Jazba küntizbesi bolmasa da, jyl on eki aidy özinşe zerttep, zerdesine tüigen qazaq on eki ai işindegi ärtürli amaldardy atadan balaǧa miras qylyp, sabaqtai bilgen. Jyl basy Nauryzdy el asyǧa kütken. Qiynşylyǧy köp qystan maldy aman şyǧaramyn ba dep, qardyŋ tez keterin, ne ketpesin boljaǧan. Osy küngi küntizbe boiynşa 14 nauryz küni qys boiy atty kisini köterip ketetin qar betinde jatqan qūmalaq öz salmaǧymen batsa, jaz tez şyǧady desken. «Qardyŋ basyn qar alar» degen söz öliaraǧa, iaǧni 26-28 nauryzǧa keletin siiaqty. Ol künderi japalaqtap qar jauyp, ile erip, ne jaŋbyr sirkireidi. Būl qardy el «Qūsqanaty» dep ataǧan. 14 nauryzda «Jaz jūldyzy» tuǧan.
Al, Otamalydaǧy yzǧyryq qara suyq öte jaisyz. Sondyqtan, «Säuir bolmai, täuir bolmaisyŋ» degen söz qalǧan. Säuir tuǧanda alǧaş kün kürkireidi, bölek-bölek «Jaz būlty» şyǧady. Onan soŋ bir-eki küngi jy-ly¬myq 17-19 säuirde bolatyn jaŋ¬byrmen, suyqpen auysady. Ota¬malynyŋ 25-27 künderi «Tobylǧy jarǧannyŋ» qara suyǧy ötedi, to¬byl¬ǧy bürşikteidi. Kökek aiynyŋ 17-25 şamasynda ötetin «Qūralaidy» da qazaq yrym etken. Qūralaidyŋ jaŋ¬byrly boluy egin-şöptiŋ mol¬dy¬ǧynyŋ körinisi dep te eseptegen.
Şildeniŋ aptap ystyǧynan keiin sarşada tuatyn Ürker bir-eki kündik jürip ötken jaŋbyrmen auany şaiyp ötip otyrǧan, mūny el «Ürker tolǧaǧy» dep ataidy. Al, tamyz aiyn¬da Sümbileniŋ suy jüredi. Sondyq-tan, qazaq «Sümbileniŋ suy jürip pe eken?» dep sūrasqan. Sümbile jaŋ-byry jürip ötken jerdiŋ kädesiniŋ tübi kök, malǧa ot bolady dep, jylqy-ny qysta sol jerge tebindetken. Sol aidyŋ 17-19 arasynda bolatyn sal-qyn da esepke alynyp otyrǧan. Süm¬bile tua su suysa, kelesi qazan aiynda Tarazy tuyp, taŋ suyǧan. Qazan aiy¬nyŋ 20-21 şamasynda kün raiy sal-qyndai bastaidy. Qyrküiektiŋ 3-5 şamasyndaǧy suyq «boz qyrau» ne¬me-se «boqyrau samaly» dep te atal¬ǧan. Būl suyqta alǧaş ret kökti üsik şalyp, su betine qaimaq mūz tūrady. Osy aidyŋ 20-25 şamasyndaǧy qar-dyŋ körinuin «ūşqyn» dep ataǧan. Qys ūzaqqa sozylatyn jyldary qara-şanyŋ 4-5 şamasynda qar tüsip jatyp qalady. Osy aidyŋ 17-19 şamasynda qai jyly bolmasyn, jy¬lymyq bolyp, keide jaŋbyr jaua-tynyn, esepşiler küni būryn el qū¬la¬ǧyna salyp otyrǧan. «Aqpan aqy¬ryp keledi», – deidi el. Osy aidyŋ 5-7 şamasynda aiaz köterilip, 30 gradusqa deiin jetedi. Aidyŋ 15-20 şamasynda ataqty «Tekebūrqyl» borany soǧyp ötedi. Qaŋtar aiynyŋ 3-5 şamasynda keide qatty aiazdy ne japalaqtap jau¬ǧan qarly, jūt jyldary jaŋ¬byrly bolyp keledi. Jalpy, qaŋtar – qystyŋ eŋ qiyn aiy. «Kün közi qy¬rauly qys küninde mälim joq» degen qazaq. Üt aiynyŋ 3-5 şamasynda eŋ suyq küşti aiaz bolyp ötedi. Onan keiin aiazdyŋ küşi bäseŋdei beredi. Üt aiynyŋ 15-17 şamasynda jylymyq bolyp, keide jaŋbyr jauyp ketedi. Osynyŋ aqyry, 20-25 şamasynda bolyp ötetin «Böri syrǧaq» atty būr¬qasynǧa ūlasady. Būl boranda it-qūs jūptalyp, qanşyǧy jerik bolady. Jyl on eki aidyŋ amaldaryn mal şa¬ruaşylyǧynyŋ tūrmysymen baila¬nys¬tyrǧan el keler künniŋ jauyn-şa¬şyny men būrqasyn boranyn köŋilge tüiip, eseptep, jūldyzǧa qa¬rap şamalap otyrǧan.
