Jandarbek Mälıbekov,
Memlekettık Eltaŋbanyŋ avtory, säuletşı:
– Jaqynda ǧana jaŋa standarttaǧy Eltaŋbanyŋ tūsauy kesıldı. Jaŋadan qabyldanǧan standarttyŋ erekşelıgı nede? Jalpy, mūndai qadamǧa baruǧa ne sebep boldy?
– Soŋǧy şirek ǧasyrda elımız älemge tanyldy. Jiyrma jylda jalpaq älemge tanylyp qana qoiǧan joqpyz, orasan zor tabystarǧa da qol jetkızdık. Eltaŋbamyzdyŋ da uaqyt öte kele zaman talaptaryna sai bolǧany abzal. Osyǧan deiın qoldanylyp kelgen, qoldanylyp jürgen Eltaŋbanyŋ 14 tüstık sipaty men mazmūny är jerde ärtürlı bolatyn. Al qazırgı standart boiynşa bekıtılgen Eltaŋbamyzdyŋ saiasi mazmūnyn tolyq jazdyq. Endı ony jasauşylar osy mazmūnymen bırge berıp otyruy kerek bolady. Osyǧan deiın körınıs tappaǧan 40-tan astam detaldardyŋ ataularyn berdım. Taǧy bır erekşelıgı – 3D modeldeu degen jaŋa kompiuterlık baǧdarlama arqyly jasalynyp şyqty. Būl baǧdarlama ondaǧy barlyq detaldardyŋ parametrlerın, jan-jaqty ölşemderın däl şyǧaryp beredı. Endıgı Eltaŋba sol standarttarǧa sai bolu kerek.
– Ataularyŋyz qalai atalady?
– Eltaŋbanyŋ elementterıne «kerege», «basqūr», «qoşqar müiız», «tūlparlardyŋ jaly», «jelbau», «şaŋyraq» sekıldı tarihi jäne dästürlı ataular berıldı. Jaŋaǧy men aityp otyrǧan är element ǧylymi türde zerttelıp, olarǧa matematikalyq ölşemder jasaldy. Jaŋaǧy aityp otyrǧan jaŋa baǧdarlama arqyly olardyŋ naqty ornalasuyn, däl tüsuın sipattaityn syzbalar arnaiy kıtap bolyp basylyp, jaryqqa şyqty. Üş tılde jazylǧan düniede ärbır atauǧa, onyŋ tüsıne jeke-jeke mazmūndama berıledı. Kölemı körsetıledı. Būl bızdıŋ Eltaŋbamyzdyŋ etalondy ülgısı boldy deuge bolady.
– Sözıŋız auzyŋyzda, aǧa, Eltaŋbamyzdy äu basta-aq dästürımızge, ūlttyq qūndylyqtarǧa tūndyryp jasaǧan bolatynsyzdar…
– Ärine, olai etpeu mümkın be? Menıŋ Özbekstannan kelgenımdı bılesız. Atajūrtqa at basyn tıregen azamattyŋ ūzaq jylǧy saǧynyşy, Otanǧa degen süiıspenşılıgı osy eŋbegıme tögılıp tüstı ǧoi. Men jastarǧa ylǧi da aityp otyramyn, Qazaq elı atamekenıne eş jerden köşıp kelgen joq, eşqaida köşıp ketken joq. Jaziraly jalpaq dalamyzda salt-sanamyzdy, dästürı men mädenietımızdı qalyptastyrdyq. Sondyqtan Tu da, Eltaŋba da, Änūran da eldıŋ osy bır eŋ basty ideiasyn, armanyn, negızın, bolaşaǧyn boiyna jinaqtai bıluı kerek. Men de Elbasynyŋ qoldauymen el tarihyndaǧy eŋ maŋyzdy rämızımızdıŋ bırın jasauǧa Şota Uälihanovpen bırge atsalysqanymdy maqtan etemın. Baiqasaŋyz, Eltaŋba şeŋber ıspettes. Ol ǧasyrlar boiy qalyptasqan qazaq halqynyŋ asyl qazynasyna, mūrasy men mūratyna zer sala otyryp jasalyndy. Būl rämızdıŋ arhitektonikasy – kiız üi. Kiiz üi – qazaq üşin baspana ǧana emes, ülken filosofiialyq nysan. Demek, kiiz üi, rasynda da, änşeiin baspana emes, bükil qazaq halqynyŋ bolmys-bitimin, salt-sanasyn körsetetin faktor. Qazaqtyŋ «şaŋyraǧyŋ biik bolsyn, keregeŋ keŋ bolsyn, bosaǧaŋ berik bolsyn» dep tilek aitatyny – sonyŋ belgisi. Şaŋyraqtyŋ oŋ jaǧy men sol jaǧyna aŋyzdardaǧy «Jylqy kiık» beinesı ornalastyrylǧan. Joǧarǧy bölıgınde – kölemdı bes būryşty jūldyz, al tömengı bölıgınde «Qazaqstan» degen jazu bar. «Jūldyz», «şaŋyraq», «uyqtar», «tūlparlar», sondai-aq, «Qazaqstan» degen jazu altyn tüspen bederlengen. Şaŋyraq – elımızdı mekendeitın barlyq halyqtyŋ ortaq üiınıŋ, bırtūtas Otanynyŋ belgısı. Endı onyŋ ärqaisysyna jeke-jeke toqtalyp otyratyn bolsaq, taŋdy taŋǧa jalǧap aitar edık. Eŋ bır erekşelıgı, Eltaŋbanyŋ negızgı tüsı – altynnyŋ tüsı. Būl – bailyqtyŋ, ädıldıktıŋ jäne keŋpeiıldılıktıŋ belgısı.
