تەكتىنىڭ ۇرپاعى دا تەكتى بولادى ەكەن عوي. قولىمىزعا تۇسكەن قۇجاتتار وسى ءسوزىمىزدى ايعاقتايدى. تۇبىنە تارتىپ تۋسا, نەسى ايىپ؟.. الايدا, قازاقتىڭ نامىسى مەن مۇددەسى جولىندا باس تىككەن حاكىم ابايدىڭ ۇرپاقتارى مەن تۋىستارىن بۇگىن ءبىرىمىز بىلسەك, ءبىرىمىز بىلمەيمىز. دەرەكتى توركىنىنەن تارتساق, استانانىڭ ىرگەسىندەگى «الجير» مەموريالدى مۇراجايىنىڭ ديرەكتورى بولات جۇنىسبەكوۆ بۇل قۇندى دەرەكتەردى سوناۋ سەمەيدەن الدىرىپتى. اباي مەملەكەتتىك رەسپۋبليكالىق ادەبي-مادەني-تاريحي مەموريالدى قورىق مۇراجايىنان جەتكەن جادىگەرلەردەن ەلوردا تورىندە ەندى ەكسپوزيتسيا اشىلماق.
سونىمەن…
تۇراعۇلدى تانيمىز با؟..
تۇراعۇل ابايدىڭ 1876 جىلى ايگەرىمىنەن تۋعان بالاسى, اقىن, اۋدارماشى. جاسىندا اۋىل مولداسىنان ساۋات اشقان كورىنەدى. كەيىن
وزدىگىنەن ىزدەنىپ, ورىسشا, ارابشا وقىپ, ءبىلىمىن جەتىلدىرگەن. 1904 جىلى كىشىك-توبىقتى ەلىنە بولىس بولىپ سايلانىپ, 1905 جىلى ءوز ەركىمەن بوساتىلعان ەكەن. 1917-1920 جىلدارى سەمەي وڭىرىندەگى الاش قوزعالىسىنا بەلسەنە ارالاسىپ, ءارتۇرلى قىزمەت اتقارعان.
تۇراعۇل بالا جاسىنان اكەسىنىڭ قولىندا تاربيەلەنەدى. سوندىقتان, ابايدىڭ قاي ولەڭى قاي كەزدە, قالاي جازىلعانىن جانە كىمگە ارنالعانىن جاقسى بىلگەن. كاكىتاي ىسقاقۇلىمەن بىرگە 1909 جىلى ابايدىڭ تۇڭعىش ولەڭدەر جيناعىن پەتەربوردا باستىرىپ شىعارعان. تۇراعۇلدىڭ اباي مۇراسىن جيناستىرىپ, باستىرۋدا اسا قۇندى ماعلۇماتتار جازىپ, اقىن شىعارماشىلىعىنىڭ تەكستولوگياسىن ءتۇزىپ, تۇپنۇسقانى قالپىنا كەلتىرۋى – ابايتانۋ عىلىمىنا قوسقان زور ۇلەسى. ول مۇحتار اۋەزوۆكە «اكەم – اباي تۋرالى» ەستەلىگىن جازىپ بەرگەن. تۇراعۇلدىڭ اباي تۋرالى ەستەلىكتەرىنىڭ قىسقاشا نۇسقاسى 1933-1940 جىلدارى اباي شىعارمالارى جيناعىندا جاريالاندى.
…1922 جىلى سەمەيدە ءاليحان بوكەيحانوۆ پەن مىرجاقىپ دۋلاتوۆ تۇتقىنعا الىنعانى تاريحتان بەلگىلى. سول ساياسي ناۋقاندا ابايدىڭ ۇلى تۇراعۇل دا تۇرمەگە جابىلىپ, ءتورت ايداي قاماقتا بولعان. اقشوقىدا جاتىپ, جازۋمەن شۇعىلدانادى. اۋدارما جۇمىسىمەن اينالىسادى. ول م.گوركيدىڭ «چەلكاش» اڭگىمەسىن تۇڭعىش رەت قازاق تىلىنە اۋدارىپ, «تاڭ» جۋرنالىنا (1924 جىلعى №3,4 سانى) باستىرعان. ا.نەۆەروۆتىڭ «مەن ومىرگە جەرىكپىن», دجەك لوندوننىڭ «بالالىق تۋرالى ەرتەگى» جانە «بالالى ايەل نە ءبىلۋ كەرەك» دەگەن ەڭبەكتەرىن انا تىلىمىزگە اۋدارىپ, وقىرمانعا ۇسىنىپتى. تۇراعۇلدىڭ اعاسى ابدىراحمانعا ارناعان ولەڭدەرى اباي مۇراجايىندا ساقتاۋلى.
