Vahş jazyǧynan esken lep

Täjıkstan bızben ırgeles körşı emes. Bıraq san ǧasyrdan berı bır öŋırde qatar ömır sürıp kele jatqan bes eldıŋ bırıne jatady. Köne soǧdy jūraǧaty bızdıŋ bır köşenıŋ boiynda tūratyn qoŋsymyz siiaqty. Būdan bır apta būryn ejelden etene sol eldıŋ Vahş jazyǧynda jatqan astanasy – Duşanbe qalasynan jūrtty eleŋ etkızetın bır habar tarady…

Sol 7 aqpan künı Täjıkstan parlamentınıŋ tömengı palatasy – Madjilisi Olii eldıŋ sailau turaly zaŋdaryna bırqatar özgerıster men tolyqtyrular engızıp, prezident pen parlament müşelıgıne kandidattardyŋ eŋ tömengı jas mölşerın bekıttı. Osyǧan säikes, būdan bylai Täjıkstannyŋ 30-ǧa tolǧan ärbır azamaty eldıŋ prezidentı nemese parlament joǧarǧy palatasynyŋ deputaty bolyp sailana alady. Būl tüzetuler 2016 jylǧy 22 mamyrda ötken bükılhalyqtyq referendumnyŋ qorytyndysy boiynşa Konstitusiiaǧa engızılgen özgerısterden tuyndady. Onda prezidenttıŋ oryntaǧy men parlament senatynyŋ deputatyna ümıtkerlerdıŋ tömengı jasy 35-ten 30-ǧa deiın tüsırılgen bolatyn.

Özgerısterdıŋ ışınde prezidenttıkke ümıtkerdıŋ özın-özı ūsynu qūqyǧy da bar. Būryn eldı 1992 jyldan berı basqaryp kele jatqan Emomali Rahmon Konstitusiianyŋ qoldanystaǧy normalaryna säikes, 2020 jylǧy sailauda öz kandidaturasyn ūsyna almaityn. Endı jaŋadan ūsynylǧan tüzetulerge orai  şekteusız ūsyna alatyn boldy. Būl Konstitusiianyŋ kezektı tarmaǧyna dendep engızılgen: «Atalmyş baptyŋ törtınşı bölıgınde qarastyrylǧan şekteulerdıŋ Beibıtşılık pen ūlttyq bırlıktıŋ negızın qalauşy – Ūlt liderıne qatysy joq. Beibıtşılık pen ūlttyq bırlıktıŋ negızın qalauşy – Ūlt liderınıŋ qūqyqtyq märtebesı men uäkıldıgın konstitusiialyq zaŋ anyqtaidy», degen tūjyrymda naqtylanǧan. Al 65-baptyŋ 4-bölıgı eldıŋ basqa azamattary üşın bır adamnyŋ öz kandidaturasyn memleket basşysy lauazymyna ekı retten artyq ūsyna almaityny turaly tärtıp özgerıssız qaldy.

Sarapşylar qazır joǧaryda keltırılgen tüzetuler, qajet bola qalǧan jaǧdaida, Emomali Rahmonnyŋ ülken ūly Rustam Emomalidıŋ 2020 jyly öz kandidaturasyn prezidenttıkke ūsyna aluy üşın jasalǧanyn aityp jatyr. Qazır Duşanbe qalasynyŋ äkımı bolyp qyzmet atqaryp jürgen Rustam ötken jylǧy jeltoqsanda ǧana 30-ǧa toldy.

Endı «Täjıkstan Respublikasynyŋ prezidentın sailau turaly» Zaŋǧa engızılgen osy ekı özgerıs eldıŋ bolaşaǧyn da şeşıp berıp otyrǧandai bolyp körınedı. Mūnyŋ üstıne, 2015 jyldyŋ soŋynda parlamentte qabyldanyp, 25 jeltoqsanda prezident bekıtıp bergen «Beibıtşılık pen ūlttyq bırlıktıŋ negızın qalauşy – Ūlt liderı turaly» Zaŋ qazırgı prezidenttıŋ el basqaru ısıne ömır boiy aralasa alatynyn bıldıretın edı. Atap aitqanda, Emomali Rahmonnyŋ prezident oryntaǧynan ketkennen keiın de halyqqa ündeu jariialap, jeke ün qatu, maŋyzdy memlekettık şaralarǧa qatysyp, onda söz söileu qūqyqtary saqtalyp qalady. Zaŋǧa säikes, Ūlt liderınıŋ barlyq ūsynystaryn memlekettık qūrylymdar oryndauǧa mındettı, al maŋyzdy ışkı jäne syrtqy problemalardy şeşu tek onyŋ kelısımınen keiın ǧana jüzege asyrylatyn bolady. Ūlt köşbasşysy memlekettı basqarǧan jyldarynda jasaǧan äreketterı üşın eşqaşan jauapqa tartylmaidy, ony ūstauǧa, qamauǧa jäne tıntuge tyiym salynǧan. Mūndai tyiymdardyŋ Ūlt liderı men onyŋ jaqyndarynyŋ qozǧalatyn jäne qozǧalmaityn mülıkterıne tiiuge de qatysy bar.

