Қазақтың біртуар ұлы Жұмабек Ахметұлы Тәшеневтің келер 2015 жылы 100 жылдық мерейтойы республика көлемінде аталып өтуі тиіс. Кезінде елімізде жоғары лауазымды қызметтер атқарған асыл азамат елі мен жерінің қамалы, қорғанындай болып Кеңес одағының әміршіл-әкімшіл билігіне қарсы тұрған қаһарман еді. Қазір еліміз тәуелсіз, халқымыз бейбіт заманда күн кешуде. Бірақ, ұлт тарихындағы осындай ерен еңбегі бар тұлғаларды лайықты дәрежесінде бағалай алып жүрміз бе?! Енді осы қайраткердің ғұмырбаянына арналған кітапқа назар аударып көрсек.
2012 жылы «Ғылыми қазына» мемлекеттік бағдарламасы аясында Мемлекет тарихы институтының ғалымдары Сейітқали Дүйсен мен Қанат Еңсеновтың «Жұмабек Тәшенев» атты ғылыми-зерттеу еңбегі тарих ғылымының докторы, профессор Бүркітбай Аяғанның редакциясымен «Ұлы Дала тұлғалары» сериясы бойынша жарық көрді. Аталған кітапта қайраткердің өнегелі өмірі мен тағлымды тағдыры және тұтастай кеңестік дәуірдегі уақиғалар мен құбылыстар, ел тарихындағы таластар мен тартыстар баяндалған.
Жұмабек Тәшенев есімі аңызға айналып, халық жадында сақталғанымен, ресми тарих ғылымында әлі жан-жақты зерттеле қойған жоқ. Кезінде Алаш қайраткерлері «қазақ үшін керек шаруаны ертеңге қалдырмауды» айтқан еді, кітап авторлары да осы қағиданы ұстанса керек. Олар айтулы тұлғаның Қазақстан жерінің тұтастығын сақтап қалу жолындағы күресін ең басты еңбегі деп көрсеткен.
Кеңес елін Н.Хрущев басқарған (1953-1964 ж.ж.) кезде Қазақстанды бірнеше өлкеге бөліп тастап, түбінде республиканы жоюға бағыт ұстанғаны белгілі. Оның бірсыпыра жерін жырымдап Өзбекстанға, Түрікменстанға, Ресей Федерациясына бөліп бермекші болды. Оңтүстік Қазақстан облысының Бостандық ауданын 1956 жылы Өзбекстанға беріп те үлгерді. Қазақ Республикасының басшылығы жер беруге қарсы екенін білдіргенімен, КСРО-ның кеудемсоқ басшысы оларды тыңдамады. Содан соң 1960 жылы Қазақстанның солтүстігіндегі бес облысын (Солтүстік Қазақстан, Көкшетау, Қостанай, Ақмола, Павлодар) Ресей Федерациясына беруді талап етті. Сол кезде Қазақстанның Министрлер Кеңесінің төрағасы қызметін атқарған Жұмабек Тәшенев бұл КСРО мен Қазақ Республикасы Конституциясының баптарын бұзушылық, халық еркімен санаспаушылық екенін, егер жерді заңсыз беретін болса, Қазақстан басшылығы халықаралық ұйымдарға шағымданатынын ескертіп, Н.Хрущевті кері шегінуге мәжбүр етті. Осы қарсылығы үшін оны қызметінен кетірді.
«Тәшенев тағылымын қалай бағалауға болады?» деген мәселеге келсек, ол елінің, жерінің тұтастығы үшін басын бәйгеге тіккен ұлтжанды қайраткер. Егер қарсы шығып, қайсарлық көрсетпесе, Қазақстанның бестен бір бөлігі 1960 жылы Ресейге беріліп, республикамыз тәуелсіздік алған жылдары ол жерлер кері қайтарылмай қалар еді. Сондықтан, оның ұлтжандылығы кейінгі ұрпаққа үлгі-өнеге. Оның ерлігін жастарға насихаттау – баршамыздың парызымыз.
Жабай ҚАЛИЕВ,
Мемлекет тарихы институтының жетекші ғылыми қызметкері