1927 جىلى تۇراعۇل قايتا تۇتقىنعا الىنىپ, 1928 جىلدىڭ كوكتەمىنە دەيىن تۇرمەدە جاتادى. تۇرمەدەن شىققان سوڭ كامپەسكەلەنىپ, شىمكەنتكە جەر اۋدارىلادى. تۇراعۇلدىڭ زيراتى جايىندا قىزى, ابايدىڭ ون جەتى ءانىن نوتاعا تۇسىرگەن ءانشى ماكەن مۇقامەتجانوۆا ءبىر ەستەلىگىندە: «تۇراش اعام 1934 جىلى 6 ناۋرىز كۇنى 59 جاسىندا قايتىس بولدى. شىمكەنت قالاسىنىڭ ورتالىعىنداعى مۇسىلماندار زيراتىنا جەرلەندى. كەيىن سول زيراتتىڭ ۇستىنەن حيمزاۋىت سالىنىپتى. زاۋىت سالىنار الدىندا تۇراش اعانىڭ سۇيەگىن الاتىن جاناشىر جاقىنى بولماي, زاۋىت استىندا قالدى. ول كەزدە ءبىز شىمكەنتتەن اۋىسىپ, باسقا جاققا كەتكەن بولاتىنبىز» دەپ جازادى.
بەۋ, دۇنيە-اي! ارىستارىمىزدىڭ سۇيەگى قايدا شاشىلمادى؟..
ابايدىڭ ايگەرىمىنەن تۋعان مەكايىل دا ۇلت جولىندا تاعدىرى ۇزىلگەن ەرلەردىڭ قاتارىنان ەكەن. جارتى عاسىرعا جۋىق قانا عۇمىر كەشكەن ول ارابشا, ورىسشا ساۋاتتى بولعان. اباي ولەڭدەرىن تۇگەلدەي جاتقا بىلگەن. دومبىرا تارتىپ, ءان سالىپ, اكەسى جايلى بىلگەندەرىن ەل ىشىندە اڭگىمە ەتىپ تاراتقان. مۇحتار اۋەزوۆ جاس شاعىندا مەكايىلدىڭ اۋزىنان اباي تۋرالى ەستەلىكتەردى كوپ ەستىگەن. اعاسى تۇراعۇل اۋىلىمەن بىرگە اقشوقى ماڭايىن, تىشقان دەگەن جەردى مەكەندەدى. 1931 جىلى «باي بالاسى» دەگەن جەلەۋمەن ۇستالعان. كونەكوز قاريالاردىڭ ايتۋىنشا, مەكايىل 1931 جىلى سەمەيدەگى پولكوۆنيچي ارالىندا اتىلادى.
اۋباكىردىڭ قارۋى – ءازىل ولەڭ
اۋباكىر – اقىلبايدىڭ بالاسى. اقىن, ءانشى, كومپوزيتور. ابايدىڭ نەمەرەسى ءارى شاكىرتى. اتاسىنىڭ شىعارمالارىن حالىق اراسىنا كوپ تاراتۋعا ەڭبەك سىڭىرگەن. اۋباكىردى ابايدىڭ ءىنىسى وسپان بالالارى بولماعان سوڭ باۋىرىنا باسىپ, تاربيەلەگەن كورىنەدى. اۋباكىر ولەڭدى سۋىرىپ سالىپ تا, جازىپ تا شىعارعان ەكەن. نەمەرەسىنىڭ اقىندىعىن بايقاعان اباي ونى ەرەكشە جاقسى كورىپ, باعىت-باعدار, اقىل-كەڭەس بەرىپ وتىرىپتى. اۋباكىر جاس كەزىنەن ولەڭ-جىرعا قۇمار بولىپ, شىعىس قيسسالارى مەن باتىرلار جىرىن جاتقا ايتىپ, دومبىرادا كۇي تارتىپ, ءان سالعان. ابايدىڭ نۇسقاۋىمەن ءازىل, مىسقىل, ءاجۋا, سىقاق ولەڭ شىعارىپ, حIح عاسىردىڭ باسىندا قازاق ادەبيەتىندەگى ساتيراعا وزىندىك ۇلەسىن قوسقان.
