Opera – teoriialyq tūrǧyda teatr, poeziia, bi, muzykany bırıktıretın sintetikalyq öner türı. Al ruhani jaǧynan alsaq, klassikalyq saf taza öner –adam janynyŋ emşısı. Ony teatr sahnasynan üzdık qoiylym tamaşalaǧannyŋ bärı sezıne alady. Bastysy, sahna törıne joǧary deŋgeidegı daiyndyqtan ötken tuyndyny alyp şyǧu kerek. Sonda ömırınde bırınşı ret operaǧa barǧan adamnyŋ özı mındettı türde sol öner şaŋyraǧyna qaita oralatyn bolady. Elordadaǧy «Astana Opera» memlekettık opera jäne balet teatrynyŋ deŋgeiı de osy jaǧynan älemdık La Skala siiaqty ırı teatrlardan kem tüspeidı. Byltyr opera otany İtaliiada «Abai» qoiylymyn qoiǧannan keiın memlekettık syilyq iegerı atanǧan ūjymnyŋ özge de jaŋalyqtarymen teatr rejisserı Erenbaq Toikenov bölıstı.
– Qazır el opera tyŋdai ma? Teatrǧa köbıne qandai adamdar keledı?
– Ärine, tyŋdaidy. Öitkenı adamdar qai kezde de ruhani när aluǧa mūqtaj. Sondyqtan jan bailyǧyn, biık önerdı ızdegen adam opera zalynan tabylady. Bes sausaq bırdei emes. Teatr tabaldyryǧyn alǧaş attaǧanda janyna azyq ala almaityn sapasyz spektaklge tap bolsa, qaita oralmauy mümkın. Bıraq bızdıŋ teatrda qūrylǧaly bergı 7 jyl ışınde 30-dan astam spektakl sahnalanǧan bolsa, sonyŋ ärqaisysy öte joǧary talǧammen, asqan daiyndyqpen sahnaǧa şyǧarylǧan. Sondyqtan jyl ötken saiyn körermenderımız köbeie tüsude. Teatrǧa türlı därejedegı adamdar keledı. Bız olardy bölıp-jaryp qaramaimyz.
– Repertuardaǧy qandai operalarǧa sūranys joǧary?
– Bızde ūlttyq operaǧa şeteldıkter köbırek qyzyǧuşylyq tanytady. Būl qyzyǧuşylyqtyŋ oianuy 2015 jyly qoiylǧan «Abai» operasynan bastalǧan siiaqty. Sebebı sol operadan keiın «Qyz Jıbek», «Bırjan-Sara» qoiylymdary kezınde de körermen zaly basqa ūlttarmen aralasyp, köbeiıp kele jatqanyn baiqadyq. Tıptı asyǧa kütetınder köp. Ūlttyq opera özge elderge ekzotika siiaqty körınedı. Bızdıŋ ädet-ǧūrpymyz, qazaqy kiım ülgılerımız olarǧa qatty qyzyq. Şetelge «Traviata» sekıldı tanymal klassikalyq şyǧarmalardy aparyp körsetu asa ülken jaŋalyq emes. Olar būl operalardyŋ ärbır sözın jatqa bıledı. Al bızdıŋ ūlttyq operany erekşe qyzyǧuşylyqpen taŋdana otyryp tamaşalaidy. Degenmen reseilık körermender üşın qazaqtar oinaityn «Evgenii Onegindı» köru de özınşe bır erekşe jaǧdai boldy. Olar mūny zor yqylaspen qabyldady. Sebebı bızdıŋ psihologiiamyz, mentalitetımız orys spektaklın qoisaq ta, basqaşa körınıp tūrady. Sol jaǧynan qyzyq.
– Qoiylymdarǧa rejisserlerdı şetten tartu zaŋdylyq pa, älde bızde mamandar jetıspei me?
– Bırınşıden, mamandar jetıspeitını ras. Elımızde eş jerde operalyq, muzykalyq rejisser mamandyǧyna oqytpaidy. Men öz basym osy mamandyqta tolyq käsıbi bılım alu üşın tek Qazaqstanda ǧana oqyǧan joqpyn. Dramalyq rejisserlıktı elde oqyp, al muzykalyq, operalyq rejisserlıktı Mäskeude ekı JOO-da oqydym. Onyŋ üstıne köp närse mūǧalımge de bailanysty bolady. Menıŋ ūstazym – K.Stanislavskii jäne V.Nemirovich-Danchenko atyndaǧy muzykalyq teatrdyŋ körkemdık jetekşısı jäne bas rejisserı Aleksandr Titel boldy. Qoiuşy rejisser retınde şetelden maman tartuǧa taǧy bır sebep – bızdıŋ älemge tanylu jolyndaǧy maqsattarymyzben bailanysty. Älemdık teatrlar deŋgeiıne şyǧu üşın italiialyq rejisser Djankarlo Del Monakoǧa «Abai» operasyn qoidyrdyq. Sodan keiın älemdık BAQ būl turaly jazyp, oqi bastady. Tıptı onyŋ ömırbaiany turaly derekterde «Abai» operasyn qoidy dep şyqsa, būl ar jaǧy Qazaqstan turaly ızdenuge sebep bolady. Söitıp bızdı älem bıledı. Spektakldıŋ ssenografiiasyn äzırleuge tanymal italiialyq şeberler Esio Fridjerio men Franka Skuarchapino syndy myqtylardy tartudaǧy maqsat ta sol. Bızdı köp elderge şaqyryp otyrǧanynyŋ özı – osyndai äreketterımızdıŋ arqasy. Taǧy bır mäsele – jaŋa opera jazatyn adamdar joq. Byltyr bır jazuşy habarlasyp, äl-Farabi turaly jazatynyn aitty. Qazır ekı aktısı ǧana bıtıptı, taǧy ekı akt jazu kerek. Būl özı kürdelı prosess, aldaǧy uaqytta Qazaqstannyŋ teatr sahnalaryna şyǧyp qalar.
