Türıkmen ädebietınıŋ jaryq jūldyzy, ūly aqyn Maqtymqūly Pyraǧy 1733-1790 jyldarda Etrek, Gürgen jäne Garrygala aumaqtarynda ömır sürgen delınedı. Arab tılınde jaryq körgen kıtabynda onyŋ aty Mahdimkuly bolyp atalǧan. Keibır öleŋderde Pyraǧy (Fragi) laqap aty qoldanylǧan.
Mahtymqūlynyŋ şyn aty Gerkez, jūrty Etrek ekendıgın onyŋ myna bır şumaqtarynan köruge bolady:
«Bırınşı atym – Gerkez de, elım – Etrek,
Taban jetpes jerlerge jyrym jetpek.
Maqtymqūly atandym bügın mıne.
Özım – aŋyz, özım – küi, özım – ertek».
Ūly aqyn alǧaşqy därısterın äkesı Devletmehmet Azadiden alǧan, sol kısınıŋ ılımın jäne aqyndyq önerın jalǧastyrǧan. Maqtymqūly jas kezınen öner-bılımge qūştar bolyp, Halach audanyndaǧy Ydyrys baba medresesınde oqidy. Odan soŋ Hiua qalasyndaǧy Şirǧazy medresesınde jäne Būhara qalasyndaǧy Gögeldaş medreselerınde şamaly uaqyt bılım alyp, arab-parsy tılderımen qatar şyǧys türık tılın üirengen. Jazylǧan derekterge qaraǧanda, jiyrmadan asqan şaǧynan bastap öleŋderınde «Maqtymqūly»degen atyn qoldana bastaǧan sekıldı.
Maqtymqūly dın taqyrybyndaǧy şyǧarmalarynda Mūhammed Paiǧambarymyz, basqa da paiǧambarlar turaly mahabbat pen süiıspenşılık, jalpy adamdyq qasiet pen ūlttyq qūndylyqtar, adamnyŋ materialdyq jäne ruhani ömırın şynaiy jyrlap, ainalasyna önege-ösiet aityp otyrǧan.
Jaqsylyq pen jamandyq, erlık pen qorqaulyq, aştyq pen toqtyq, sūlulyq pen jauyzdyq psihologiialyq paralellizmmen jyrlanady. Oişyl aqyn öz şyǧarmalarynda dūrys qūlşylyqty, aqiqatty nasihattaǧan.
Türık ädebietınıŋ alǧaşqy tızbelık klassifikasiiasyn jasaǧan ädebiettanuşy ǧalym Mehmet Fuat Köprülü Maqtymqūlyny Ahmet Iassauidıŋ ızbasary Nakşi bendi şeihynyŋ därısın tyŋdaǧan degen derek aitady. Maqtymqūly bır öleŋınde «Aua raiymnyŋ iesı – Ahmet Iassaui» dep jazǧan.
Ahmet Iassaui, Firdousi, Iýnus Emre, Älışer Nauai sekıldı ūly aqyndar Maqtymqūly şyǧarmaşylyǧynyŋ damuyna jäne aqyndyq tabiǧatynyŋ qalyptasuyna airyqşa äser etken. Maqtymqūly jyrlary tereŋ oiymen, filosofiialyq jäne didaktikalyq sarynymen erekşelenedı.
Ol – özı ömır sürgen däuırınıŋ äleumettık jäne mädeni qasiet-qaǧidalaryn jyrlarynda därıptep, ǧasyrdan ǧasyrǧa jetkızgen oişyl aqyn. Zamanymyzdyŋ zaŋǧar jazuşysy Şyŋǧys Aitmatov: «XVIII ǧasyr Maqtymqūly öleŋderınıŋ ǧasyry boldy. Maqtymqūlynyŋ ǧasyrdan ǧasyrǧa jetken jyr mūrasy halyqaralyq öleŋ älemınde özınıŋ laiyqty baǧasyn aldy. Ol – jüregı söilegen filosof bolatyn» degen eken. Būl – Maqtymqūly şyǧarmaşylyǧyna däl berılgen baǧa. Basynan ötkızgen san qily zamandarda da türıkmen halqy ädebi-ruhani qūndylyqtaryn joǧaltqan emes. «Körǧūly», «Şahsenem-Ǧarıp», «Läilı-Mäjnün», «Tahir-Zuhra», «Qorqyt ata» sekıldı halyq dastandary tıldıŋ joǧalmauyna jäne ädebiettıŋ jalǧasuyna negız boldy. Osy uaqyttyŋ filosof aqyndary Devletmehmet Azadi men Maqtymqūly türıkmen halqyn bırlıkke şaqyryp, bır memleket boluǧa, bır tu astynda tatu-tättı ömır süruge ündegen.
«Bar adamǧa ortaq bolsa dastarhan,
Köŋılder de şyǧar edı bır jerden» degen Maqtymqūly jyry öz zamanynda aŋyzǧa ainaldy.
Mahtymqūlynyŋ tılı jeŋıl jäne tüsınıktı bolǧandyqtan, onyŋ jazǧan öleŋderı osy künge deiın auyzdan auyzǧa tarap, el ışınde saqtalyp qalǧan. Şyǧarmalarynda Şaǧatai ädebietınıŋ äserı bar delınedı.