و, ىشىندە قىمىڭ دا بار, جىمىڭ دا بار,
ومىردە بي بولماعان سۇمىڭ دا بار.
انىق, ءادىل تارتىلسا تارازىعا,
بالتامەنەن شاباتۇعىن ءمىنىڭ دە بار,
– دەپ, اششى مىسقىلعا تولى ولەڭدەر شىعارىپ, حالىقتىڭ كوپشىلىگىنىڭ قاراڭعىلىعى مەن ناداندىعىنا جانى كۇيگەن. اۋباكىر ساتيرالىق ولەڭدەر مەن بىرگە تاريحي شىعارمالارعا بەت بۇرىپ, «ماماي باتىر», «انەت بابا», «اقتابان شۇبىرىندى», «ورالباي مەن كەرىمبالا», «ارەكە مەن بەرەكە» دەگەن الەۋمەتتىك داستاندار دا جازدى. كەڭەس ۇكىمەتى داۋىرىندە جازعان ولەڭدەرىنىڭ كوبى ەل قازىناسىن جىمقىرعان جەمقور, پىسىقتاردى اشكەرەلەۋگە ارنالادى.
1928 جىلى اعاسى تۇراعۇل كامپەسكەلەنىپ, جەر اۋدارىلادى. اۋباكىردىڭ باسىنا قايعىنىڭ قارا بۇلتى تونەدى. قۇنانباي تۇقىمى تۇگەل قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىرايدى. ەل اشتىقتان ولە باستايدى. 1931 جىلى شاكارىم اتىلادى, ونىڭ بالاسى تۇرمەدە باۋىزدالىپ, ولەدى. تۇراعۇلدىڭ ءىنىسى مەكايىل دا اتىلادى. سول جىلدارى اباي ۇرپاقتارى قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان ءساتتى «شىڭعىستاۋ» داستانىندا شىنايى سۋرەتتەيدى. ءبۇلىنىپ جاتقان ءوز ەلىندە تۇرا المايتىن كۇيگە جەتكەن اۋباكىر 1931 جىلى باس ساۋعالاپ, ءۇرجار اۋدانىنا كەتەدى. وندا تۇراق تابا الماي, تۇراعۇل تۇرعان وڭىرگە – شىمكەنت شاھارىنا قونىستايدى. ءسويتىپ, 1934 جىلى 53 جاسىندا قايتىس بولادى.
باعۇفۇردىڭ دا تاعدىرى بايانسىز
باعۇفۇر الىمقۇلۇلى — ابايدىڭ اقىلبايىنان تاراعان شوبەرەسى. مال دارىگەرى. ق.مىڭباەۆ اتىنداعى قازاق مال شارۋاشىلىعى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ باس مامانى بولىپ 25 جىل قىزمەت ەتتى. ول مۇحتار اۋەزوۆتىڭ اعاسى رازاق ومارحانۇلىنىڭ قىزى عافۋراعا ۇيلەنگەن. ودان ەرنەست, باۋەر, ايدار ەسىمدى ءۇش ۇل سۇيگەن. مۇحاڭمەن سىرلاس ءىنى, سىيلى كۇيەۋ بالا رەتىندە قويىن-قولتىق ارالاسادى. قۇنانبايدىڭ, ابايدىڭ, مۇحتاردىڭ پايدالانعان زاتتارىن تياناقتاپ, سەمەي مۇراجايىنا تاپسىرعان – باعۇفۇر. سونىڭ ىشىندە قۇنانبايدىڭ مەككەدەن كيىپ كەلگەن تاقياسى دا بار ەكەن.
