Körnektı ädebiettanuşy ǧalym, filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor, Qazaqstan Respublikasynyŋ eŋbek sıŋırgen ǧylym qairatkerı, Halyqaralyq joǧary mektep ǧylym akademiiasynyŋ qūrmettı akademigı Tūrsynbek Käkışev juyqta Astana qalasyna saparlap keldı. Ǧibratty ūstaz aldymen elordadaǧy Säken Seifullin mūrajaiynyŋ kielı şaŋyraǧynda bolyp, aqynnyŋ ruhani mūrasynyŋ şyraqşysyna ainalǧan ūjymnyŋ soŋǧy kezdegı tynys-tırşılıgımen tanysyp, syrlasu därısın ötkızdı. Säkentanuşy ǧalymmen emen-jarqyn sūhbattasudyŋ taǧy da sätı tüsken edı.
– Tūrsynbek aǧa, jasyrary joq, el üşın qyzmet etken ūly tūlǧalardy bır-bırıne qarsy qoiu, süzıstıru, sol arqyly batyl bolyp körınıp, arzanqol jarnama jasau – qazırgı qoǧamdyq ömırımızde zararly ädetke ainaldy. Qairatker tūlǧanyŋ tūtas tabiǧatyn tübegeilı tanymai, «qūdyqtaǧy baqanyŋ közımen» ūlylardy ölşeu ruhani ömırımızge zor kesırın tigızetını sözsız. Būl tūrǧydan kelgende ūltyna qyzmet etken ūlylardy aq pen qyzylǧa jıkteu, «Alaş, Alaş» dep jalaŋ ūrandau, basqalardy yǧystyru, mäselen, Säken men Säbittı türtpekteu sänge ainalǧan sekıldı?
– Säken jönındegı zertteuler būrynǧydai emes. Sebebı, Keŋes ükımetınıŋ qūlauyna jäne onyŋ «Jasasyn, Sovet ükımetı!» degen öleŋderı boluyna bailanysty, qazır jūrt, gazet-jurnal, radio, televidenie töŋıregındegı jurnalister, keibır ǧalymsymaqtar «Säbit pen Säken bolmasa, Keŋes ükımetı Qazaqstanda ornamaityn edı, sondyqtan sonyŋ barlyq künähary osy ekeuı boldy» degendei pıkır qalyptastyryp keledı. Basqalar qūtyldy. Öŋgenı qoiǧan uaqytynda Säbittı alşy: tūldai jetım, baqyrşy bala, kedeilıktıŋ barlyq taqsıretın körgen. Soǧan bailanysty onyŋ: «kedeidı ädıl bilıkke jetkızem, eldıŋ bärın teŋdıkke jetkızem» dep kelgen ükımetke qosylmasqa şarasy joq edı. Äsırese, Säbittıŋ. Al Säken baişykeştıŋ balasy, onyŋ aǧaiyn-tuystary myŋdy aidaǧandar. Al, äkesı sal-serılıkpen jürgen uaqytynda şaruasyna qūnttap qarai almaǧan. Alaida, Säken Ombyda oqyǧan kezınde alǧan tärbiesı, äsırese, ana Berezovskiilermen, taǧy basqalarmen bailanysta bolǧan uaqytynda kedei-kepşıkke järdemdesu, eldı köteru, jetkızu kerek ekenın sol kezde ūqqan, ūstanǧan. Sondyqtan Säkennıŋ bastap, qinalmai-aq Keŋes jaǧyna şyǧuy sodan. Äsırese, 1916-1917 jyldary Aqpan revoliusiiasy bolyp jatqan tūsta Säken aǧalaryna qarady. Alaş azamattarynyŋ ne aitatynyn, ne qoiatynyn aŋdaǧan, sonda «uh, jalǧyzdyq» dep jürgen kezderı bolǧan. Revoliusiia bolǧan uaqytynda «Asyǧyp, tez attandyq» dep, oqytyp jatqan balalaryn tastai salyp, Aqmolaǧa kelıp, sol jerde «Jas qazaq» ūiymyn ūiymdastyrǧan. «Tırşılık» deitın gazet şyǧarǧan. Osynyŋ bärı Säkennıŋ qara basyna kerek pe edı? Ärine, mūnyŋ barlyǧy eldıŋ qamy üşın jasaldy. «Kel, jıgıtter, bolyŋdar er, orǧyt tūlpardy» deitın öleŋderınıŋ barlyǧy da sol Qazan revoliusiiasynyŋ tūsynda jazyluynyŋ bır sebebı osy. Sondyqtan, el müddesın közdegen, eldı jetkızu josparyn oilastyrǧan Säkennıŋ odan basqa oiy joq. Myna qazır Alaş qairatkerlerı jönınde ülken maqalalar jazylyp, şaralar qoldanylyp jatyr, al şyndyǧyna kelgende Alaştyŋ közdegenı de, Säkennıŋ, Säbittıŋ közdegenı de – qazaq halqynyŋ jaiy. Bıraq, olardyŋ joldary ekı basqa boldy. Alaş qairatkerlerı demokratiialyq aǧartuşylyq baǧytpen kettı, al Säkenderdıkı aǧartuşy revoliusiialyq baǧyt boldy. Tez ıstep, tez qamtu maqsatyn közdegen.
