Адамның дүниеге келуі де, демі түгесіліп дүние кешуі де тұнып тұрған ән. Бесік жырынан басталған адам өмірі жоқтау өлеңімен аяқталады. Сондықтан ғасырлар бойы қазақ халқы үшін ән өнерінің қадірі ерекше болған. Кейіннен заман талабы мен ұлттық сананың өзгеріске ұшырауына байланысты Ақан мен Біржанның, Мәди мен Мұхиттың кие тұтқан арда өнері эстрада жанрында сипат алды. Бастауын сонау Батыс елдерінен алған эстрада жанры азғантай уақыттың ішінде қазақтың «төл мұрасына» айналып сала берді. Алайда, бұл жанрда еңбек етіп, қазақ өнеріне өзіндік үлесін қосып жүрген әншілер қауымы да жетерлік. Ендеше, бұл да бізге таңсық емес дейік…
Біздің Ұлы даламызда мәңгілікпен сабақтасқан ұлы сарын бар. Аңыздың айтуынша, Жаратқанның жарлығымен жер бетіне ән үлестіріп жүрген бір періште қазақ даласын көргенде таң қалыпты дейді. Әуенге тербелген сайын сахараның киесін түсініп, дүниедегі ең ұлы әуендерді бізге мұраға қалдырған деседі. Қазақ даласында мыңжылдықтарға жалғасқан әндердің дүниеге келгендігін ескерсек, аңыздың астарында да ақиқат бардай.
Жаңа ғасырда халық жаппай эстрадаға бетбұрыс кезеңіне түсті. Себебі, «ол тойдың сәні, керек болса өмірдің мәні де» бола алды. Бастапқы түсінік солай еді, ақыры солай қалыптасты. Қазақтың тойы күмбірлеген күйсіз өтсе де, әуелеген әнсіз өтпейтін болды қазір. Әсіресе, эстраданың дәурені жүріп тұр. Оған қоса, тойға танымал әншілерді де шақырсаңыз, тойыңыз түрленіп сала береді. Абзалы, ресейлік Алла Пугачева, Филипп Киркоров, Кристина Орбакайтелерді шақырғанша, аз болса да, ақша қазақтың қалтасына түссін дейміз. Әрі қазақ әншілерінің бағасы шетелдіктерге қарағанда алқам шүкір. Егер той болмаса, әншілердің де хәлі мүшкіл. Бірақ…
Қазақ эстрадасында басқа ұлттың әндері аз болғандай, енді қырғыздың әндері қаптап кетті. Әуені қырғыздікі, сөзі қазақтікі әндер заманауи тілмен айтсақ, халық арасында хитке айналды. Үлкеннің де, кішінің де тыңдайтыны – сол. Бейбіт Қорғанның «Шоқ қыздар» деген әні елдің есінде болар, қырғыз композиторы Ильяс Абдразақовтың шығармасы. Сөзі де сол автордікі екен, бірақ сөзін белгілі айтыскер ақын Ринат Зайытов қазақшалап жазыпты. Өзіміз куә болғанбыз, әсіресе, жастар жағы «Шоқ қыздарсыз» таңы атып, күні батпайтындай күйге түсті. Қазақтың төл туындысына деген үлкен құрметті жастардың арасында бұрын-соңды көрген емен. Қазіргі таңда Сырым Исабаевтың орындап жүрген «Алдадың» әні де қырғыздікі көрінеді. Тізе берсек, Мирбек Атабеков, Ильяс Абдразақов, Мирлан Алыкулов секілді қырғыз композиторларының әндері бізде көп қазір. Енді бұл әндердің жарнамасы бәсеңдей бастап еді, халық арасына «Қызыл өрік» тарады. Орындайтын – белгілі әнші Ақылбек Жеменей. Осы уақытқа дейін бұл әнді қырғыз тілінде «Жоролор тобу» орындап келген екен. Мирлан Алыкулов деген азаматтың авторлығындағы ән аз уақыттың ішінде халық арасына кеңінен тарап кетті. Ол әннің құдіреті ме, әлде әншінің халық арасындағы танымалдылығы ма, кім білсін… Көшеге шыға қалсаң, сол «Қызыл өрікті» міндетті түрде естисің. Қоғамдық көліктерде, кафелерде шырқалып жатқан ән… жаныңды тербеп, көңілді бір күйге бөлейді. Шіркін, бізде де талай керемет әндер бар ғой дейсің, дегенмен, олар айтылып жүр ғой. Неге соны қырғыздың әндеріндей көкке көтермейміз дейсің. Той да «Қызыл өрік», туған күн де «Қызыл өрік», ақыр соңы бозбала мен бойжеткеннің кездесуі де «Қызыл өрікке» айналып кетті. Бірақ, неге қазақ әншілері қырғыздың әндеріне құмар деген заңды сұрақ туады. Ол әндерді әншілеріміздің рұқсатсыз алмайтындығы айдан анық, араларында ат жүрмесе де, ағайынгершілікпен шапан жүретін болар. Мүмкін, біздің композиторлардың әндері тым қымбат па екен деп те ойланасың. Егер әңгіме халық жылдам қабылдайтын ойнақы әуендерге ғана тіреліп тұрған болса, бізде ол да бар ғой. Осындайда Заттыбек Көпбосыновтың «Ақмаржан» әні еске түседі. Бұл әнсіз той өтпейтін, тілек айтылмайтын, би биленбейтін. Бұл қазақтың әні, бірақ бір кездері «Ақмаржанды» қырғыздың әні дегендер де болған. Иә, қырғызша нұсқасы да бар екен, бірақ авторы біз айтып отырған Заттыбек. Егер қырғыз әндерін тыңдай қалсаңыз, сөз жоқ, арасынан қазақша әндерді кездестіруге болады. Сонда бұл «екі ел арасындағы рухани байланыс па», әлде «қаны бір қандас ретіндегі жай қарым-қатынас па» деген ойға қаласың. Атақты «Музарт» тобы бір кездері «Кімге барып, кімге айтып, кімге барып өтінем…» деп ән салып еді, енді «Неге, неге сені сүйдім-ай…» деп жалпақ далаға жар салды. Шынайы талантпен үйлесім тапқан сұлу саз халық жүрегіне жол таба білді.
Әрине, мұндай үрдіс әншілер арасында бұған дейін де болған. Халық еркесі атанған бұлбұл әнші Роза Бағланова апамыз «Ах, Самара городок…» деп әуелетсе, әйгілі «Дос – Мұқасан» ансамблі поляктың халық әнінің негізінде «Тоқтаңыз, сұлу қыз, су іздеген, танысқым келеді менің сізбен…» деп тебіренді. Рас, бұл әндердің орындалу тарихы бүгінде аңызға айналды. Дегенмен, сонда да бірді-екілі әншілер болмаса, өзге ұлттың әндері дәл бүгінгідей әншілер арасында жаппай орындалған емес. Дегенмен, мұны былай еді деп түсіндіру мүмкін емес. Енді бір он жылдың ішінде қайсысы қазақтың, қайсысы қырғыздың әндері екендігін ажырата алмай қалмасақ болғаны да…
Хамит ЕСАМАН