ب.ەرسالىموۆتىڭ «قۇنانبايدىڭ قۋعىن-سۇرگىن كورگەن ۇرپاقتارى» كىتابىندا باعۇفۇر اقىلباەۆتىڭ 1933 جىلى جارما جاقتا قامالعاندىعى تۋرالى ايتىلادى. باسقا دەرەك جوقتىڭ قاسى.
دانيال اۋەزوۆتىڭ دوسى بولعان
ءدال سولاي! ابايدىڭ ءىنىسى – ىسقاقتىڭ نەمەرەسى, شىڭعىستاۋدا تۋعان دانيال كاكىتايۇلى اۋىلدا ساۋاتىن اشىپ, اۋىز ادەبيەتى
مۇرالارىن تىڭداپ, اباي, شاكارىم شىعارمالارىن جاتتاپ وسكەن. دانيال سەمەيدەگى ورىس-قازاق مەكتەبىندە وقىعان. مۇحتار اۋەزوۆپەن دوستىعى دا سول مەكتەپتە باستالادى. 1920 جىلى قوعامدىق ىستەرگە ارالاسا باستاعان ول گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى بولىپ ىستەيدى. تاشكەنتتەگى ورتا ازيا ۋنيۆەرسيتەتى (ساگۋ) قارجى-ەكونوميكا فاكۋلتەتىندە وقىپ جۇرگەندە مۇحتارمەن تاعدىرى توعىسادى. 1925 جىلى ەكەۋى بىرىگىپ, «وزبەكستانداعى قازاق بالالارىنا جاڭا ءالىپبي» دەگەن كولەمدى ەڭبەك قۇراستىرادى. 1924 جىلى تاشكەنتتەن شىعاتىن «سانا» جۋرنالىندا «قورعانسىزدار» دەگەن سىن ماقالاسىندا دانيال مۇحتاردىڭ «بايبىشە-توقال» شىعارماسىنا تالداۋ جاسايدى. بۇل ماقالا بەرتىندە تۇرسىن جۇرتبايدىڭ دايىنداۋىندا «اباي» جۋرنالىندا (1993 جىلى №6 سانى) جاريالاندى. دانيال ەڭبەگى جايىندا عالىم تۇرسىن جۇرتباي بىلاي دەيدى: «ول مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «بايبىشە-توقال» پەساسىن سونداي پايىمدى پىكىرمەن تالداعان قازاق سىنىنىڭ باسى…» قازاقتىڭ ادەبي سىنىنىڭ قارلىعاشى دانيال 1925 جىلى «بەلينسكي تۋرالى» دەگەن ماقالاسىن جازادى. 1927 جىلى «ەڭبەكشى قازاق», «قىزىل قازاقستان» گازەتتەرىندە س.مۇقانوۆ, ك.كەمەڭگەروۆ, ا.بايتاسوۆ, د.ىسقاقوۆتار ادەبي سىن جونىندە ايتىسىپ, دانيالدىڭ بولاشاعىنان كوپ ءۇمىت كۇتەتىندەرىن ايتادى.
دانيال 1926 جىلى كوركەم اۋدارمالار جاساۋمەن جۇيەلى تۇردە اينالىسا باستايدى. ونىڭ ا.چەحوۆتەن, ۆ.گارشيننەن, وزبەك جازۋشىسى ا.كاھھاردان, فرانتسۋز كلاسسيگى ر.روللاننان اۋدارعاندارى قر عىلىم اكادەمياسى ورتالىق كىتاپحاناسىنىڭ قورىندا ساقتاۋلى. قايىم مۇحامەدحانوۆتىڭ «اباي مۇراگەرلەرى» اتتى مونوگرافياسىنان دانيالدىڭ گ.سەرەبرياكوۆانىڭ «ماركستىڭ جاس شاعى», ب.ياسەنسكيدىڭ «چەلوۆەك مەنياەت كوجۋ» دەگەن شىعارمالارىن, سونداي-اق لەنين ەڭبەكتەرى مەن ساياسي وقۋلىقتاردى دا اۋدارعانى بەلگىلى بولىپ وتىر. دانيال ىسقاقوۆ نەگىزىنەن قارجى-ەكونوميكا سالالارىندا كوپ ەڭبەك ەتتى.