Osy jaǧynan kelgende myna bızdıŋ jıgıtter bırın-bırıne qarsy qoiyp, bır kebıstı bır kebıske sūǧyp otyrmasa ışterı pysady, onan da tarihta bolǧan qūbylystardyŋ tamyryn bılıp, sonyŋ şyndyǧyna jetıp, kım, ne üşın kürestı, sony faktımen bılgen dūrys. Säken men Säbit qazaq halqyn qūrtu üşın, oŋbaǧan jolǧa tüsıru üşın kürestı me?! Jaraidy, olardyŋ jürgen joly terıs deiık, myna qazaq elınıŋ osynşama körkeiıp ösuı, memleket bolyp qalyptasuy nenıŋ arqasy? Ötken kürdelı de küdır tarihtyŋ arqasy. Olai bolsa ötkennıŋ bärıne tas laqtyruǧa bolmaidy.
– Tūrsynbek aǧa, Astanaǧa kelgen saiyn Säken mūrajaiyna kelu – Sız üşın dästürlı şara. Mūrajaidyŋ ekspozisiiasynyŋ jobasy turaly da qūndy aqyl-keŋesıŋızdı ärqaşan aiaǧan emessız. Säken mūrasyn tügendeu, jinaqtau künı bügınge deiın jalǧasyn tauyp keledı. Sol ıstıŋ äu basynda Sız tūrsyz. Bügıngı jastar Säken aqtalǧan sätte aqynnyŋ mūrasyn qalai jinastyryp, tügendegenderıŋızdı bılgısı keledı?
– Menıŋ Säkennıŋ tuystarymen, eŋbekterımen jaqyndyǧymdy bılgen – ūstazym E.Ysmaiylov. Ol Säken Seifullin 1957 jyly aqtalysymen-aq şūǧyl ekspedisiia ūiymdastyrdy, üş adam bolyp saparǧa şyqtyq. Aldymen Jaŋaarqaǧa bardyq, aqsaqaldarmen, Säkennıŋ qūrbylarymen kezdestık, söilestık, osynda suretı de bar olardyŋ. Sosyn, Qaraǧandyǧa keldık, Säkendı körgen adamdardyŋ elu toǧyzynşy jyly köbı tırı bolatyn. Aqmola, Kökşetau, Petropavlǧa bardyq, köl-kösır mälımet jinadyq. Al endı Säkennıŋ şyǧarmalary jönıne kelsek, Esmaǧambet Ysmaiylov bır tomdyqty şyǧardy, sodan keiın Säkennıŋ jetpıs jyldyǧy taiady. Säkendı nasihattau, akademiianyŋ, ekspedisiianyŋ nätijelerın elge jetkızuımız kerek qoi. Säkennıŋ bırınşı, ekınşı tomdaryn qūrastyru qiynǧa tüsken joq. Öitkenı, daiyn kıtaptardan aldy da berdı. Endı qalǧan prozalyq şyǧarmalary bar, gazette jazylyp, jurnalda qalǧandary bar. Solardyŋ barlyǧyn jinau üşın menı Leningradqa, Mäskeuge arhivke jıberdı. Qazaqstanda eskı gazet-jurnaldar tolyq saqtalmaǧan. Jyrtylyp qalǧany bar, kei kıtaptar qoldy bolǧan. Sonyŋ bärın men Leningrad, Mäskeuden alyp kep, sol jiyny alty tom bolyp şyqty. Besınşı tom «Tar jol, taiǧaq keşu» boluǧa tiıs edı, bıraq ol şyqpady, jeke öz aldyna seksen myŋ tirajben ekı ret basylyp şyqty. Säkennıŋ jazǧan-syzǧandarynyŋ törtınşı, besınşı tomdary, altynşy tomyn da qūrastyruǧa qatystym. Maŋdai terım sol uaqta sypyryldy. Altynşy tom äigılı «Qazaq ädebietınıŋ tarihy» degen maǧynaly eŋbek. Soǧan Säbit «Qazaq ädebietındegı jaŋa era» deitın alǧysöz jazdy. Soŋǧy sözıne «Halyq qazynasy» deitın atpen men bır jarym baspa tabaqtai Säkennıŋ halyq ädebietın jinaǧan eŋbekterı, qazaqtyŋ ejelgı auyz ädebietıne sıŋırgen eŋbekterı jönınde bıraz närseler aittym. Būl – alpysynşy jyldary. Al endı jetpısınşı jyldary Säkennıŋ seksen jyldyǧy kelgen uaqytynda qazırgı Ädebiet instituty sol alty tomnan bes tom qylyp qysqartyp qūrastyryp şyǧardy.
