شەتەلدىك ساياحاتشىنىڭ اتقا ءمىنىپ, قازاق دالاسىن كەزىپ جۇرەتىن كۇنى دە الىس ەمەس. نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پوستدوكتورانتى, حالىقارالىق «بولاشاق» باعدارلاماسىنىڭ تۇلەگى ۇلان بيعوجينمەن اڭگىمەلەسكەنىمىزدە, ول الداعى جازدا استانا-بوتاي اراسىنداعى العاشقى جىلقى تۋرى اشىلاتىنىن ايتتى. سونداي-اق سۇحبات بارىسىندا عالىم بىزگە شەتەلدىك قوناقتاردىڭ قازاقستانعا كەلە سالا نە ىزدەيتىنى, امەريكاداعى جىلقى ۇستاۋ مادەنيەتى جانە ءبىر توپ وتاندىق ۇستازدار مەن ستۋدەنتتەردىڭ اسىل تۇقىمدى جىلقىنى سوعىمنان قالاي قۇتقارىپ قالعانى تۋرالى بايانداپ بەردى.
شەتەلدىك تۋريستەرگە ەكزوتيكا كەرەك
مەن سەگىز جارىم جىلداي شەتەلدە تۇردىم. قازىر دە مەن قىزمەت ەتەتىن نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتىندە وزگە مەملەكەتتەردەن كەلگەن ارىپتەستەرىم كوپ. سوندا ءبىر بايقاعانىم, قازاقستان دەگەندە ولار, ەڭ الدىمەن, كوشپەندىلەرگە ءتان ەرەكشەلىكتەردى كورۋگە قۇمار. وزدەرىنىڭ تىلىمەن «spirit of steppe», ياعني, دالا رۋحىن سەزىنگىلەرى كەلەدى, وريەنتاليزمدى ىزدەيدى. بيىك عيماراتتارمەن ولاردى تاڭعالدىرا المايسىڭ, ايتپەسە سەۋل مەن توكيوعا بارۋلارىنا دا بولادى عوي. وسى ماسەلەنى ەسكەرىپ, مەن قازاق گەوگرافيا قوعامىنىڭ دەمەۋشىلىگىمەن استانا-بوتاي-استانا باعىتىنداعى 900 شاقىرىمدىق جىلقى تۋرىن ۇيىمداستىرۋدى ءجون دەپ شەشتىم. نەگە بوتاي دەيسىز بە؟ ويتكەنى ول جەر – ەنەوليت داۋىرىندە جىلقى تۇڭعىش رەت قولعا ۇيرەتىلگەن مەكەندەردىڭ ءبىرى. ءتىپتى ارحەولوگتار اتاقتى پرجەۆالسكي تۇقىمىنىڭ ارعى تەگى ءدال وسى بوتايدا ءومىر سۇرگەن بولۋى مۇمكىن دەگەندى ايتادى.قازىرگى تاڭدا اتالعان تۋرعا قاجەتتى جىلقى, اتاربا, باسقا دا قۇرال-سايمانداردى ىزدەستىرۋ ۇستىندەمىن. بۇيىرتسا, تۋردىڭ باستالۋ كۇنىن 10 ماۋسىمعا جوسپارلاپ وتىرمىن.
ەندى ەلەستەتىپ كورىڭىزشى: تۋريستەر ەلوردادان اتپەن شىعىپ, جول بويى شاتىرلاردا نەمەسە كيىز ۇيدە ۇيىقتاپ, ۇلتتىق تاماق ءىشىپ, تاريحي ورىندارعا بارىپ قايتسا, مۇراجايلاردى كورسە, قازاقستان تۋرالى اسەرلەرىن ەشقاشان ۇمىتپاس ەدى. بىلە بىلسەك, بۇل – ەكو-ءتۋريزمنىڭ ناعىز تاماشا مىسالى. بىرىنشىدەن, بەنزينمەن جۇرەتىن ەشقانداي اۆتوكولىك كەرەك ەمەس, دەمەك, قورشاعان ورتاعا زيان تيگىزبەيمىز. ەكىنشىدەن, تازا اۋادا اتپەن ءجۇرۋ ارقىلى سالاۋاتتى ءومىر سالتىن ناسيحاتتايمىز. ۇشىنشىدەن, ەكسكۋرسيا بارىسىندا تۋريستەر تابيعي ونىمدەردەن جاسالعان ۇلتتىق تاعام تۇرلەرىن جەيدى. تورتىنشىدەن, ولار بۇرىن ادام اياعى تيمەگەن مەكەندەردى زەرتتەيدى.