– Bolaşaqta operalyq rejisser bolǧysy keletınderdıŋ jaǧdaiy qalai bolady?
– Elımızde äzırge myqty rejisserlıkke tek täjıribe arqyly ǧana jetuge bolady. Bıraq bärıbır teoriialyq bılım qajet. Būl jaǧynan bılım beretın pedagogtar da tapşy. Eger jastar opera rejisserı bolamyn dese, men Mäskeudegı GİTİS teatr önerı institutynda bılım aluǧa keŋes berer edım. Öitkenı ol jerge älemnıŋ tükpır-tükpırınen osy mamandyq boiynşa oquǧa keledı. Taǧy bır mäsele operalyq rejisserler baiqaulary öte az, tıptı bıreu ǧana desem bolady. Germaniiada älemnıŋ 160-tan asa teatrynyŋ basyn qosyp, «Opera Europa» mekemesınıŋ aiasynda ötkızetın «Kamerata Nuova» atty bır ǧana ırı baiqau bar. Oǧan men de qatysyp, üzdık toǧyzdyqqa kırgenmın. Būl baiqaudan jüldelı oryn alu sol teatr ūjymyna älemdık opera sahnalaryna daŋǧyl jol aşady.
– Teatrdyŋ jetı jyldyq tarihyndaǧy eŋ ırı jetıstıkterı qandai?
– Jaŋa aityp ötkendei, osy aralyqta otyzdan asa jaŋa qoiylymdar qoiyldy. Būl – zor jetıstık. Jäne olar qandai spektaklder? Öte sapaly, joǧary deŋgeide sahnalanǧany sonşa olardy älemdık opera sahnalaryna ūialmai apara alamyz. Odan basqa ülken jetıstıkterımızdıŋ bırı – EKSPO-2017 körmesı aiasynda bızdıŋ teatrymyzda «Operaliia» halyqaralyq vokal baiqauynyŋ ötuı. Älemge tanymal opera änşısı jäne dirijer Plasido Domingo özı negızın qalaǧan bedeldı baiqaudy ötkızuge bızdıŋ teatrdy taŋdap aluy – zor märtebe. Sonymen qatar teatrdyŋ gastroldık sapar aiasy keŋeiıp keledı. Sensasiiaǧa toly premeralar, ärtısterımızdıŋ halyqaralyq jobalarǧa qatysuy, ūjymnyŋ sättı gastrolderı – osynyŋ barlyǧy «Astana Operanyŋ» eŋ joǧary deŋgeidegı teatr retındegı pozisiiasyn odan ärı nyǧaita tüstı.
– Repertuarda ana tılımızdegı qoiylymdar ülesı qanşa?
– Tıl mäselesıne kelsek, būl jerde äŋgıme basqada. Qai elde bolmasyn operanyŋ bır ǧana tılı bar. Ol – muzyka tılı. Oǧan tıptı audarmanyŋ da qajetı joq. Muzykanyŋ dramaturgiiasy arqyly bız operany ūsynamyz. Qoiylymdardyŋ ışınde ana tılınde sahnalanatyn eŋ taŋdaulylary – «Abai», «Qyz Jıbek», «Bırjan-Sara» operalary. Negızı ötken ǧasyrdyŋ 30-jyldary elımızde opera dami bastaǧaly berı mūraǧatta saqtalǧan köptegen opera partituralary, klaverlerı bar. Bıraq olardyŋ köbı qolmen jazylǧan. Notasynda da, grammatikasynda da qateler köp. Solardyŋ bärın bır jüiege tüsırıp, elektrondy türde qalypqa keltırse, ärine, būl repertuar qoryn baiytuǧa septık eter edı.
– Karantinnen basqa uaqytta ädette aiyna neşe ret qoiylym qoiasyzdar?
