باسەكەگە قابىلەتتى مەملەكەت دەگەنىمىز تەك ەكونوميكالىق دامۋ كورسەتكىشىنەن تۇرمايدى, ول, سونىمەن قاتار, مۇمكىن ءتىپتى ءبىرىنشى كەزەكتە, باسەكەگە قابىلەتتى مادەنيەتتى قالىپتاستىرۋدان, ءوز مادەني جەتىستىكتەرىن الەمگە تانىتا الۋدان تۇرادى دەپ ويلايمىن. سول سەبەپتى دە كەز كەلگەن مەملەكەت, اسىرەسە دامىعان مەملەكەتتەر ءبىرىنشى كەزەكتە ءوز ەلىنىڭ ۇلتتىق مادەنيەتىن, ونەرىن, ادەبيەتىن قىزعىشتاي قورعايتىنى زاڭدىلىق بولسا كەرەك.
قازاق مادەنيەتىنىڭ دە تامىرى وتە تەرەڭدە, الەم بويىنشا ويىپ تۇرىپ الار وزىندىك ورنى بار. وعان ناقتى مىسال رەتىندە دومبىرادا كۇي ورىنداۋ مەن ايتىس ونەرىنىڭ يۋنەسكو-نىڭ شەشىمىمەن بەيماتەريالدىق مۇرالار تىزىمىنە ەنگىزىلگەنىن اتاپ وتۋگە بولادى.
ەندى باسقاسىن ايتپاي-اق, وسى يۋنەسكو تىزىمىنە ەنگەن ەكى ونەر سالاسىنا قاتىستى ءبىزدىڭ ۇلتتىق زاڭنامامىزدا بىردە-ءبىر نورما جوق ەكەنىن قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ سالىستىرمالى تۇردە قارايتىن بولساق, ەۋروپا ەلدەرى وداعى تەك قانا وزدەرىنىڭ ۇلتتىق مادەني مۇرالارىن ساقتاۋ ءارى دامىتۋ باعىتىندا 400-دەن استام قۇقىقتىق جانە نورماتيۆتىك اكتىلەر قابىلداعان. جانە ءبىر مىسال, بىزدە جىردىڭ ونداعان ءتۇرى بار, وڭىرلەرگە بايلانىستى بىرنەشەگە بولىنەدى, ولاردىڭ ىشىندە كونە زاماننان كەلە جاتقان جىرلاردىڭ ءجونى بولەك.
كورشىلەس قىرعىز ەلىندە «ماناس ەپوسى» تۋرالى ارنايى, ءوز الدىنا بولەك زاڭ بار, ال ءبىزدىڭ «مادەنيەت تۋرالى» زاڭىمىزدا بالەت بيشىلەرى, ولاردىڭ ارنايى ستاتۋسى تۋرالى جازىلسا دا, جىر, جىراۋ, جىرشىلار تۋرالى, جالپى قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتى مەن ونەرىنە قاتىستى ءبىر اۋىز ءسوز جوق.
حح عاسىردا قازاق حالقىنىڭ مادەني جۇيەسiنە ءۇش ءتۇرلi مادەنيەت: ءداستۇرلi, وتارشىل, باتىستىق مادەنيەت اسەر ەتكەنى تاريحتان بەلگىلى, ۇلكەن وكىنىشكە قاراي, باتىس مادەنيەتىنە ەلىكتەۋ, سول جولدا ءوز ءداستۇرلى مادەنيەتىنەن جەرىنۋ ءالى كۇنگە جالعاسىن تابۋدا. ەندى سوزدەن ناقتى ساندارعا كوشپەس بۇرىن مادەنيەت سالاسىنىڭ شەنەۋنىكتەرى قالىپتاستىرعان ونەرگە قاتىستى ەكى ۇعىمعا تۇسىنىك بەرە كەتەيىك, ولار: ءداستۇرلى جانە كلاسسيكالىق ونەر تۋىندىلارى. وسى ءبىر بەيرەسمي تۇردە بولسا دا, سانامىزعا ابدەن ءسىڭىپ قالعان ەكى تەرمينگە سايكەس, ءداستۇرلى دەپ قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق ونەرىن, كلاسسيكالىق دەپ, ادەتتە, باتىس ەلدەرى ونەر تۋىندىلارىن تۇسىنەتىن بولدىق.
مادەنيەت دەگەندە الدىمەن مۋزىكا, ءسوز ونەرى, جىر, اۋىز جانە جازبا ادەبيەتى, بەينەلەۋ, تەاتر, كينو تۋىندىلارىن ايتامىز. مەن وسىلاردىڭ ىشىنەن تەك تەاترلارعا قاتىستى بۇگىندە قالىپتاسقان جاعدايعا توقتالايىن. وزدەرىڭىزگە بەلگىلى, ءماجىلىس مەرزىمىنەن بۇرىن تاراتىلىپ, سايلاۋ ءجۇرىپ جاتقان كەزەڭدە ەلىمىزدىڭ 3 جىلدىق بيۋدجەتى بەكىتىلىپ كەتتى, قازىر سول قۇجاتتى زەردەلەپ جاتقان جايىم بار.