– Soŋǧy kezde Säkendı ūlttan alastatyp, qyzyl dep qyryn qarauşylar köp ekenın aittyq. Alaida, sızdıŋ bastap qūrastyryp otyrǧan mūrajaidyŋ törınen oryn alǧan Säkennıŋ on ekı tomdyq mynau jinaǧyna zer salsaq, Säken ūlttyŋ jan düniesınıŋ tūnyq tūmasyn qoryǧan naǧyz köregen tūlǧa ekendıgı baiqalatyndai…
– Qazır bız Säkennıŋ on ekı tomyn şyǧaryp boldyq. Būl, mıne, Säken mūrajaiynyŋ söresınde tūtas tūr eken. Mūny şyǧaryp jatqan, «Qazyǧūrt» baspasy, onyŋ direktory Temırǧali Köpbaev deitın jıgıt. Būl kıtapty qūrastyryp, şyǧaryp jatqan ekı adambyz: Tūrsynbek Käkışev pen Küläş Sadyqqyzy Ahmet. Qazır ol da doktor boldy. Ekeumız bırıgıp, menıŋ arhivımde jatqan dünienı, qazynanyŋ arhivınde jatqan dünielerdı jinap, qazır on tomyn şyǧardyq. Mynau segızınşı, toǧyzynşy, onynşy tomdar Säkennıŋ otyzynşy jyldary ekspedisiiaǧa baryp, özı ädebietten sabaq berıp, studentterge därıs oqyp jürgen uaqytynda qajet bolǧan jyrşy, aqyndardyŋ barlyǧyn jinap, şyǧarǧan jinaqtar. Tıptı, mynau Alpamys, Edıge batyr, Şora batyr, t.b. bylai qoiǧanda, Aqan serınıŋ alǧaşqy jinaǧyn şyǧarypty Säken.
– Säken Seifullin 1931 jyly atylyp ketken Şäkärım Qūdaiberdievtıŋ mūrasyn da qyzyl ökımetten qoryqpai qaita jariialaǧany, 1921 jyly jazym oqqa bailanǧan dındar ǧūlama Ǧūmar Qaraş turaly zertteu maqala jazǧany erlık emes pe?
– Säken 1935 jyly Şäkärımnıŋ «Läilä-Mäjnün» dastanyn jariialap jıberdı. Sonda bar aitqan sözı: «Būl jyrdy qazaqtyŋ aqyny Şäkärımnıŋ audarmasy arqyly berıp otyrmyz». Bır-aq auyz söz. Odan basqany aituǧa onyŋ pravosy da joq edı. Al, sol qiyn kezde, ūly aqyndy atqan oq-därınıŋ iısı ketpei jatyp Şäkärımdı eske alǧan bır adam Säken. Qazır keudesın kerıp jürgender maǧan aitsynşy, kım ekenderın, al sol kezde Säken ter tögıp Aqmolla aqyndy şyǧardy. Mynau tatar, başqūrt, qazaqqa ortaq şaiyr dep. Sol Aqmollanyŋ būryn jinaǧyn körıp pe edıŋder? Körgenderıŋ joq! Ybyrai Altynsarinnyŋ da öleŋder jinaǧyn şyǧardy. Al qaraşy: Būqar jyrau, Bazar jyrau, Şortanbai, Dosqoja, Kempırbai, Süiınbai, Şöje. Osylardyŋ barlyǧyn qazırgı jazarmandar «men tauyp, men jetkızıp jatyrmyn, men aşyp jatyrmyn» degen sumaqai närselerdı aitady. Al şyndyǧyna kelgen uaqytynda Säken baiaǧyda otyzynşy jyldary osyny jinaǧan, jüielep jariialaǧan. İä bolmasa, «Orynbai men Şöjenıŋ aitysy», «Balta men Şöjenıŋ» aitysy, «Kempırbai men Şöje», «Janaq pen Tübek», «Orynbai men Serälı», «Orynbai men Toǧjan», «Qūlmanbet pen Jambyl», «Qūlmanbet pen Maiköttıŋ aitysy». Mıne, köl-kösır eŋbek, ūlty üşın soqqan jürektıŋ nyǧmetı, berekesı.
