Memleket basşysynyŋ biylǧy Joldauynyŋ negızı halyqtyŋ äleumettık jaǧdaiyn jaqsartuǧa baǧyttalǧany belgılı. Būl rette jastardyŋ bılım aluyna, jūmysqa ornalasuyna, sonymen qatar äleumettık tūrǧyda qorǧaluyna män berılıp otyr.
Menıŋşe, jastardyŋ tälım-tärbiesıne erekşe maŋyz berılse, olardyŋ äleumettık-ekonomikalyq ömırge beiımdeluı de jeŋıl bolady dep oilaimyn. Bıle bılsek, ūlttyq tärbie alǧan adamnyŋ tamyry tereŋde jatady. Olar obal, sauap, el aldyndaǧy boryş degen adami qūndylyqtarǧa tereŋ män beredı. Ülkendı syilau, kışıge ızet bıldıru qasietterın boilaryna sıŋırgen. Ärbır qazaq osyndai qasietterdı özderınıŋ balalary men nemerelerınıŋ boilaryna sıŋıre bılgen. Qazaq balalary qaşanda «Tärbie tal besıkten bastalady» degen qaǧidamen östı. Qazaq jastary degende negızınen auylda tuyp, kışkentai künınen ata-äjelerınıŋ bauyrynda ösıp, aq pen qarany aiyryp, mektepke deiın-aq jaqsy tärbie men ūlttyq salt-dästürge qanyǧyp ösken qyzdar men bozbalalar oiymyzǧa oralady. Mektep qabyrǧasynda da olardyŋ boiyna sıŋırgen bılım men asyl qasietterı jan-düniesınen, adamdarmen qarym-qatynasynan, özın-özı ūstai bıluınen körınıp tūrady. Keiın oquǧa tüsu üşın qalaǧa kelgende de, tosylyp qalmaidy. Olar ülken qalanyŋ mädeni, ǧylymi jetıstıkterın meŋgerıp aluǧa ülken qūlşynyspen kırısıp, jaŋa ortaǧa tez beiımdelıp ketedı.
Al bügınde zaman, qoǧam özgerdı. Naryq zamanynyŋ öz zaŋdary bar. Qazırgı jastardyŋ oi-sanasy da özgerdı. Olar jaibaraqat jüre beruge bolmaityn qoǧamnyŋ kelıp jetkenın sezdı. Eldegı saiasi-äleumettık jaǧdai jastardyŋ bolaşaǧyna ülken äser etetını sözsız.
Sondai-aq bügıngı taŋda jahandyq özgerıster barlyq salt-sanaǧa, dästürge eleulı yqpal etude. Ol ūlttyŋ tanym-bolmysyn, psihologiiasyn özgertıp bara jatyr. Naryqtyŋ qatal zaŋyna orai bara-bara kezdese qalǧanda, jarqyldap amandasatyn, päk jürektı, aqpeiıldı auyl balalaryn köre almai qalamyz ba dep te oilaimyn.
Qazaqtyŋ tamyry auyl edı. Al qazır auyldarda jastar qalmai barady. Auyldarda köbıne zeinet jasyndaǧy ata-äjeler tūryp jatyr. Būryn olardyŋ aulasynda maly, şaŋyraǧanda übırlı-şübırlı bala-şaǧasy, nemere, şöberelerı bolatyn. Adamǧa eŋ qajetı jūmys qoi. Jūmys bolmaǧan soŋ, eŋbekke jaramdy jastar näpaqa ızdep ülken qalalarǧa kettı. Işkı köşı-qon, jūmyssyzdyq bır kezderı berekesı tasyǧan auyldardyŋ qaŋyrap qaluyna alyp keldı.
Naqty bır mamandyǧy joq auyldan kelgen jastar bazarlarda arba süiretıp jür. Keibırı «ekı qolǧa bır kürek tabylar» dep qūrylysta eŋbek etude. Amal joq, arzan jūmysqa jaldanady. Tabystary tamaǧynan arylmaidy. Sol sebeptı olardyŋ jaǧdailary öte naşar. Üi-küiı joq, qalanyŋ şetındegı arzan päterlerdı, jer kepelerdı ne saiajailardy jalǧa alyp tūrady. Kündelıktı tamaǧy men kiımderıne de aqşa jetpeidı. Bıreuler olardy «Auyldan qalaǧa nege keledı?» dep söguı mümkın. Auylda jaqsy jūmys bolsa, būlai qala kezıp jürmes edı ǧoi!