Jazy-qysy dalalyq ömirde tir¬şilik etken qazaq halqy özderi tūrǧan ölkeniŋ tabiǧi erekşeligi men qū¬piiasyn tereŋ meŋgergendigi sondai, köz aştyrmas boranda jerdiŋ şöbine qarap el tauyp, qūs, jan-januar, qūrt-qūmyrsqa tirşiligine zer salyp, jyl mezgilin erte boljap, özinşe qam jasaǧan. Jyldyŋ är aiy men toqsa¬nynda bolatyn aua raiyndaǧy öz-gerister men qūbylystardy dala halqy är kez nazaryna ūstap, oǧan at qoiyp, aidar taǧyp, baǧa berip otyr¬ǧan. Mūndai jailardy ünemi qada-ǧalap, boljap jäne ony kün ilgeri habarlap otyratyn jūldyzşylar da bolǧan. Är jyldyŋ on eki aiyndaǧy tabiǧat qūbylystary halyqtyq qaǧi-dalarǧa orai qalyptasqan bol¬jamdar men ataulary ädettegidei nau¬ryz aiynan bastalady. Olar tömendegidei bolyp atalady:
Öliara. Eki aidyŋ arasyn «öliara» deidi. Osy arqyly aldaǧy aiǧa boljam jasalady. «Öliarada jauyn-şaşyn bolsa, jaŋa kelesi ai da solai bolady», – deidi halyq. Jäne bol¬jam qatesiz kelip otyrǧan. E.Jan-peiisovtyŋ eŋbeginde: «Öliara – eski ai bitip, jaŋa ai bastalar aralyqta eki-üş kündei ai tumaidy, körin¬beidi. Osy kezdi, mine, öliara deidi», – dep tüsindirilgen.
Amal. Jyl on eki aida ainalyp soǧyp tūratyn ystyq pen suyqty, qar men jaŋbyrdy, jel men borandy halyq bir sözben «amal» dep ataǧan. Iаǧni, jyldyŋ är mezgilderindegi tabiǧat qūbylystarynyŋ ötkinşi, tosyn, az uaqytta bolyp ötetin özge¬risteriniŋ körinisin jäne onyŋ bir¬neşe türlerin ataǧan. Ūlttyq sandyq ūǧymda «jeti amal» bar. Olar:
1. Künniŋ toqyrauy
2. Qaraşanyŋ qaituy
3. Ürkerdiŋ batuy
4. Mūzdyŋ qatuy
5. Kiiktiŋ matauy
6. Qys toqsan
7. Ai toǧamy
Qūs qanaty. Nauryz aiynyŋ soŋǧy künderinde jyl qūstary ūşyp kele bas¬taidy. Olardyŋ keluimen qar aralas jaŋbyrmen suyq jel tūrady. Mūny el «qūs qanaty» dep atap, amalǧa jatqyzǧan.
Alasapyran. Köktemde, nauryz aiynda, keide säuirde qar kürt erip, jer laisaŋ bolyp, şaruaşylyqqa qiyn künder tuady. Osyndai jaisyz qolaisyz merzimdi «alasapyran» deidi.
Bes qonaq. Eskişe Nauryz aiynyŋ 17-21 künderi aralyǧynda bolatyn jauyn-şaşyndy künder. Būl – är jyly soǧyp ötetin suyq äri laisaŋ mez-gil. Jūrt osy «besqonaqtan» qat¬ty saqtanyp, kütinip otyratyn bol¬ǧan.