– Säken Seifullin keŋestık Qazaqstanda ülken bilıkke qoly jetken sanauly qazaqtyŋ bırı. Ol qolynda bilık barda ūltyna qyzmet ete aldy ma?
– Säken Sovnarkom töraǧasy bop tūrdy. Būl ministrler keŋesınıŋ bastyǧy, iaǧni qazırgı tüsınıkpen Premer-Ministr därejesınde degen söz. Ol kezde bızge biudjettı Moskva beredı. S.Seifullin bilık qolǧa tigen soŋ sonyŋ teŋ jartysyn oqu-aǧartu, mektep salu jūmysyna jūmsady. Säkenge sol üşın partiia ūiymy eskertu jasaǧan. Menıŋ aitatyn dauym bar: qazır qazaq tılıne memlekettık märtebe alyp bergen kım? Ol – Säken. Jiyrma ekınşı jyly dekret qabyldaǧan uaqytynda S.Meŋdeşev, sosyn Janaidar Saduaqasov deitın jan joldasy Kirsikte otyrǧanda qozǧalmai, sodan Säken Ä.Jangeldindı, Äbdievtı, N.Nūrmaqov t.b. janyna ertıp alyp, kezeksız sessiia ötkızıp, qazaq tılın örkendetu jönınde mäsele qoiǧan. Sol 1922 jyly, 22 qaraşada dekret qabyldatqan: qazaq tılın memlekettık tıl bolsyn dep. Sol dekrettıŋ köşırmesı mynau, mūrajaida saqtauly tūr. Al endı sonymen qatar, Säken 1922 jyly on besınşı aqpan künı «Qazaqty qazaq deiık, qatenı tüzeteiık!» dep maqala jazdy. Bız 1925 jylǧa deiın «Kirgiziia» bop kelgen elmız. Iаǧni, qazaq ūltynyŋ töl atyn özıne qaitaryp, memlekettı qazaq dep ataǧan Säken. Ol jiyrma üşınşı jyly ükımet basyna kelgende, A.Baitūrsynovtyŋ elu jyldyq toiyn ötkızdı, qyzyl memleket basşysy Sovnarkom töraǧasy bola tūra. Sondaǧy aitqan sözı ne? «Patşa zamanynyŋ özınde qazaqqa jaqsylyq oilaǧan. Qazaqty qalai jetkızem, örkendetem degen maqsatpen halqyna şyn jany aşyǧan, şyn ūltşyl Ahmet Baitūrsynov» degen pıkır aitqan. Osyǧan bailanysty, osy pıkırge qarsy şyqqan adam boldy. Ol – Säkennıŋ qaramaǧynda ışkı ıster ministrı bolǧan Äbdırahman Äitiev. Ol «Sovetskii step» deitın gazetke «Otpiski i popravki» degen maqala jazdy. Sonyŋ ekpını Säbitke tidı. Säbit «Qara taqtaǧa jazylyp qalmaŋdar, şeşender!» deitın maqalany jazǧan uaqta Säkennıŋ üiınde jatqan, Säkennıŋ qamqorlyǧyn körıp otyrǧan adam. Säbittıŋ eŋ alǧaş ataǧyn da, şataǧyn da şyǧarǧan, künı bügınge şeiın ūmyttyrmai kele jatqan maqala – osy. Älgı Säbit Säkennıŋ üiınde jatqan sol kezde.
