بۇگىن – تاۋەلسىزدىكتىڭ تىرەگى ءتول تەڭگەمىزدىڭ تۋعان كۇنى…
كەڭەس وداعى قۇلاعان جىلى بۇرىنعى وداقتاس ەلدەر جاپپاي ءوز ۆاليۋتاسىن شىعارا باستادى. رەسەيدىڭ ءوزى جاڭا رۋبلىنە كوشىپ كەتتى. بۋما-بۋما قۇنسىز قىزىل اقشا قازاقتىڭ قولىندا قالىپ قويدى. بۇل اقشا جاس مەملەكەتتىڭ ەكونوميكاسىنا كەرى اسەرىن تيگىزدى. اراعا بىرەر جىل سالىپ ءتول ۆاليۋتامىز دا شىقتى. ياعني, 1993 جىلدىڭ 15 قاراشاسىندا تەڭگە دۇنيەگە كەلدى. تەڭگەنىڭ تاريحى قر پرەزيدەنتىنىڭ 1993 جىلدىڭ 12 قاراشاسىندا قول قويعان «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتاسىن ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭىنان باستاۋ الادى. ارادا ءۇش كۇن وتكەندە, ەل اۋماعىنداعى جاڭا ساۋدا-ساتتىق جاساۋ قۇرالى رەتىندە ءتول اقشامىز قولدانىسقا كىرگىزىلدى. ەسكى ۇلگىدەگى اقشالاردى قازاقستاننىڭ جاڭا تەڭگەسىنە ايىرباستاۋ 20 قاراشا كۇنى كەشكى ساعات 8-دە اياقتالدى. اينالىمنان جالپى سوماسى 950 ميلليارد رۋبل الىنىپ تاستالدى. ۇلتتىق ۆاليۋتا ۇلتتىق ەكونوميكامىزدىڭ ىرگەتاسىن قالاۋعا ىقپال ەتتى. حالىقارالىق ماماندار پىكىرىنشە, تەڭگە تمد اۋماعىنداعى تۇراقتى ۆاليۋتالار قاتارىندا. نەگىزى ۇلتتىق ۆاليۋتانىڭ دايىندالۋى اسا قۇپيا تۇردە بولعان. العاشقىدا 70 جىلدان استام پايدالانىپ كەلگەن كەڭەستىك اقشا – ءرۋبلدى قولدانا بەرمەك بولعانبىز. بىراق رەسەي 15 وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ ارقايسىسىنىڭ ءوز اقشاسى بولسىن دەگەن تالاپ قويدى. وسى سەبەپتى 4 قازاق سۋرەتشىسىنە سىرت كوزدەن جاسىرىن جانە وتە قۇپيا جاعدايدا ءتول تەڭگەنى دايىنداۋ مىندەتى جۇكتەلدى. ايتا كەتەيىك, تەڭگەنىڭ ءتۇر-تۇرپاتىن جاساعان العاشقى سۋرەتشى-ديزاينەرلەردىڭ ءبىرى — حايروللا عابجالەلوۆ. العاشقى تەڭگەنi «Harrison&sons» كومپانياسى انگليادا باسىپ شىعاردى. قازاقتاردىڭ ءتول تەڭگەنى قاعازعا باسىپ بەرۋ تۋرالى تاپسىرىسى كومپانيانىڭ الەمدىك دەڭگەيدە اتىن شىعارۋعا سەبەپ بولدى. تەڭگەنىڭ ارقاسىندا اتالمىش كومپانيا ۇلىبريتانيا كورولەۆاسىنىڭ التىن بەلگىسىمەن ماراپاتتالىپ, ءبىزدىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتامىز بريتانيا كورولدىگىنىڭ ەڭ ۇزدىك ەكسپورتتىق ءونىمى اتالدى. جەر شارىنا اتىن شىعارعان تەڭگەگە قۇرمەت رەتىندە اعىلشىن كومپانياسىنىڭ باس عيماراتىندا ءبىزدىڭ اقشامىزدىڭ سۋرەتى سالىنعان تاقتا ءىلىندى. سودان اينالىمعا ەنگىزىلگەن قاعاز اقشا تۇرىندەگى تيىندار ۋاقىت وتە كەلە تەمىر اقشاعا ايىرباستالسا, ارادا كوپ ۇزاماي ۇساق اقشالار تۇگەل تەمىرگە كوشىرىلدى. اعىلشىندار ەلىنەن جەتكىزىلگەن تەڭگەنىڭ العاشقى بولىگىن ساقتاۋ ماقساتىندا جەر استىنان سالىنعان ارنايى قويمالار دايىندالدى. ءبىر اپتانىڭ ىشىندە لوندون مەن الماتى اراسىنا 18 رەت قاتىناعان ءتورت يل-76 ۇشاعى رەسمي قۇجاتتاردا قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ رەزيدەنتسياسىنىڭ قۇرىلىسىنا قاجەتتى قۇرال-جابدىقتار اكەلە جاتىر دەپ كورسەتىلگەن. ۇلتتىق ۆاليۋتامىز اينالىمعا ەنگىزىلگەنشە اعىلشىندار مەن قازاق ەلىندە بولىپ جاتقان وقيعا تۋرالى ءتىرى جان بىلمەگەن. لوندوننان جەتكىزىلگەننەن كەيىن تەڭگە 8 كۇننىڭ ىشىندە ەلىمىزدەگى بارلىق بانكتەرگە تۇگەل تاراتىلدى. وسىلايشا, ۇلتتىق ۆاليۋتامىز وتانداستار قولىنا ءتيدى.
قاجەتتى جابدىقتار مەن زاماناۋي تەحنولوگيا الىنعان سوڭ, تەڭگە ءوز ەلىمىزدە شىعاتىن بولدى. بۇل 1995 جىلدىڭ مامىر ايى ەدى. تۇڭعىش بانكنوت فابريكاسىن ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ءوزى بارىپ اشتى. تەڭگە تۋرالى وي تولعاعان ەلباسى كەيىنىرەك اقشانى دايىنداۋ بارىسىندا ءتۇرلى جايتتار ورىن العانىن ايتتى. كۇللى قازاقتىڭ ماقتانىشىنا اينالعان تۇڭعىش تەڭگەنىڭ تۇڭعىش كەلبەتى مۇراجايلاردا تۇر وسى كۇندە. ولاردا ءال-فارابي, ءسۇيىنباي, قۇرمانعازى, شوقان, اباي ءجانە ءابىلحايىر مەن ابىلاي حانداردىڭ سۋرەتى بولعان. 90-شى جىلدارى ءبىزدىڭ تەڭگە ديزاينى جاعىنان تمد-داعى ەڭ كورىكتى اقشا بولىپ تانىلدى. مايدا اقشالارىمىز دا بار. العاشقىسى قاعازعا باسىلسا, كەيىنگىسى تەمىردەن ءتۇيىلدى. الايدا, ول مايدا اقشا كەيىننەن اينالىمنان شىعىپ قالدى. تەڭگەنىڭ دە كەسكىنى وزگەردى. 3 تەڭگەلىك نومينال جوعالدى. 1-دەن 100 تەڭگەگە دەيىنگى قاعاز اقشامىز تەمىر تەڭگەگە اينالدى. ال قۇنى 200, 500 جانە 1000 تەڭگەلىك اقشالاردا ءال-فارابي بابامىز عانا بەينەلەندى.
