يماندىلىق بىزگە كوپتىك ەتپەيدى…

«استانادا نەگە مەشىت كوپ؟» دەيدى,
شۇكىر,
شۇكىر!
بولا بەرسىن كوپ, مەيلى.
مەشىت دەگەن – ۇياسى عوي يماننىڭ,
يماندىلىق بىزگە كوپتىك ەتپەيدى…» بۇل – فەيسبۋكتە مۇقاعاليشا جازىلعان دۇنيە. الەۋمەتتىك جەلىدەگىلەر مەشىت توڭىرەگىندە داۋلاسا قالدى. ويلانباي پىكىرىن لاق ەتكىزگەندەر دە بار. ءبارى استاناداعى توعىزىنشى مەشىت اشىلعاندا باستالدى.

ءشيدىڭ باسى نەدەن سىندى؟

الماتىدا 50-گە جۋىق اللا­نىڭ ءۇيى قالانعان. ال ءبىر عانا وڭتۇستىكتىڭ وزىندە 100-گە جۋىق قۇلشىلىق ورنى بار. استانا مەن شىمكەنت تۇرعىندارى سانى جاعىنان تىم الشاق ەمەس قوي. «قىرۋار اقشانى جەلگە كەتىرىپ» دەگەننەن شىق­تى داۋ. مەشىتتەرگە جۇمسالاتىن قارجى بيۋدجەتتەن ەمەس, جەكە ينۆەستورلاردان تارتىلادى عوي. ءبىز توعىزىنشى مەشىتتى كوپسىنىپ جۇرگەندە, ءىر­گەدەگى قىرعىزستاننىڭ ءدىن ءىس­تەرى جونىندەگى مەملەكەتتىك كو­ميتەتى ديرەكتورىنىڭ ورىن­­باسارى زاكير چوتاەۆ كەڭەس ودا­عى ىدىراعاننان كەيىن قىر­عىزستاندا 39 مەشىت بول­ع­انىن, بۇگىندە ولاردىڭ سانى مەملەكەتتەگى ورتا مەكتەپتەردەن ارتىپ, 2600-گە جەتكەنىن ايتقانى ەسىمىزگە ءتۇستى.
بىزدەگى تالاس ءار رۋدىڭ ءوز اتاسىنا عيبادات ءۇيىن سال­دىر­عانىنان باستاۋ العان باياعىدا. وڭتۇستىك وڭىرىندە كۇمبەزى بار ءۇي كوتەرىپ, ونى مەشىت اتايتىندار كوبەيىپتى سوڭعى كەزدە. ماقتاارال اۋدانى اسىقاتا ءوڭىرى جاڭا دالا اۋىلىندا ساۋلەتىنە ءسانى جاراسقان «اتاقۇل اتا» مەشىتى ەل يگىلىگىنە بەرىلگەندە دە وسى اڭگىمەنىڭ باسى قىلتيعان.

العاشقى مەشىت قاشان پايدا بولدى؟

ءدىني اڭىزدارعا قاراعاندا, العاشقى مەشىت VII عاسىردا مەدينە جانىنداعى مەكەندە سالىنعان كورىنەدى. قاعبا تاريحىنا قاتىستى يبن زيا اتتى زيالىنىڭ ەڭبەگىندە بىلاي دەلىنىپتى: «ادام (ا.س.) ءجانناتتان جەرگە تۇسىرىلگەندە اللا تاعالاعا: «ۋا, راببىم, ماعان نە بولدى, مەن نەگە پەرىشتەلەردىڭ داۋىسىن دا, سىبىرىن دا ەستىمەيمىن؟» دەپ سۇراعاندا جاراتۋشى يەمىز: «قاتەلىگىڭنەن, ەي, ادام! الايدا جەر بەتىندە مەنىڭ رازىلىعىم ءۇشىن ءبىر ءۇي تۇرعىزىپ, پەرىش­تەلەردىڭ ارشتى اينالىپ جات­قانىن كورگەنىڭدەي, سول ءۇيدى ءتاۋاپ ەت, مەنى ەسىڭە ال» دەدى». (يبن زيا. قاسيەتتى مەككە تاريحى مەن ءال-حارام مەشىتىنىڭ تاريحى. بەيرۋت, 1997, 55 بەت). دەمەك, مەشىت سالۋ ءداستۇرى ءدىن پايدا بولعان داۋىردەن بار.