Säken Sovnarkom töraǧasy bolǧannan keiın säuır aiynyŋ ışınde sol mekemenıŋ qyzmetkerlerın jinap alyp, ıstı qazaq tılınde jürgızu mäselesın köteredı. Älgı jinalysqa qatysyp otyrǧan orystardy bylai qoiǧanda, qazaqtar «iä, bäse» deitın sözderdı mıŋgırlep qoimaidy. Sony körgen, sezgen Säken özı redaktor «Eŋbekşı qazaq» gazetıne «Istı qazaq tılınde jürgızu» deitın maqala jazady. Qazaq tılın memleket tılıne ainaldyru jönınde Säkende toǧyz maqala bar. Eŋ soŋǧy jazǧan maqalasy audannyŋ, oblystyŋ basşylyǧyna arnaǧan «Aşyq haty». «Äi, aǧaiyndar-au, qazaq tılı memlekettık tıl boldy, endı ıstı qazaq tılınde jürgızbeisıŋ be? Elıŋnıŋ jetpıs bes, seksen prosentı qazaq» degende öŋge emes, mynau Baianauyldy basqaryp otyrǧan basşylar qarsy şyǧady. Joq, orys tılınde jürgızemız dep. Qūdaidyŋ qūdıretı, sol sanadaǧy sary ındet künı bügınge deiın Pavlodar sekıldı öŋırlerge jaiylyp dıŋkeletıp tūr. Tıptı, ärı-berıden soŋ orys tılı qazırdıŋ özınde basymşylyqta, üstemdıkte. Qanşama täuelsızdık kelse de, qazaq jönınde, qazaq tılı turaly tılmen ǧana aiqailap aitylady da, naqty ıs ıstelmeitın deŋgeige jettı. Sondyqtan, Säkenderdıŋ osyndai eŋbekterın, batyldyǧyn qadırleu, ülgı tūtu – qazırgı basşylarǧa ülken sabaq. Alaş kösemı Ahaŋnyŋ qazaq tılı jönınde aitqandaryna qarsylyǧym joq, qazaq tılın kötergenıne de. Bıraq, qolynda mörı, bilık bolmaǧannan keiın ziialy, oqymystynyŋ aitqany qūr söz bolyp qalatyny da bar. Al, Säken qolynda bilıgı tūrǧanda qazaq tılı üşın osyndai ırı qadamdardy jasap kettı. Sondyqtan, ükımet basynan qudalanyp erte kettı. Ekı jyldai ǧana uaqyt boldy Premer-Ministr oryntaǧynda.
– Säken Seifullin «Tar jol, taiǧaq keşu» romanynda Alaşorda qairatkerlerın köp synaǧan, sol sebepten de olardyŋ jazalanuyna osy roman sebepşı bolǧan degen pıkır bar. Būl tüsınıktı özgerte alasyz ba?
– Bız qūrastyryp otyrǧan osy on ekı tomdyqqa «Tar jol, taiǧaq keşu» romanyn alǧaş ret 1927 jylǧy basylymymen berdık. Onyŋ ne erekşelıgı bar: mynau baişyl, ūltşyl, alaşordaşylar degendı qūrtuǧa, tūqyrtuǧa ügıttegen adam Säken bolyp otyrǧan siiaqty bop körınedı ǧoi qazır senderge. Al «Tar jol, taiǧaq keşudıŋ» 1927 jylǧy jariialanǧan nūsqasynda mūndai sözder joqtyŋ qasy. Kelesı jariialanǧan nūsqalarda qyzyl senzura, lito bılgenın ıstep, tızege basyp, Säkennıŋ auzyna küldıbadam äşkerelegış sözderdı salyp jıbergen tärızdı. Säken köp jaǧdaida anau aldyŋǧy tolqyn aǧalaryna ıltipatpen qarap otyrǧan. Tek Ä.Bökeihanovqa tönıp ketetın tūstary köp boldy «Tar jol, taiǧaq keşude». Al Ahmet Baitūrsynov jönınde aityp otyrǧany älgı «şyn ūltşyl» degen söz. Qazır ūltşyl degendı jaman sözge ainaldyryp aldyq qoi.
– Sonda «Tar jol, taiǧaq keşudıŋ» 1927 jylǧy nūsqasy alǧaş ret jariialanyp otyr ma?