Horse Whispering نەمەسە جىلقىنى قالاي تۇسىنەمىز؟
وكىنىشكە قاراي, قازىرگى تاڭدا ەلىمىزدە جىلقى ۇستاۋ مادەنيەتىنەن كىشكەنتاي الەۋمەتتىك كلاسس, ياعني, اتبەگىلەر عانا حاباردار. ءتىپتى, كەيدە ات ءمىنىپ جۇرگەن كىسىلەردىڭ ءوزى جانۋارمەن قارىم-قاتىناس جاساۋدا قاتالدىق تانىتادى. مۇنىڭ ءبىر سەبەبى – اتتىڭ سىرىن جاقسى بىلمەۋدەن. كەي ادامدار ونى يت سياقتى باعىپ-قاققىسى كەلەدى. بۇل – ەڭ ءجيى كەزدەسەتىن قاتەلىك. يت ءۇشىن قوجايىنى اتا-انا رەتىندە كورىنسە, ال جىلقى ءوز يەسىن كوشباسشى سەكىلدى قابىلدايدى. سوندىقتان جىلقىنى قاتتى داۋىس شىعارىپ ايعايلاۋ نەمەسە فيزيكالىق كۇش كورسەتۋ ارقىلى باعىندىرۋ مۇمكىن ەمەس. ادام ءوزىنىڭ كوشباسشىلىق قابىلەتىن تانىتا العان كەزدە عانا ونىڭ ءتىلىن تابادى.
مەن اقش-تا تۇرعانىمدا, ونداعى مونتانا جانە ۆايومينگ شتاتتارىنداعى جىلقى ۇستاۋ مادەنيەتىن كورىپ قايران قالدىم. جىلقىنىڭ ءتىلىن تابۋ ونەرى ولاردا Horse Whispering دەپ اتالادى. وسى تەحنيكانى مەڭگەرگەن ادامدار جىلقىنىڭ ءتۇر-الپەتىنە – ەرىندەرىنىڭ, قۇلاقتارىنىڭ, كوزدەرىنىڭ, قۇيرىعىنىڭ قيمىل-قوزعالىسىنا قاراپ ونىڭ ءدال سول ساتتەگى كوڭىل-كۇيىن انىقتاي الادى. جالپى, جىلقىلار ميميكا ارقىلى 17 ءتۇرلى ەموتسيانى بىلدىرۋگە قابىلەتتى كورىنەدى. نەگىزى horse whispering ونەرى ءبىزدىڭ قازاقتا دا تانىمال بولعانىنا داۋ جوق. ونىڭ ءبىر كورىنىسىن ەپوستىق جىر كەيىپكەرلەرىنىڭ ءوز تۇلپارلارىمەن سويلەسۋ ديالوگتارىنان دا اڭعارۋعا بولادى.
اقش-تا جىلقىنىڭ سىرىن ۇيرەتەتىن ارنايى كۋرستار دا جەتەرلىك. ءبىر قىزىعى, ازاماتتاردىڭ وسىنداي كۋرستاردى ءتامامداۋى كەز كەلگەن سالادا ولار ءۇشىن ارتىقشىلىق ەسەبىندە جازىلادى. ويتكەنى, عالىمداردىڭ دالەلدەۋىنشە, جىلقىمەن جاقسى بايلانىس ورناتا الاتىن ادام جۇمىستا دا مۇقياتتىلىعىمەن, كوشباسشىلىق قابىلەتىمەن جانە كومانداعا تەز ءسىڭىسىپ كەتە الاتىن مىنەز-قۇلىعىمەن ەرەكشەلەنەدى ەكەن.