مەدرەسە دە سالىنسا

الگى تالاسۋشىلاردىڭ اراسىندا كەنجەبەك ەسكەندىروۆ گازەتىمىزگە حابارلاسىپ, «سول مەشىتتەردىڭ قاسىنان شاكىرت تاربيەلەيتىن مەدرەسە اشىلسا, قۇبا-قۇپ» دەگەن ءۋاج ايتتى. ال جاقسىلىق تاستانوۆ ەسىمدى وقىرمان ءاربىر شاقىرىمعا ءبىر مەشىتتەن كەرەك دەگەندى العا تارتادى.

ءدىن وكىلى نە دەيدى؟

وسى ماسەلە توڭىرەگىندە ءدىن وكىلدەرىنىڭ پىكىرىن بىلمەككە استانا مەشىتتەرىنىڭ ءبىرازىن ارالادىق. ەلىمىزدەگى ءدىن ارنا­سىنىڭ جۋرناليستەرىنە دە حابارلاستىق. قازاقستان مۇسىل­ماندارى ءدىني باس­قار­ماسى وكىلىنە دە شىقتىق. «مەشىتتىڭ كوپتەپ سالىنۋى­نا تالاسۋدىڭ ءوزى – ۇيات» دەپ قىسقا قايىردى ولار. ءدىن قىز­مەتكەرلەرىن اشۋلان­دى­راتىنداي-اق شۋ. ايتقانىنداي, ەلوردا تورىندە بالامالى ەنەرگيا كوزىمەن جانداناتىن مەشىت كۇندە سالىنىپ جاتقان جوق قوي, ۇعىنساق.

فۋتۋريستىك عيمارات كەرەك پە؟

بىراق ماسەلە سول بالامالى دەگەننەن جانە مەشىتتىڭ قۇرىلىسىنا قاتىستى تۋىنداپ وتىر. ماسەلەن, بەلگىلى جۋرناليست دينا ەلگەزەك بىلاي دەيدى: «پوستمودەرنيستىك ستيلدەگى مەشىت سالىنىپتى. پاي-پاي, شىركىن-اي! ەندى قۇلشىلىق ەتەر عيباداتxاناسىن دا مودەرنيزاتسيالاپ جىبەرىپپىز. بالامالى ەنەرگيامەن قۋاتتاناتىن اۆانگارد قۇتxانانىڭ ديزاينى ءدىن قاعيدالارىنا قايشى ەمەس ەكەن. باس قالامىزعا ەرەكشە ساۋلەت بەرىپ تۇرعانى انىق. بىراق دەيمىن-اۋ, ءدال قازىرگىدەي قىسىلتاياڭ شاقتا فۋتۋريستىك عيمارات سالۋ كىمگە قاجەت بولدى؟».
ءبىزدىڭ ايتارىمىز: بىرەگەي, كوز تارتاتىن عيماراتتارى ءبىر-بىرىمەن بوي تالاستىرعان باس قالامىزدا جۇزدەن استام مەك­تەپ بار, ەمحانا, اۋرۋحانا كەشەندەرى دە از ەمەس, ال ەن­دى سپورت, مادەنيەت عيما­رات­تا­رى جونىنەن ەلدى عانا ەمەس, كور­شىلەردى دە الدەقاشان ارت­قا تاستاعانبىز. ەندەشە, مە­شىتتەردى نەگە كوپسىنەمىز؟ قايتا, ءبىر-بىرىنە ۇقسامايتىن, بىرەگەي عيماراتتارعا قۋانايىق.

قاجەتتىگىن شىن ۇعىنساق…

ءبىر پسيحولوگ قالادا كەلە جا­تىپ, انا مەن بالانىڭ اڭگى­مەسىنە كۋا بولىپتى. ءزاۋلىم مەشىتتەردىڭ ءبىرىنىڭ قاسىندا بولىپتى وقيعا. اناسىنان جا­نىنداعى بالاقاي قولىن مە­شىتكە قاراي سوزىڭقىراپ: «مىناۋ نە؟» دەپ سۇراپتى. اناسى: «بۇل – مەشىت قوي» دەپ جاۋاپ قاتادى. بالاسى: «بۇل نە؟» دەپ سۇراعىن قايتا قويدى. جاۋاپ تاعى دا قايتالاندى. دىتتەگەن جاۋابىن الا الماي تۇرعان بالا تاعى دا: «بۇل نە؟» دەپ كىشكەنە سۇق ساۋساعىن شوشايتتى. قايتا-قايتا ءبىر سۇراقتى قويا بەرگەن پەرزەنتىنە اشۋلانعان ايەل: «بالام, مەشىت دەپ ايتتىم عوي ساعان» دەپ زەكىپ تاستاپتى. سوندا پسيحولوگ ۇندەمەي قالۋعا ءداتى شىداماي, الگى ايەلگە: «كەشىرىڭىز, حانىم, بالاڭىز سىزدەن مەشىتتىڭ اتىن عانا سۇراپ تۇرعان جوق. ءوزى كۇندە كورىپ جۇرگەن جاي ۇيلەرگە ۇقساماعان سوڭ, ونىڭ ادامدارعا نە ءۇشىن قاجەت ەكەندىگىن سۇراعان جوق پا؟» دەۋگە ءماجبۇر بولىپتى.