– Alǧaş ret. Bırınşı tom sonymen bastalady. Soŋǧysy otyz altynşy jylǧymen aiaqtalady. Sebebı, ekeuınıŋ arasy bıraz. Būlai etıp otyrǧanymyz, mynau Küläş Säkennıŋ sol jiyrma jetınşı jylǧysyn zerttep, sondaǧy alşaqtyqtardyŋ bärın aşyp, tıptı «Säken jäne Alaş azamattary» dep Säkennıŋ jüz jyldyǧynda maqala jazyp, S.Qirabaev, M.Bazarbaev, R.Nūrǧaliev, sosyn menı, barlyǧymyzdy synap ötkenı bar. Būlar 1936 jylǧymen ǧana söz söilep kele jatyr dep. Şyndyǧyna kelgende Säkennıŋ mynadai-mynadai aǧalaryna aitqan sözderı bar dep, naqty däiektermen söilegen.
– Säken şyǧarmalarynyŋ tüpnūsqasy, qoljazbasy saqtalmaǧan ba, ızdestırıp kördıŋız be?
– Qoljazbasyn körgem joq. Ony äielınen, taǧy basqalardan sūradym. Arhivte jatsa, jatqan şyǧar. KGB-den de ızdedım. Ondaǧy jıgıtter «atyp tastaǧan soŋ, onyŋ qaǧazyn aiaidy deisıŋ be» dep jauap berdı. Bastyǧyna şeiın. E.Ysmaiylov ekeumız Arystanbekovke deiın barǧamyz. Joq. Artynan men «Säken soty» deitın eŋbek jazdym. Arhivı de tūr, onda köptegen qaǧazdar joq. Al men sūrastyrǧan uaqytynda älgılerdıŋ aitqany sol. Ol jıgıtterdıŋ aitqanyna senbeimın, olai oilamaimyn, Beiımbettıŋ de, Iliiastyŋ da qaǧazdary sol qaraŋǧy qapastyŋ bır tükpırınde jatyr. Bır närse aitaiyn: mynau bızdıŋ arhivımızge ie bolyp otyrǧan KGB ǧalymdarǧa älı künge deiın senbeidı. Älı künge şeiın. Säkennıŋ materialdaryn oqyp otyrǧanda qasymda, aŋduşy aǧa leitenant otyrady «ne nado perepisyvat, chitaite i zapominaite» dep. Toqsan üşınşı jyldary sondai boldy. Qazır qandai ekenın bılmeimın.
Ömır şyndyǧyn aituǧa kelgende, Säkende qylaudai bır ötırık joq, ıstegen ısı men eŋbegınde de. Anau jiyrma jetınşı jyly «Tar jol, taiǧaq keşu» jazylǧanda Alaş qairatkerlerınıŋ bärı tırı bolǧan. «Äi, Säken ne aityp, ne ıstep otyrsyŋ?» degen bıreuınıŋ sözı joq. Tek qana N.Töreqūlovtyŋ: «Säken aspanda qanşa jūldyz bar eken? Qanşa sūlulardy kördıŋ?» dep qaǧytqan maqalasy bolǧan. Basqa eşteŋe bolǧan joq. Al Alaş qairatkerlerınıŋ eşqaisysy, ol kıtapty oqymady emes. Öitkenı onyŋ alǧaşqy taraulary jiyrma üşınşı jyldan bastap, «Qyzyl Qazaqstan» jurnalynda jariialana bastaǧan.
– Sız ösken audan būryn Makinka dep ataluşy edı, endı Būlandy bolyp jaŋǧyrdy. Özıŋız aitqandai ziialylar köterıp jürgen nebır tamaşa ideiany ökımettegı qairatkerler qolǧa almasa beker qalyp qoiatyny da ras. Sol M.Jūmabaev, S.Seifullinder armandaǧan azattyqtyŋ bairaǧy Arqada jelbırep tūr. Tuǧan jerıŋızge kelgen saiyn äsırese soŋǧy kezderde jasaryp, jarqyrap, şabyttanyp, qairattanyp qaitatynyŋyz baiqalady…
