282 000 teŋgege jetpeidı, ärine. Ekı bölmelı päter almaqşy. Päterdıŋ qūny – 18 mln 550 teŋge. «Nūrly jerdıŋ» kömegımen tez aluy üşın üi qūnynyŋ 50 paiyzyn, iaǧni, 9 mln 225 myŋ teŋgesın bırden töleuı şart. Ol aqşasyn bırdeŋe qylyp tauyp tölegenımen, 6 jyl boiy 137 000 teŋgenı bankke «qūiyp» otyrady. Sonda qalǧan 23 000 teŋgege qalai künın köredı?
Biyl elordadaǧy ortaşa jalaqynyŋ kölemı 282 000 teŋge dep eseptelıp jür. Alaida jūrttyŋ köbı 150000-160000 teŋge jalaqy alady. Demek, tūrǧyn üi baǧdarlamasy jasalatyn kezde halyqtyŋ şynaiy tabysy eskerılmeidı. Olardy bırneşe deŋgeige bölıp qarauǧa bolady. Mūǧalım, därıgerden bölek özge äleumettık toptardyŋ ökılderı bar. Jurnalister, özın-özı jūmyspen qamtityndar jäne t.b. Endı qarap otyrsaq, tūrǧyn üi baǧdarlamalarynyŋ bärı belgılı bır qysqa merzımge jasalady. Senbeseŋız, qaraŋyz: «Tūrǧynüiqūrylysjinaqbankı» biyl «Şaŋyraq-5-10-20» atty baǧdarlamany ıske asyruda. Elımızdegı 8 myŋdai otbasyn baspanamen «jarylqaimyz» degen bank qūjat qabyldau merzımınıŋ 3-şı kezeŋın 1-aq aiǧa (2020 jyldyŋ 14 qazany men 13 qaraşasy aralyǧy) josparlaǧan. Osy banktıŋ «Baqytty otbasy» atty baǧdarlamasynyŋ 2-şı kezeŋınıŋ qūjat qabyldau merzımı 11 nauryzdan 30 säuırge deiın ǧana belgılengen. Jospardy nege 6 aiǧa nemese 1 jylǧa jasamaidy? Üisızderdıŋ bärı üi alyp ketedı dep qorqa ma eken?!.
Otbasy bankı bırdeŋe özgerte ala ma?
Biyl 11 mamyrda Prezident Q.Toqaev «Nūrly jer» baǧdarlamasynyŋ jaŋa bır baǧyty – «5-10-20» dep atalatyn jobanyŋ jüzege asyrylatynyn mälımdedı. Ükımet būl joba memleketten baspana sūrap, qolyn jaiyp otyrǧan jarty millionnan asa üisızderdıŋ ümıtın aqtaidy dep ümıttenıp otyr. Aitpaqşy, İndustriia jäne infraqūrylymdyq damu ministrlıgı 2020 jyldyŋ 1 qaŋtaryndaǧy esep boiynşa äkımdıkterde 540 000 adamnyŋ üi kezegınde tūrǧanyn resmi habarlady. Olardyŋ arasynda jetım balalar, tolyq emes otbasylar, köpbalaly otbasylar, mügedek balasy bar otbasylar, 1-şı jäne 2-şı toptaǧy mügedekter, memlekettık qyzmetşıler jäne biudjettık mekemede jūmys ısteitınder jäne basqa sanattaǧy azamattar bar.
Söitıp, «Tūrǧyn üi qūrylys jinaq bankıne» 210 mlrd teŋge bölındı. Bank üi kezegınde tūrǧandardyŋ tolyq tızımın jariialady. «Aspannan kiız jausa da qūlǧa ūltaraq būiyrmaidy» demekşı, 1986 jyldan 2009 jylǧa deiın – 20 000 adam armandaǧan baspanasyn ala almaǧan. Bas qalada sol tızımde 2,5 myŋ adam bar. Bank mamandary köp oilanyp, mynadai şeşımge kelıptı: adamdardy alalamai, üidıŋ kezegıne tūrǧan merzımıne qarai jeŋıldıkpen baspana aluǧa kömektesu. Odan keiın, 2009-2017 jyldar aralyǧynda kezekke tūrǧandarǧa kezek keledı.