اقشانى اينالىمعا ەنگىزبەس بۇرىن ونىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ ماڭىزدى بولاتىنى ايقىن. ويتكەنى, وڭاي جولمەن «جەڭىل» پايدا تاپقىسى كەلەتىندەر كەز كەلگەن ۆاليۋتانى قولدان جاساۋعا تىرىسادى. سوندىقتان كەز كەلگەن مەملەكەت اقشانىڭ ديزاينى مەن قورعانىش سىزىقتارىن كۇشەيتۋگە مۇددەلى. ارادا ءبىر مۇشەل وتكەندە, ياعني, 2006 جىلى تەڭگە وزگەرىسكە ۇشىرادى. ونداعى سۋرەتتەر الىنىپ تاستالىپ, ياعني, قورعانىشىن بەكىتە تۇستىك. سەبەبى جاساندى اقشادا قارا داقتار پايدا بولاتىندىقتان, اقشانىڭ كوشىرمەسىن جاساۋعا قۇشتار الاياقتاردىڭ ارمانى ىسكە اسپايتىنى بەلگىلى. سودان كەيىن 2, 5 جانە 10 مىڭ تەڭگەلىك بانكنوتتار دا پايدا بولدى. بۇل تەڭگەلەر دە ءوز ديزاينىمەن كوزگە ءتۇسىپ, تالاي حالىقارالىق بايقاۋلاردا جەڭىمپاز اتاندى.
بۇگىنگى تەڭگە تۇتاستاي قازاقستان مەن ونىڭ بارشا ازاماتتارىنىڭ دەربەس ءتىرشىلىگىنىڭ, مەملەكەت تاۋەلسىزدىگىنىڭ ايعاعى بولىپ وتىر. ۇلتتىق اقشا وسى جىلدار ءىشىندە ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ قولداۋىمەن ءتۇرلى قارجى داعدارىستارىنا توتەپ بەرىپ قانا قويماي, جۇرتشىلىق تاراپىنان ينۆەستيتسيالىق سەنىمگە دە يە بولدى. ولاي دەيتىنىمىز 1999 جىلدان بەرى نارىق رەتتەيتىن ەركىن باعام اعىسىنا شىعارىلعان ۇلتتىق ۆاليۋتا سوڭعى كەزدەرى 1 اقش دوللارىنا قاتىستى تۇراقتىلىعىن ۇستاپ كەلەدى. وعان دەيىن جاساندى تۇردە تەجەلىپ كەلگەن تەڭگە باعامى ەركىنە جىبەرىلگەن كەزدە, 1 اقش دوللارىنىڭ قۇنى سول ۋاقىتتاعى 67-70 تەڭگەدەن 200 تەڭگەگە دەيىن بارعانىن جۇرتشىلىق ۇمىتا قويعان جوق. الايدا, بۇل قۇنسىزدانۋ ۇزاققا بارماي, اينالاسى ءبىر-ەكى اپتادا دوللار قۇنى قايتا تومەندەدى. كەيىن ول 147-150 تەڭگەنىڭ شاماسىندا تۇراقتاعانى بەلگىلى. سودان بەرى تەڭگەنىڭ باعامىن نارىق رەتتەپ كەلەدى. ەل ەكونوميكاسى ءوسىپ, ىشكى جالپى ءونىم ۇلعايعالى بەرى تەڭگە جۇرتشىلىق نازارىن تۇراقتى, سەنىمدى ۆاليۋتا رەتىندە اۋدارا باستادى.
ديزاينى سان وزگەرىپ, تالاي مارتە قۇنى تومەنگە قۇلدىراسا دا قازاق ءوز اقشاسىن «كوك قاعازدان» ارتىق سانايدى. بۇگىندە قاعاز اقشالار 200, 500, 1000, 5000, 10000 تەڭگە نومينالدارىمەن شىعادى. ۇلتتىق بانك ازىرگە ودان ۇلكەن كولەمدەگى نومينالدار شىعارۋ جوسپاردا جوق ەكەنىن ايتادى. بۇل تاياۋ ۋاقىتتا تەڭگەنىڭ قۇنى تۇراقتى بولارىن بىلدىرەدى.
ەركەجان ساتىمبەك