– Ärine, «Saryarqanyŋ kımdıkı ekendıgı» degen mäselenı Mäşhür Jüsıp Köpei elden erte şyryldap beker qoimaǧan. Būl Arqa menıŋ tuǧan jerım, qazır bükıl qazaqtyŋ baǧanaly bas ordasyna ainaldy. Arqa jerı būrynyraq otarlyq qamytyn kigen, menıŋ bala kezımde sany üstem, mınezı öktem jūrttyŋ balalary mekteptıŋ aulasynan şyǧa berıste toptanyp tosyp tūryp bızderdı ūra beretın. Bız dualdan tesık şyǧaryp sol aradan boi tasalap mektepten äreŋ ketetınbız. Bır künı sol oiyqty panalap şyǧa kelsem, aldymnan eŋgezerdei İvan degen oquşy şyǧa kelıp qyspasy bar ma. Yzalanyp ketken men auzy-mūrnynan perıp qaldym, al qanjosa bolǧan şaqar İvan sausaǧymdy bas salyp tıstep, terısın sydyryp jūlyp aldy. Mıne, İvannyŋ tısı salǧan jaraqattyŋ tyrtyǧy sol qolymnyŋ atsyz sausaǧynda älı daq bop qalǧan. Menıŋ 70 jyldyq toiyma İvan dosym qatysyp, menımen bırge toidyŋ törınde otyrdy. Sausaqtaǧy tyrtyqty körsetsem dosym «Eto ne moe delo» deidı külıp. Menıŋ atsyz sausaǧym ne täiırı, būl ūly dala üşın talai esıl erdıŋ basy baudai oryldy emes pe?! Mūny aityp otyrǧanym, tänı de, jany da jaralanyp, Karlag, ALJİR-dıŋ otany, tyŋstan bolyp betı tyrmalanǧan, qaşqyn-pysqyn jer audarylǧandardyŋ tūraǧyna ainalǧan Arqa bügın täuelsızdıktıŋ tūǧyrly mekenıne ainaldy. Qalai quanbaisyŋ?! Soqanyŋ tısı tigen ölkede tıl de, ruh ta jūtady keşe. Maǧjan, Säbeŋ, Ǧabeŋ şyqqan ölkeden Safuan Şaimardenovten keiın ırı qalamgerdıŋ tumauy jūrtty alaŋdatatyn. Al qazır Astana töŋıregınde Qazaqstan Jazuşylar Odaǧynyŋ 130 müşesı bar eken. Mıne, būl ūly küş, tyŋ sılkınıs. Säken Seifullin mūrajaiy da elordaǧa när beretın, qala qonaqtaryna tamaşalatuǧa laiyqty zaman talabyna sai jabdyqtalǧan ǧimaratqa ainalyp otyrǧany quantady. Alda Säkennıŋ 125 jyldyǧy kele jatyr, būl şaraǧa mūrajai ūjymy S.Seifullin mūrajaiynyŋ albomyn, Säken turaly jazylǧan öleŋder toptastyrylǧan «Sūŋqar Säken» degen jinaqty şyǧarudy qolǧa alypty. Al, mūrajai direktory, Memlekettık syilyqtyŋ laureaty, aqyn Nesıpbek Aitūlynyŋ mūrajaidyŋ jaŋǧyruyna qysqa merzım ışınde aişyqty qoltaŋba qaldyruy – ıskerlıgı, Säkennıŋ aruaǧyna adaldyǧy deuge bolady. Ötken jyly kelgenımde mūrajaidyŋ äkımşılık ǧimaraty ıske qosylǧandyǧy, onda ornatylǧan zamanaui qūral-jabdyqtardy körıp riza bolsam, biyl mıne, mūrajaidyŋ ekspozisiiasy tolyq jaŋǧyryp, mazmūny jaŋa zamanǧa sai baiytylyp, interer, kıreberıs dälız sän-saltanatpen körkemdelıp, mūrajaidyŋ zalyna äsem şyraǧdan, ekran, proektor sekıldı qūrylǧylar ornatylypty. Qyzmet kölıkterı de jaŋartylypty. Ainalasy qorşalypty. Mıne, bır kezdegı köpes üiı Säkennıŋ mūrajaiy deuge sänı de, mänı de äbden laiyqty ruhani şaŋyraqqa ainalyp otyr. Elınıŋ teŋdıgı men azattyǧy üşın küresıp şeiıt bolǧan aqyn Säkennıŋ ruhyn razy qylyp otyrǧan qala äkımı İmanǧali Nūrǧaliūlyna aqsaqal retınde alǧys aityp, aq batamdy bergım keledı. Mıne, osyndai igılıktı ısterdı Arqa jerıne kelgende körıp közaiym bolyp, quanyşym qoinyma syimai, är kelgen saiyn Almatyǧa arqalanyp qaitatynymnyŋ syry osy!
Äŋgımelesken,
Aqedıl TOIŞANŪLY,
filologiia ǧylymdarynyŋ
kandidaty, S.Seifullin mūrajaiynyŋ ǧylymi-zertteu bölımınıŋ meŋgeruşısı