Endı banktıŋ jeŋıldetılgen şarttaryna keleiık. Mäselen, Nūr-Sūltan qalasyndaǧy 2 bölmelı päterdıŋ qūny 18 mln delık. Baǧdarlamaǧa qatysuşy üi qūnynyŋ 10 paiyzyn, iaǧni, 1 mln 800 myŋ teŋgenı aldyn ala töleidı. Söitıp, äuelı 8 jylǧa 5 paiyzdyq jyldyq mölşerlememen qaryz alady. 8 jyldan keiın, onyŋ mölşerı 4 nemese 3,5 paiyzǧa deiın tömendeidı, qaryz tolyqtai 20 jylǧa berıledı. Üi aluşy äkımdık salǧan üidı nemese basqa üidı taŋdauǧa qūqyly. «Tūrǧynüiqūrylysjinaqbankınıŋ» basqarma töraǧasy Läzzat İbragimova banktıŋ atauy jyl soŋyna deiın «Otbasy bankı» dep özgerıp, äkımdıkterdegı kezek jüiesı bank ielıgıne ötetının mälım ettı. «Otbasy bankı öte aşyq, jariia ūiym bolady. Bırınşıden, bız üi kezegıne tūra almai jürgen jandarǧa järdemdesemız. Üi aluǧa memlekettık te, jekemenşık te ūiymdardyŋ qyzmetkerlerı qūqyly boluy tiıs. Ekınşıden, bız üi alǧandardyŋ da, üi kezegınde tūrǧandardyŋ da tızımın jariialaimyz. Qoǧam kezekte kımderdıŋ tūrǧanyn bıluge, baqylauǧa qaqyly» dep tüsındırdı L.İbragimova. Qoş delık.
Ükımet kompaniialarǧa emes, halyqqa kömektessın!
Şyny kerek, memlekettık tūrǧyn üi baǧdarlamalarynda şikılıkter köp. Būryn halyqtyŋ tabysy ortaşa jäne tömen toptarynyŋ müddesı eskerılmeitın edı. Qazır sol qatelıktı tüzetuge ūmtylys baiqalady. Alaida būl baǧyttaǧy saiasatta da ädıldık joq. Naqty mysal aitaiyn, mysaly, 10 balasy bar otbasyna baspanany satyp alu qūqyǧynsyz jalǧa beredı. Nege satyp aly qūqyǧymen bermeimız? Sol 10 balany ösırıp-jetkızetın anaǧa degen qūrmetımızdıŋ bır belgısı retınde nege kömektespeimız. Öitkenı zaŋ boiynşa baspanany jalǧa bergen äkımdık kelısım-şartyn kez kelgen uaqytta būza salady.
Kerısınşe, memleket qaryz alǧan qarapaiym otbasylarǧa qaiyr jasap, bıraz uaqyttan keiın qaryzyn keşırıp, üiın jekeşelendırıp berse, nūr üstıne nūr bolar edı. Būl pıkırımızben ekonomist Mūrat Temırhanov ta kelısetının aitady. «Elımızdegı tūrǧyn üi baǧdarlamalarynyŋ kemşılıkterınıŋ bırı – naqty targetteu joq. Mysaly, eger tabysy ortaşa jäne tömen adamdardy alsaq, olarǧa qatysty qoldanylatyn şaralar da ärtürlı boluy tiıs. Tabysy tömen azamattar jalǧa berıletın üilerdı, ortaşasy – ipotekalyq nesienı aluǧa ūmtyluy kerek. Ükımet jalǧa berıletın üilerge qatysty mäselenı bır jerge toǧystyra almai otyr. Mysaly, Germaniiada tūrǧyn üi qorynyŋ 40 paiyzy – jalǧa berıletın üiler, Şveisariiada – 60 paiyz, İspaniiada – 15 paiyz. Būl mäsele är eldıŋ damuyna, äl-auqatyna bailanysty. Al bızde qalai? Ükımet būrynǧy tūrǧyn üi baǧdarlamalarynyŋ eskı täjıribesın qoldanyp, halyqtyŋ basym bölıgınıŋ tölem qabıletı naşar bolsa da üi saluşy kompaniialarǧa qarajat böledı. Menıŋşe, qūrylys kompaniialaryna järdemaqşa bergenşe, sol aqşany halyqtyŋ ipotekalyq nesiesın jabuǧa bölgenı dūrys. Norvegiiada osyndai tamaşa täjıribe bar» deidı sarapşy.
Aqiqatyn aitsaq, qazır üi aluǧa mümkındıgı joq, tabysy öte tömen otbasylar jataqhanalardy, jer üilerdıŋ bölmelerın, arnaiy salynǧan baraktardy jaldap tūrady. Olardyŋ denı – auyldan kelgen qazaqtar. Memleket osy naryqty nazardan tys qaldyrǧan. Ekonomist Mūrat Temırhanov baspananyŋ qoljetımdılıgın osy saladan bastau qajettıgın aitady. «Qazır memleket jekemenşık kompaniialar jūmys ısteitın naryqty özı jaulap aldy. Menıŋşe, üilerdı jekemenşık qūrylys kompaniialary salyp, arzanǧa satuy qajet. Qazır kerısınşe, jekemenşık firmalar memlekettıŋ aqşasyna salǧan üiın öte qymbatqa satady. Demek, būl baǧyttaǧy memlekettık saiasatty qaita qaraityn kez keldı» deidı ekonomist.