– Bızde ülken jäne kameralyq zal bar. Ädette ekı zalda künara bır qoiylymnan ötedı. Kameralyq zalda keide konsertter, balalarǧa arnalǧan muzykalyq ertegıler de jürıp jatady. Keide bır mezette ekı zalda da qoiylymdar qoiylady. Onyŋ bärınde zal adamǧa toly bolady. Sūranys köp bolǧannan keiın qoiylym üzılmeidı. Äsırese, premera kezınde aldyn ala alyp qoimasa bilet bolmai qalady. Jaqynda teatrdyŋ kezektı mausymyn aştyq. Halyq qatty saǧynyp qalypty. Holǧa şyǧyp qaraǧanda olardyŋ zalǧa quanyşpen kırıp jatqanyn kördım. Bıraq äzırge karantin jaǧdaiynda körermender sany 50 adamnan aspauy kerek. Olardyŋ arasynda äleumettık araqaşyqtyq saqtalady. Iаǧni, bır adamnan keiın ekı oryn bos tūrady. Ony lentamen bölıp tastaǧanbyz. Sol sebeptı halyq bilet alyp ülgerıp qalu üşın saitymyzdy qarap, aŋdyp otyrady.
– Älem teatrlarymen bailanys qalai?
– Koronavirus bolmaǧanda biyl şetelge jospar köp edı. Abai atamyzdyŋ 175 jyldyǧyna orai josparda Mäskeuge, Europadaǧy bırneşe elge sapar bolǧan. Onyŋ bärı toqtatyldy. Alaida aldaǧy jyly sol josparymyzdy jüzege asyramyz dep niettenıp otyrmyz. Byltyr eskı bailanystardy qalypqa keltırıp, jaŋalaryn rettei otyryp, «Astana Opera» reseilık üş teatr ūjymyn qabyl aldy. Ötken mausym soŋynda körermender bırqatar ǧalamat premeralardy tamaşalap ülgermedı. G.Donisettidıŋ «Don Paskuale», «Mahabbat susyny» operalary, T.Qajyǧalievtıŋ muzykasyna «Dala ünı» baletınıŋ ötetın künderı auystyryldy, söitıp, olar jaŋa segızınşı mausymda önersüier qauymǧa jol tartpaq.
– El ışındegı gastroldık saparlardyŋ qiyndyqtary bola ma?
– İä, bolady. Bız būǧan deiın Qaraǧandy, Kökşetau, Almatyda saparda boldyq. Ol jaqqa bızdıŋ repertuardaǧy qoiylymdardy aparu qiynǧa tüsedı. Sebebı bızdıŋ sahnamyz älemdık deŋgeidegı ülken dekorasiialarmen, tehnikalyq qūrylǧylarmen jabdyqtalǧan. Ony basqa sahnaǧa qoiu qiyndyq keltıredı. Tek Qazaqstan aumaǧynda ǧana emes, Reseige aparu da oŋai emes. Qai spektakldı alsaŋyz da öte auqymdy dekorasiialardan tūrady, ony şyǧaru, jinaqtau jūmystary bar. Soǧan qosa ärtıster men barlyq qatysuşylardy qosa alǧanda 250 adamdai barady. Almatyǧa «Abai» operasyn aparǧan kezde jarty dekorasiiany alyp, kesetın jerın kesıp, kışıreitıp baryp körsettık.
– Talǧampaz teatrda repertuar qalai taŋdalady? Arnauly komissiia qūryla ma?
– Teatrymyzda är jūma saiyn körkemdık keŋes ötedı. Onda teatr repertuary, şyǧarmaşylyq jönınen barlyq mäseleler talqylanady. Körkemdık keŋes qūramyna teatrdyŋ bas dirijerı, bas hormeisterı, bas baletmeisterı jäne jalpy rejisserlık ūjym jatady. Barlyǧy bas qosyp, teatr repertuaryn taŋdaidy. Repertuar taŋdau solisterge de bailanysty. Solisterdıŋ dauystary ärtürlı bolady. Soǧan qarai yŋǧaiy keletın spektaklder ırıkteluı mümkın.
– Bır qoiylymdy daiyndauǧa qanşa uaqyt ketedı?
– Būl qoiylymǧa bailanysty. Mysaly, barlyǧy bıletın, qūlaqta jürgen äuenı bar opera bolsa ol jeŋılırek. Menıŋşe, ūlttyq operany qoiu – eŋ qiyny. Sebebı ony qoiǧan kezde syn öte köp aitylady. Ülken kısıler qazaqtar būlai ıstemegen, mynadai kimegen dep synaidy. «Abai» operasyna daiyndaludyŋ özıne 6 aidan köp uaqyt kettı. Barlyq materialdary daiyn bolǧan kezde Djankarlo Del Monako keldı de 1,5 aida sahnalady. «Qyz Jıbekke» 1 jyldan asa uaqyt kettı. Teatr ūjymy käsıbi joǧary mamandardan qūralǧan. Barlyǧy 800-den astam adam eŋbek etedı. Solister men muzykanttar toptarynan bölek teatrda ärtürlı baǧytta ısteitın sehtar öte köp. Mıne, osyndai ūiymşyl ūjymnan qūralǧan opera teatrynyŋ ışı bölek bır ülken mehanizm ıspettı.
– Äŋgımeŋızge raqmet!