  Osy ekı ortada eldıŋ memlekettık deŋgeide kepıldendırılgen qaryzy kürt köterılıp kettı. Ol ötken jylǧy qyrküiek aiynda ışkı jalpy önımnıŋ 50 paiyzynan asyp tüstı. Sarapşylar mūndai alaböten ösımge memlekettıŋ investisiialyq jobalary üşın tartylǧan kreditter, energetika sektoryna qoldau körsetu üşın jasalǧan ışkı qaryzdar amal-ailalary, 500 mln. dollar mölşerınde euroobligasiialar şyǧaru äreketterı negızgı faktor bolǧanyn aitady. Eldıŋ jalpy qaryzynyŋ negızgı bölıgın būrynǧyşa syrtqy bereşek qūraidy. Onyŋ da jartysynan astamy Qytaidyŋ enşısıne tiedı. Al jalpy syrtqy qaryzdyŋ kölemı qazırgı taŋǧa 2,8 mlrd dollardyŋ beldeuınen asyp öttı. Osynyŋ bärı biudjet toltyru ısıne bıraz qiyndyqtar keltırıp otyr.

Täjıkstan biudjetınıŋ bır bölıgın syrt jaqtarda jūmys jasap, tabys äkelıp jürgen migranttar tolyqtyruda. Sondyqtan elde migranttar saiasaty erekşe oryn alady. Bükıl Ortalyq Aziia memleketterı arasynda olardyŋ mäselesımen ainalysatyn arnaiy ministrlıgı bar jalǧyz el de Täjıkstan. Duşanbe ony «Eŋbek, migrasiia jäne äleumettık qorǧau ministrlıgı» dep ataidy. Eger 2017 jyly respublikada 9 mln 989 myŋ halyq tūrǧan bolsa, sonyŋ 1 mln 580 myŋy Reseide jūmys ıstep, kelıp-ketıp tūrǧan. Olardyŋ basym bölıgı Mäskeu qalasy men Mäskeu oblysy töŋıregıne şoǧyrlanǧan.

Reseidegı täjıkter aiyna ortaşa 28 myŋ rubl jalaqy alady. Bıraq būl osynda kelıp jūmys jasap jatqan būrynǧy odaqtyŋ basqa respublikalary ökılderıne qaraǧanda edäuır tömen. Mäselen, aşyq jūmys jasap jürgen Gruziia men Äzerbaijan azamattary orta eseppen 36 myŋ rublden qaltaǧa bassa, Qazaqstan azamatynyŋ jalaqysy – 32 myŋ, Özbekstan men Qyrǧyzstan ökılderı 30 myŋ rubldı qūraidy. Mūnyŋ özı mūnda Pamir taularynyŋ etegınen kelgen azamattardyŋ arzan jūmys küşıne baǧalanatynyn körsetedı.

Täjık migranttary töŋıregındegı problemalar mūnymen bıtpeidı. Olarǧa künı keşege deiın Reseide jūmys ısteu oŋaiǧa soqqan joq. Mūndaǧy bar mäsele jasyryn kelıp, jūmys jasaǧandar jaiynda bolyp otyr. Olar qolǧa bırneşe ret tüsıp qalǧannan keiın qaitadan elge kırgızılmeitın. 2017 jyldyŋ köktemınde osyndai qara tızımge enıp qalǧan 280 myŋ täjıktıŋ 120 myŋyna raqymşylyq berıldı. Osydan keiın jaǧdai bırşama oŋala bastady.

Ötken jyldan berı Resei qalalarynda täjık tılın bıletınderdı jūmysqa qabyldau turaly habarlandyrular köbeie tüstı. Olarda köbıne-köp kökönıs bazalaryna, ırı sauda oryndary men Call-ortalyqtarǧa tūtynuşylarmen jūmys jasau üşın osy tıldı bıletın menedjerler jäne qyzmetkerler şaqyrylady. Qazır sonymen bırge köptegen qalalarda täjık tılın üiretetın kurstar aşylyp jatyr.

Resei ötken jyldyŋ basynan berı täjık migranttary üşın qartaiǧan kezderınde eldıŋ zeinetaqysyn taǧaiyndauǧa rūqsat beretın zaŋ şyǧaru mäselesı qarastyryluda. Būl, älbette, eldegı täjık diasporasynyŋ küşeiıp kele jatqanyn baiqatady. Al Täjıkstannyŋ özınde demografiialyq üderıs öte joǧary qarqynda. Respublika täuelsız alǧan kezde mūnda 5 millionnan säl ǧana asatyn halyq bar edı. Qazır ol 9 millionǧa jaqyn qaldy. El ükımetı qazır qauyrt köbeiıp kele jatqan ūlt problemasyn basqa elderdegı diaspora esebınen şeşuge ūmtylyp otyrǧan siiaqty.

Serık PIRNAZAR