ب.ەرسالىموۆتىڭ «قۇنانبايدىڭ قۋعىن كورگەن ۇرپاقتارى» كىتابىندا: «جان دوسى مۇحاڭمەن قاتار تۇرمەگە جابىلىپ, سان بوساعان دانيال 1937 جىلى ناركومپروستا تەمىربەك جۇرگەنوۆتىڭ قارجى ءجونىندەگى ورىنباسارى بولىپ قىزمەت اتقارىپ جۇرگەندە قايتا جابىلىپ, سول جىلعى نكۆد-ءنىڭ قاراشا ايىنداعى ۇكىمىمەن الدىمەن اتۋ جازاسى بەلگىلەنىپ, ارتىنان كاتورگاعا ايدالادى…» دەگەن جولدار بار. 1945 جىلى ايداۋدا ءجۇرىپ اسقازان اۋرۋىنىڭ اسقىنۋىنان قايتىس بولعان.
باشقۇرت قىزى مۇكارام كۇيەۋىنىڭ ءىسىن قۋىپ, شاعىمدانۋىنىڭ ناتيجەسىندە, 1957 جىلى 25 قىركۇيەكتە «1898 جىلى تۋىلعان دانيال ىسقاقوۆقا الماتى وبلىسى ۋنكۆد-سى 1937 جىلدىڭ 21-ءشى قاراشاسىندا شىعارعان ۇكىمى قىلمىستىق دالەلدەردىڭ جەتكىلىكسىزدىگىنە بايلانىستى ءوز كۇشىن جويادى» دەپ حابارلاعان.
ءارحامدى باۋلىعان – اباي
1886 جىلى تۋىپ, 1963 جىلى ومىردەن وزعان ءارحام – ابايدىڭ تۋعان ءىنىسى ىسقاقتىڭ نەمەرەسى, كاكىتايدىڭ ۇلى. ءتورت جاسىنان ابايدىڭ العاشقى نەمەرەسىندەي ماڭايىندا ءوسىپ, جۇيرىك شەشەن, ءدۇلدۇل ءانشى-كۇيشىلەردى تىڭداپ ەر جەتەدى. ورىس تىلىندە جازۋدى, سويلەۋدى اباي اۋىلىندا ۇيرەنەدى. اتاسى ىسقاقتىڭ باۋلۋىمەن جاس شاعىنان شارۋاعا مىعىم بولىپ, اۋىل مولداسىنان ساۋات اشادى.
سەمەيدە ءتۇرلى شارۋاشىلىق جۇمىستارىن ىستەپ جۇرگەن ءارحامدى مۇحتار مەن دانيال 1924 جىلى باقاناس, بايقوشقار وزەنى بويىنان جەر الىپ, ارىق قازىپ, ەگىن سالىپ ەڭبەكتەنەتىن كووپەراتيۆ قۇرۋعا جىبەرەدى. الپىس ءۇي كەدەيدى جيناپ, قالا تارتىبىمەن ءۇي, مەكتەپ, ەمحانا, مونشا سالىپ, سۋ ديىرمەنى, ماي زاۋىتىن كوتەرىپ, از جىلدا ىرىستى ۇلكەن ەلدىمەكەنگە اينالدىرادى.
كۇنشىلدەردىڭ جالاسىمەن قامالىپ شىعىپ, 1929-1930 جىلدارى تاشكەنتتەگى «قىزىل پارتيزان» كولحوزىنا بارىپ ءسىڭىسىپ, سوندا جاسىرىنىپ جۇرەدى, جان باعادى. وسى جىلدارى تۋعان جەرىن, وسكەن ەلىن ساعىنعان سەزىمى «باقاناس» پەن «باقاناستا تۋعان-تۋىستارىما» دەگەن ولەڭدەرىنەن كورىنەدى.