توبىقتاي ءتۇيىن

2018 جىلدىڭ اقپان اي­ىن­­داعى ەسەپ بويىنشا قازاق­ستاندا 2600 مەشىتتىڭ 84-ءى قاڭىراپ بوس تۇر ەكەن. جا­ما­عات جينالمايدى. بۇل پرو­تسەستى جۇيەگە كەلتىرۋ ءۇشىن عيباداتحانا سالۋدا رۇقسات بەرەتىن ايقىن ستاندارتتار كەرەك. بۇل تۋرالى ءبىراز بۇرىن قر ءدىن ىستەرى جانە ازاماتتىق قوعام ءمينيسترى كەزىندە نۇرلان ەرمەكباەۆ مالىمدەگەن بولاتىن.
«جاڭادان قۇرىلىس سالۋعا نيەتتى ازاماتتارعا قوسىمشا تالاپتار قويىلۋى مۇمكىن. مىسالى, عيباداتحانا سالۋدىڭ جاڭا ۇلگىلىك ەرەجەلەرىن ەنگىزۋ كەرەك. ماسەلەن, ەگەر دە مەشىت نەمەسە شىركەۋ قاراۋسىز قالسا, جاماعات از كەلسە, عيباداتحانا حالىق كوپ جۇرەتىن كوشە بو­يىندا سالىنىپ, بىراق كولىك قوياتىن ورىندارى بولماسا, قاتتى دىبىستار سول جەر­دەگى تۇرعىنداردىڭ مازاسىن السا, وندا بۇل قۇبىلىس تەك جاعىمسىز ارەكەتتەردى تۋعى­زاتىنى انىق. وكىنىشكە قاراي, بىزگە مۇنداي شاعىمدار ءتۇسىپ جاتىر. كەيدە مەشىت سالۋ ءسان­قويلىق بولىپ سانالادى, ال مەشىتتە يمامنىڭ بولماۋى نەمەسە ونى ۇستاپ تۇرۋ جەرگىلىكتى قاۋىمعا اۋىر تيەتىنى نازارعا الىنبايدى. سالدارىنان كەيبىر جەرلەردە مەشىت عيماراتتارى ساتىلىمعا شىعارىلىپ جاتىر. قۇدايشىلىق ءىس بۇل تەك مەشىت نەمەسە شىركەۋ سالۋ عانا ەمەس» دەگەن ەدى نۇرلان ەرمەكباەۆ.
مەشىتتە ادام رۋحى اللا­مەن قاۋىشادى. ال ادام جانى تاڭىرىمەن ىشتەي تىلدەسىپ, جان دۇنيەسى راحاتقا بولەنەدى. ويتكەنى پەندەنىڭ اللا تاعا­لاعا ەڭ جاقىن ءساتى – ءساج­دەگە ماڭداي تيگىزگەن كەزى. قىس­قاسى, يسلام ءدىنىنىڭ ەڭ اسىل قۇندىلىقتارىنىڭ ءبىرى – مە­شىت. سول ءۇشىن مۇسىلماندار مۇمكىندىگىنشە مەشىت سالۋعا ەرەكشە ىقىلاستى بولعان. ولار ءبىر مەكەننەن ەكىنشى ءبىر جەرگە كوشىپ بارعان كەزدە, الدىمەن قۇلشىلىق جاسايتىن قۇتحانا سالۋدى ويلاعان.
ءبىز 84 مەشىت بوس تۇرعان­دا, توعىزىنشى مەشىت توڭىرە­گىندە داۋلاسپايىق! سەبەبى استا­ناداعى مەشىتتەردە جۇما نامازى, رامازان ايىندا ءمىناجات ەتۋ قيىن, كىسى وتە كوپ. ءار اۋدان, مولتەك اۋداندا مەشىت بولسا قۇبا-قۇپ.

قارلىعا
يبراگيموۆا