– XX ǧasyrdyŋ ekınşı jartysynda Parijde «hai-tek» stilı paida bolyp, ol älı künge deiın öz yqpalyn jürgızıp kele jatqany belgılı. Sız de soŋǧy kezderı «oi-tek» ūlttyq stilın aityp jürsız. Būl arhitekturanyŋ odan qandai aiyrmaşylyǧy bar?
– Fransuzdardyŋ arhitekturasyna ǧana emes, tūrmystyq kiım-keşek öndırısıne, qolöner zattaryna da enıp ketken būl stilge bızdıŋ de bet būruymyz kerek. Oǧan öz qūndylyqtarymyzdy qūnttai otyryp kelsek deimın. Bız ūsynǧaly otyrǧan «oi-tek» stilı osyǧan qadam jasaidy. Özınıŋ aty aityp tūrǧandai, qazaqtyŋ «oi» jäne «tek» degen ekı sözınen, ekı ūǧymynan qūralǧan. Oi – ūlttyq «mendı» aiǧaqtasa, «tektı» özıŋız de bılesız. Bız tektı halyqpyz. Sondyqtan bızdıŋ ūlttyq säulet önerımız de tektılık negızınen qūryluy kerek. Säulet önerı ǧana emes, kündelıktı tūrmys-tırşılıgımızge de osyny engızıp, damytuymyz kerek. Mıne, sol sebeptı oi men tek sözderınen örıs alǧan «oi-tek» stilınıŋ özegı tereŋde jatyr der edım. Al aldaǧy uaqytta «oi-tek» arhitekturasynan halqymyzǧa tän qonaqjailyq, aşyqtyq, qaisarlyq, iaǧni saq däuırınen kele jatqan etnogenezis belgılerı körınıs tabady dep oilaimyn.
– Memleketımızdıŋ bet-beinesı bolatyn rämızderımızdı qalai qūrmettep jürmız? Būǧan sızdıŋ köŋılıŋız tola ma?
– Bız däl osy mäselenı jastarǧa köbırek nasihattauymyz kerek. Memlekettık mekemeler men oqu oryndarynyŋ, mektepterdıŋ kıreberısınde Eltaŋba men basqa da rämızder qoiylady. Eŋ bır ökınıştısı, är jerde Eltaŋbany ärkım ärtürlı sipattaidy. Bügınde rämızderdı jasaityn lisenziiasy bar qanşama mekeme bar. Arnaiy komitet arqyly atalǧan mekemelerge qataŋ talaptar qoiylyp, jaŋa ülgınıŋ dūrys qoldanysqa engızıluın qadaǧalauymyz kerek dep oilaimyn. Eltaŋbanyŋ altyn tüstes tüsın de bır qalypqa keltıre almai, tıptı ondaǧy kışkentai detaldarǧa da köŋıl bölınbeitın kezder öte jiı oryn alady. Būl rämızdı Qytaidan tauar retınde äkeletın mekemeler de bar. Būǧan tyiym salynuy kerek. Öitkenı Eltaŋba tauar emes. Bazarda satylatyn kartop nemese säbız emes. Būl – Eltaŋba, būl – ūlttyŋ simvoly. Ony būlai tüsıngen adam täuelsızdıktıŋ qadır-qasietın bılmeidı. Ony qadırleuımız kerek. Sondai-aq, ol qolmen jasalatyn da närse emes. Qazırgıdei tehnologiialar damyǧan zamanda ony jaŋa elektrondy jüiemen jasauy kerek. Tek qūlqynnyŋ qamy üşın mūndai jauapkerşılıkten qaşyp, sapasyna, män-maǧynasyna män bermeudı ūltyna jany aşymaityn adamnyŋ äreketı dep tüsınemın. Negızınde, onyŋ üş jyldyq kepıldık uaqyty boluy kerek.
– Mūny jastarǧa nasihattaǧannan nätije bolady dep oilaisyz ba? Būl ärbır adamnyŋ mındetı ǧoi.
– Dūrys aitasyz. Degenmen qai ūlt, halyq bolmasyn bolaşaǧyn jastarymen, eldıŋ erteŋımen bailanystyrady. Men osy tūrǧydan aityp otyrmyn. Bızdıŋ jastarymyz öte talantty, daryndy, aqyldy. Bıraq, şyny kerek, äsırese, jastarymyzdyŋ boiynan naǧyz qazaqy sana emes, deformasiiaǧa ūşyraǧan keiıptı köp baiqaimyn. Alaida täuelsızdık degen tättı ūǧymnyŋ bızge qalai kelgenın tüsındıretın, boilaryna sıŋıretın şaralar öte köp jürgızılu kerek. Mūny balanyŋ 12 jasyna deiın ata tarihyn bılıp alatyndai etıp jasau kerek. Är bala kışkentai künınen anau ösıp tūrǧan jusanymyzdyŋ özımızdıkı ekenın, anau aǧyp tūrǧan bızdıŋ būlaǧymyz ekenın bıluı qajet. Ol lailansa, tırlıgımız de lailanady. Täuelsızdıktı bızdıŋ ormanymyz da, tau-tasymyz da, orman-kölımız de, jer astyndaǧy qazba bailyqtarymyz da aŋsady. Aŋsaumen jetken qūndylyǧymyzdyŋ qadırın bıluge jūmys jasasaq boldy. Būl joldaǧy «ättegen-ailardyŋ» tüiını özınen-özı tarqatylar edı.
Cūhbattasqan:
Güljan RAHMAN