Jastar – bızdıŋ bolaşaǧymyz. Sondyqtan olarǧa jaǧdai jasaudy keşendı türde oilastyrǧan jön. Ötken jyly Elbasymyz 2019 jyldy jastar jyly dep jariialady. Būl jastar saiasaty turaly jaŋa közqaras qalyptasuyna jol aşyp, qordalanyp qalǧan mäselelerdı şeşuge yqpal etıp, qoǧamǧa kürdelı özgerıster alyp keledı dep ümıttenıp otyrmyz. Jastardyŋ el qatarly ömır süruı üşın jaǧdai jasalyp, jas otbasylarǧa qoljetımdı päterler berılse eken, olar ärkımnıŋ üiınde kırıptar bolyp jürmese eken dep oilaimyz. Otbasyn asyrauyna jetetın qarjy tabatyndai jūmysy boluy qajet.
Bız Keŋes däuırınde eŋbekke aralastyq. Men sol zamandy aŋsap otyrǧanym joq. Alaida ol kezde jūmysqa ornalasqan jastarǧa mındettı türde jataqhanadan oryn beretın edı. Otbasy bolsa, sol jataqhananyŋ bır bölmesın ielenedı. Üidıŋ kezegıne tūrady. Bırneşe jyldan keiın, köp jaǧdaida qūrylysşylar bes jyldan soŋ özderı salǧan üiden päter alatyn edı.
Pätermen qamtu mäselesı qalanyŋ ǧana mındetı bolmauy tiıs. «Ükımet ne qala äkımdıgı nege üi salyp bermeidı?!» dep qarap otyra bermeu kerek. Ärbır mekeme men ūjymǧa zäulım üi salyp alu qiyn şyǧar. Degenmen jūmys beruşı öz qyzmetkerlerı üşın tūratyn jerdı de oilastyrǧany jön. Sondyqtan naryq zamanynda barlyq memlekettık, biudjettık jäne kommersiialyq mekemeler, zauyttar men käsıporyndar özderınıŋ adamdaryn ornalastyratyn jataqhanasy boluy kerek dep oilaimyn. Äitpese, jastar qazır bırneşe päter alyp alǧan qaltasy qalyŋ adamdardyŋ üilerın jalǧa alyp, bar tapqan aqşalaryn solarǧa berıp jür.
Mümkındıgıne qarai kez kelgen mekeme, käsıporyn, sauda ortalyqtary özderınıŋ jūmysşylary men qyzmetkerlerıne şaǧyn jataqhana salyp alatyn bolsa, tūrǧyn üimen qamtu mäselesı anaǧūrlym tiımdı şeşımın tabar edı. Osyndai täsıl köp elderde bar. Mūndai jobaǧa qala äkımdıgı de qoldau bıldıredı dep oilaimyn. Qala basşylyǧy jer uchaskesın tegın berıp, kärız qūbyrlaryn tartyp berse, ortaq ıstıŋ nätijesı mol bolmaq.
Mysaly, Europa elderın alaiyq. Norvegiiada, Daniiada qūrylysşylardy jäne jetekşı mamandardy jūmysqa ornalasqan künınen bastap jaldamaly pätermen qamtamasyz etedı. Päterge töleitın aqysyn mekeme öteidı. Eger qūrylysşy, brigadir, şeber öz jūmystaryn sapaly atqaryp, üş jyl senımdı türde eŋbek etse, olarǧa jalǧa alyp otyrǧan päterlerın tegın beredı. Norvegiiada solai. Al Daniiada jalǧa berıletın päterdıŋ 60-70 paiyzyn mekeme töleidı, al qalǧanyn qūrylysşy öteidı. Osyndai qoljetımdı täsılderdı bızdıŋ elde de qoldanuǧa bolmai ma? Äbden bolady!
Jalpy, qūrylys salasynda zaŋǧa säikes keltıretın jaittar öte köp. Qūrylysty paidalanyp, köbırek qarjy jasaudyŋ jolyn jasap alǧandar da bar. Qoldanystaǧy normativtık-qūqyqtyq aktılerdı jetıldırıp, sybailas jemqorlyqqa jol berılmeitın, aşyq qūrylys alaŋy boluy tiıs. Mıne, sonda qoǧam da dūrys damidy, jastarymyz da el qatarly ömır sürıp, eŋbegıne qarai tolyqqandy jalaqy alatyn bolady. Būl ıste tübegeilı reforma qajet.
Qazaqtyŋ daryndy aqyny
Maǧjan Jūmabaiūly: «Men jastarǧa senemın!» dedı. Sol aitqandai, men de otbasynda ata-ana tärbiesın körgen qazaq jastary täuelsız elımızdıŋ tıregı bolady dep senemın. Ükımet jastardyŋ ızgı armandarynyŋ oryndaluyna mümkındık berıp, alǧa basuyna jol aşyp, ǧylymda, eŋbekte olardyŋ bılıktılıgı men qabıletın baǧalai bıluı qajet. Aqyldy, bılımdı, ısker, alǧyr jastardyŋ erteŋgı künı el senımın aqtaitynyna eşqandai kümänımız joq.
Maqsot MŪHATOV,
Qazaqstannyŋ qūrmettı
qūrylysşysy, eŋbek ardagerı
Nūr-Sūltan qalasy