Türıkmen ädebietınıŋ negızın salǧan Maqtymqūly öz zamanyndaǧy adamdardyŋ kündelıktı ömırde qoldanǧan sözderın, keşken tırlıgın ılmekpen ılıp otyryp jazǧandai, mysaly, bır öleŋınde ol:
«Jamanǧa sabyr ber, myŋ kere,
Jaqsyǧa şükır ber, kündeme.
İmansyz jürekten şyraily jüz kütpe
Tappasaŋ tättı söz… ündeme» dep jyrlaidy.
Maqtymqūly – türıkmen ädebietınıŋ ǧana emes, türıkmen halqynyŋ da danagöi ūstazy. Aqyn dästürlı türıkmen ädebietın damytyp qana qoimai, sol zamandaǧy türıkmen halqynyŋ ruhyn jandandyrdy. Filosof aqyn 150 jyldan keiın bolatyn türıkmen bırlıgın tüsındei köre bılgen delınedı. Onyŋ şyǧarmalarynan XVIII ǧasyrdaǧy türıkmenderdıŋ ädebi jäne mädeni ömırlerı keste sekıldı köre alasyz. Aqyn şyǧarmalarynda halyqty jaqsylyqqa jäne aqiqatqa ündegen, dınge, qūlşylyq etuge şaqyrǧan. Alla taǧalaǧa sengen är qūldyŋ köŋılınıŋ jäne aqyrette tört jaǧynyŋ teŋ boluyn jyrlap, halyqtyŋ jüregıne ızgılık otyn taratqan.
Maqtymqūly Mūhammed (s.a.s.), İbrahim, Mūsa, Däuıt, İsa jäne de basqa da paiǧambarlarymyz turaly köptegen ūlaǧatty sözder jazyp, jan dertınıŋ şipasyn solardan ızdegen.
«Nūh Paiǧambar,
bır jūtym-aq aua berşı, qysyldym,
Ömır – mänsız, jürek – jansyz,
Köŋılım – şer, ışım – mūŋ!
Qyzyr, Iliias, Zäkäriia , Qabus, Mūsa paiǧambarym,
Qiias, Ǧimran pırlerım!
Şapaǧatpen şipa berşı, menıŋ derttı janyma,
jaryǧyŋdy tüsırgın!»
Maqtymqūly Qūrandaǧy keibır mäselelerdı meŋzegen jäne keibır paiǧambarlardyŋ naqyldarynda qoldanylǧan süre aiattaryn öleŋderınde qoldanyp, olardyŋ ömırlerınde bolǧan oqiǧalardy jazǧan. Olardyŋ äŋgımelerıne oryn bergen.
«Ömır keştı» öleŋınde aqyn «Adem paiǧambarynan bastap, Nūh, İbrahim, Ydyrys, İsa, Aiub, Süleimen, Jünıs, Mūsa, Jüsıp, Jaqyp jäne basqa paiǧambarlar turaly «Qūranda» berılgen mälımetterdı qoldanǧan.
Pendenıŋ düniede paidaly ıster jasau kerektıgın, bes kündık päni jalǧannyŋ tek bır ǧana egın dalasy ekendıgın jäne erteŋgı künı Allanyŋ aldyna barǧanda ekken jemısınıŋ özıŋnen būryn jetetının bır öleŋınde bylai keltırgen:
«Arǧymaq-dünie körgen tüstei,
Ūqpassyŋ auyrdy iyqqa tüspei.
Bos kelıp, bos ketkenderdıŋ
Jalǧandaǧy tırlıgı jaman ıstei».
Taǧy bır şyǧarmasynda jamandardyŋ orny jahannam ekendıgı, jaqsylardyŋ ısınıŋ özınen būryn jetetındıgı baiandalady:
«Adassaŋ joldan –
Baratyn jerıŋ tarylar,
Qaiyrly ıs qylsaŋ –
Keudeŋe laǧyl taǧylar.
Zalymnyŋ oiy –
Laulap janǧanda ot bolyp,
Jaqsyǧa däiım –
Jännattyŋ būiyrar baǧy bar».
Türıkmennıŋ ūly aqyny Maqtymqūly Pyraǧynyŋ jyrlary taqyryptyq auqymdylyǧy jaǧynan tal besıkten bastap, jer besıkke deiıngı aralyqty qamtidy.Sondyqtan da onyŋ şyǧarmalary halyq jüregıne jaqyn. Türıkmender arasynda Maqtymqūly jyrlary maqalǧa, qanatty sözge ainalyp ketken. Ūltjandy, sabyr pen raqymdy, qanaǧat pen toqtamdy jan-jüregıne sıŋdırgen, ruhani bai, taqua, sabyrly, jomart, dūrys dep sengen şyndyqtaryn qoryqpai aita bılgen, jüregı taza aqyn Maqtymqūly Pyraǧynyŋ öleŋderı özınıŋ ömır sürgen däuırınıŋ mädenietın, ömırnamasyn, önernamasyn körsetedı.
Maqtymqūly şyǧarmalarynyŋ bügıngı däuırde de keŋınen qanat jaiyp, oqyrmandaryn oilandyryp kele jatqany da, onyŋ danyşpan oily, parasatty jyrlarynda jatsa kerek.
Marjan ERŞU, aqyn.