«تاليسماندى» سوعىمنان قالاي قۇتقاردىق؟
ءبىر قىنجىلاتىنىم, ءبىزدىڭ ەلدە شامامەن 3 ملن-داي جىلقى بار بولسا, سونىڭ 70 پايىزى سوعىمنىڭ قۇربانى بولادى. جىلقى دەگەندە كوپشىلىگى كوز الدىنا بايگەگە شاباتىن سۇلۋ سايگۇلىكتى ەمەس, بۋى بۇرقىراعان قازىنى ەلەستەتۋى دە وسىنىڭ سەبەبى شىعار. بيىلعى قىستا سوعىمعا كەتكەلى تۇرعان سونداي جىلقىلاردىڭ ءبىرىن نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وقىتۋشىلارى مەن ستۋدەنتتەرى جينالىپ قۇتقارىپ قالعانىمىز بار. وقيعا بىلاي بولدى.
جوعارىدا ايتقان استانا-بوتاي اراسىنداعى ەكو-تۋر ءۇشىن جالعا الۋعا ينتەرنەتتەن جىلقى قاراپ جۇرگەنمىن. ءبىر كۇنى سوعىمعا «تاليسمان» اتتى جىلقى ساتىلاتىنى تۋرالى جارناماعا كوزىم ءتۇستى. باقسام, الگى جىلقى اسىل تۇقىمدى سياقتى, سوعىم ءۇشىن تىم وبال. دەرەۋ يەسىنە حابارلاستىم دا, ءبىزدىڭ ونى مىندەتتى تۇردە ساتىپ الاتىنىمىزدى, باسقا بىرەۋگە ساتىپ جىبەرمەۋىن ايتىپ, ۋادەسىن الدىم.باعاسى 500 مىڭ تەڭگە ەكەن. كوپ ويلانباي, دجەنني لەحتينەن اتتى پروفەسسور ارىپتەسىم ەكەۋمىز نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتىندە كراۋدفاندينگ (جۇرت بولىپ بىرىگىپ اقشا جيناۋ) ۇيىمداستىرۋدى شەشتىك. ەگەر جىلقىنى ساتىپ الساق, ونى ۋنيۆەرسيتەت مەنشىگى رەتىندە باعىپ-قاعىپ, اس-جەمى ءۇشىن بىرنەشە ۇستاز ءوز قالتامىزدان قارجى ءبولىپ تۇرۋعا دايىن ەدىك. قايىرىمدى جاندار قول ۇشىن سوزىپ, ءۇش-اق كۇننىڭ ىشىندە الگى سوما ارتىعىمەن جينالدى. استاناداعى «Qazanat» ات-سپورت كلۋبىنىڭ مەنەدجەرى يۆان شاتكوۆسكيدى ەرتىپ الىپ, سارسەنبىنىڭ ءساتتى كۇنىندە جولعا شىقتىق. الگى جىلقى – پەتروپاۆل تۇبىندەگى كىشكەنتاي ءبىر اۋىلدا. بارساق, ول شىنىمەن دە اسىل تۇقىمدى بولىپ شىقتى. ورلوۆتىڭ جەلىستى جىلقىسى مەن ۆلاديمير اۋىر جۇك تارتاتىن جىلقىنىڭ شاتىسى ەكەن. وزىمىزگە اكەلگەن سوڭ, الگىنىڭ قۋانعانىن كورسەڭىز: جانۋار ەكەش جانۋاردىڭ ءوزى جاناشىرلىقتى سەزەدى عوي. بۇگىندە ول «قۇلاگەر» دەمالىس بازاسىندا ءومىر سۇرەدى.