ەندى رەسپۋبليكالىق تەاترلارعا 2023 جىلعا قاراجات بولىنۋىنە نازار اۋدارايىق. استانا قالاسىندا ورنالاسقان «استانا وپەرا» تەاترى مەن «استانا بالەت» تەاترىنا بولىنگەن قارجىعا قالعان قازاق, ورىس, ۇيعىر, نەمىس ۇلتتىق تەاترلارىنىڭ بارلىعىنا بولىنگەن قاراجاتتى تۇگەل قوسساق تا جەتپەيدى. نەگە؟ ويتكەنى الدىڭعى ەكەۋى كلاسسيكالىق, ياعني باتىس ونەرىنە جاتسا, قالعانى, سونىڭ ىشىندە قازاق تەاترلارى ۇلتتىق, ءداستۇرلى ونەر قاتارىنا جاتادى.
مىسالى, «استانا وپەرا» تەاترىنىڭ بيىلعى بيۋدجەتى 5578541 تەڭگەنى قۇراسا, 4 ميللياردتان استام بيۋدجەتى بار «استانا بالەت» تەاترىنا قاتىستى جاعداي تىپتەن قىزىق, مەملەكەت ءوز ەسەبىنەن سالىپ بەرگەن عيماراتتى ءوزى جالعا الۋعا ءماجبۇر بولىپ وتىر.
كلاسسيكالىق تەاتر مەن قازاق تەاترى قىزمەتكەرلەرىنىڭ الاتىن جالاقىسىنا دەيىن ەداۋىر ايىرماشىلىق بار. وعان نەگىز – «استانا بالەتتە», «استانا وپەرادا» ۇكىمەت قاۋلىسىمەن كوممەرتسيالىق ەمەس اكتسيونەرلىك قوعام بولىپ قۇرىلعان, سول ارقىلى قىزمەتكەرلەرىنە كوتەرىڭكى جالاقى تولەۋگە مۇمكىندىگى بار, ال ىرگەتاسى سوناۋ 1926 جىلى قالانعان, عاسىرلىق تاريحى بار مۇحتار اۋەزوۆ اتىنداعى اكادەميالىق تەاتردان باستاپ قالعان تەاترلار رەسپۋبليكالىق قازىنالىق كاسىپورىن رەتىندە ونداي مۇمكىندىككە يە ەمەس.
سىرتقى ەلدەرگە گاسترولدىك ساپارلار ماسەلەسىندە ءداستۇرلى ونەر يەلەرى ەمەس, كلاسسيكالىق, ياعني, جوعارىدا اتاپ وتكەنىمدەي, باتىس مادەنيەتى وكىلدەرىنە باسىمدىق بەرىلەدى. وسى مىسالداردان كورىپ وتىرعانىمىزداي, ءداستۇرلى مادەنيەتىمىز زاڭ جۇزىندە دە, ءىس جۇزىندە دە قورعالماعان دەپ ايتۋعا نەگىز بار.
قازاق ۇلتتىق مادەنيەتى قاشانعى ءوز ەلىندە وگەيدىڭ كۇيىن كەشپەك؟ مەنىڭ بۇل جەردە بيۋدجەتتەن جاڭادان قاراجات ءبولدىرۋ ماسەلەسىن كوتەرىپ وتىرماعانىمدى, مەملەكەتتىك بيۋدجەتتە قاراستىرىلعان قاراجاتتىڭ ءادىل ءبولىنۋى تۋرالى ماسەلە كوتەرىپ وتىرعانىمدى قابىلداۋىڭىزدى سۇرايمىن.
سونىمەن قاتار, ۇلتتىق مادەنيەتكە قاتىستى جاڭا كونتسەپتسيا قابىلداۋ قاجەتتىگى كەزەك كۇتتىرمەس ماسەلە دەپ ەسەپتەيمىن. ەگەر قازاق مادەنيەتىن دامىتۋ ماسەلەسى بويىنشا ۇزاق جىلدارعا نەگىزدەلگەن ۇلتتىق كونتسەپتسيا جاساقتار بولساق, ءتيىستى زاڭنامانى دا سول كونتسەپتسياعا ساي قابىلداتىپ, قالىپتاسقان كەلەڭسىز تاجىريبەنى دە وزگەرتۋگە جول اشىلعان بولار ەدى. بىراق ول ماسەلە تەك مينيسترلىك وكىلدەرى تاراپىنان ەمەس, مىندەتتى تۇردە ەلىمىزدىڭ مادەنيەتتانۋ سالاسىنا قاتىسى بار عالىمدارىمىزدىڭ قاتىسۋىمەن قارالسا دەگەن ۇسىنىسىم بار.
ابزال قۇسپان,
ءماجىلىس دەپۋتاتى