1939 جىلى م.اۋەزوۆتىڭ شاقىرۋىمەن سەمەيگە كەلىپ, كاكىتايدىڭ دوسى بەكباي بايىسوۆتىڭ ۇيىنەن اشىلعان اباي مۇراجايىنىڭ ىرگەتاسىن قالاسقان. 1953 جىلى قاراۋىل اۋىلىندا تۇرعان ءارحام كاكىتايۇلى ابايدىڭ سۇيەگىن الىپ كەتپەك بولعان ارەكەتكە قارسى قول ۇيىمداستىرىپ, جيدەبايداعى قىزىل وتاۋ مەڭگەرۋشىسى ەسەبىندە قاراشاڭىراقتىڭ شىراقشىسى بولدى. «ابايدىڭ ءومىر جولى» ەستەلىگى مەن شىڭعىستاۋ ەلى جونىندە قۇندى دەرەكتەردى جازىپ قالدىردى. 1961 جىلى عالىم ءابىش جيرەنشيننىڭ كومەگىمەن ونىڭ «زاعيپا» پوەماسى جەكە كىتاپ بولىپ جارىق كوردى.
ءارحامنىڭ ۇلى حاليت 1908 جىلى شىڭعىستاۋدا تۋعان, كاكىتايدىڭ ءتاربيەسىندە بولعاندىقتان كاكىتايۇلى بولىپ سانالادى. ماسكەۋدەگى قارجى-ەكونوميكالىق ينستيتۋتىندا وقىعان. 1932 جىلى ءتورت جىلعا ارحانگەلسك وبلىسىنداعى «سولوۆكي» دەيتىن كاتورگاعا ايدالىپ, «بەلومور» كانالىنىڭ قۇرىلىسىندا بولعان. 1936 جىلى ەلگە ورالادى. ەكىنشى رەت 1943 جىلى پاۆلودار قالاسىندا ۇستالىپ, تۋرۋحان ولكەسىندەگى «گۋلاگقا» سەگىز جىلعا ايدالادى (ستاتيا 58-10 چ. II ۋك رسفسر). حاليت 1984 جىلى ومىردەن وزدى.
احمەتبەك جانە ونىڭ ۇلدارى – مۇباراك, مەدىعات
ىسقاقتىڭ ۇلى احمەتبەكتى (1875-1937) كورگەندەر كوزى اشىق, كوڭىلى وياۋ, مادەنيەتتى كىسى دەسەدى. احمەتبەكتىڭ مۇباراك, مەدىعات, تالعات, ءجاۋدات ەسىمدى ۇلدارى, عاليا, قاپيزا, ءۇبىسان جانە كاسيرا اتتى قىزدارى بولعان. اعاسى كاكىتايدىڭ ۇلگى-ونەگەسىمەن احمەتبەك تە بالالارىن جاس كەزىنەن وقىتىپ, جاقسى تاربيەلەپ وسىرەدى. اۋىل مولداسىنان ساۋاتتارىن اشقان سوڭ, ۇلدارىنىڭ ءبارىن دە قالاداعى ورىس مەكتەبىندە وقىتقان. احمەتبەك 1931 جىلى تۇتقىندالىپ, تۇرمەگە جابىلىپ, حابار-وشارسىز كەتكەن. م.ىسقاقوۆانىڭ «ۇلى ابايعا ادالدىق» كىتابىنىڭ (سەمەي, 2002 جىل) 191-بەتىندە احمەتبەكتىڭ قايتىس بولعان كەزى – «1937 جىل» دەپ كورسەتىلەدى.
سەمەي گيمنازياسىندا ءبىلىم العان ۇلكەن بالاسى ءمۇباراك 1937 جىلى وقىپ ءجۇرىپ-اق رەپرەسسياعا ۇشىراعان. مەدىعات تا وسى جىلدىڭ 24 قاڭتارىندا ۇستالىپ, ون جىلعا ايدالعان.
اسحات رايقۇل