Kei jerde säuir (kökek) aiyndaǧy besqonaq amaly ötpei, qazirgi mal¬şy-şopandardyŋ özderin de kün raiy qanşa tamyljyp tūrsa da, jai¬lauǧa köşpegen. Öitkeni, besqonaq amaly kezinde eŋ bolmaǧanda üş-bes kündik suyq, qar aralas jaŋbyr bolmai qalmaidy.
Samarqannyŋ kök tasy jibitin kün. Nauryz aiynyŋ 22-i küni şyǧys kün-tizbesi boiynşa jaŋa jyl basta¬lady. Būl küni şyǧysta kün jylyp, jer jibip, aşyq şuaqty mezgilder bastalady. Samarqandaǧy Ūlyqbek observatoriiasyna bailanysty qaǧi¬daǧa ainalǧan būl söz «köktem, jaŋa jyl bastalady» degen ūǧymdy bil¬diredi.
Otamaly. Işki bökeilikter: «Erte¬de aqsaqaldar «Otamaly – oiylǧan qys, säuir – sandy qys, zauza-sara¬tan, senen de qorqam» dep mal baqqan qazaqty saqtandyrǧan» dep aitatyn-dy.
Qyzyr qamşysy. Säuir aiynyŋ orta kezinen asa bere alǧaş naizaǧai oinaidy, jaŋbyr jauady, jer bu¬sanady, oŋtüstikte jazdyŋ jaily künderi bastalady. Osy sättegi nai¬zaǧaidyŋ jarqylyn halyq «Qyzyr-dyŋ qamşysy şartyldady, qys ket¬ti» dep esepteidi. Mäşhür Jüsiptiŋ aituynşa, eskişe 15 nauryz «Qyzyr Iliiastyŋ qamşy silter küni» dep atalady.
Tobylǧy jarǧan. Säuirdiŋ soŋǧy künderinde 2-3 künge sozylatyn suyq jel soǧady. Būl «tobylǧy bür¬şik jarǧan» iaǧni, ösimdikter tamyr jaidy, alǧaşqy kök şyǧa bastady degen söz.
Qyzyl jūmyrtqa. Mamyr aiynyŋ alǧaşqy onkündiginde dala qūstary balapanyn şyǧara bastaidy. Halyq tilinde «qyzyl jūmyrtqa» dep ata-latyn osy kezderde 1-2 künge sozy¬latyn suyq bolady.
Qūralaidyŋ salqyny. Mamyr aiynyŋ aiaǧynda soǧatyn suyq jeldi «Qūralaidyŋ salqyny» dep ataidy. Öitkeni, osy jelge qarsy kiik öz qūra¬lailaryn aiaqtandyryp, jügir¬tip, örgizedi. Kiik qanşa köp bolsa da olar 2-3 kün işinde tügeldei töl¬dep bolady. (Kiiktiŋ taǧy bir aita kete¬tin erekşe qasieti – eneleri kez kelgen qūralaidy emizip, bauyryna ala beredi. Kiik qūralaiynyŋ dalada jetim, jalǧyz qalmauy osydan).
Qūralai – jaŋaşa sanat tizbegi (grigorian) boiynşa 15-18 zauzada (mamyrda) kirip, 25-28-inde iaǧni, on künde aiaqtalatyn amal. Qatty ūşyr-ma jel salqyndyq bolady. Mez¬gil-mezgil nöserletip, kei jyl¬dary qar aralas jaŋbyr jauady. Būl on künde kiik laǧyn örgizip, jaŋ¬byrǧa sauyryn tosyp, tazarady.
Qūralaida «Şuan jaiylyp ölip¬ti» degen aŋyz bar. Ertede osy bö¬kei¬likte ömir sürgen Şuan degen bai osy qūralai amaly kezinde malyn baǧyp jürip, boranǧa ūşyp ölipti, ys¬sylaǧandai sezinip, üstindegi kii¬min bir-birlep şeşip tastai beretin körinedi. Şuan baidy da solai şa¬şylǧan kiiminiŋ izimen tapsa kerek. Ol jaqtaǧy «Şuanşa jaiylǧan» degen mätel sodan qalǧan eken…
Äbutälip ORYNǦAZY,
filologiia ǧylymdarynyŋ kandidaty
