(سوڭى. باسى گازەتىمىزدىڭ №121 (3936) سانىندا)
ءاليحان ەش ايىپ-قىلمىسسىز تۇزقالا-ومبى اباقتىلارىندا 4 اي وتىرىپ, 1906 جىلى ءوزىنىڭ تۋعان ەلى – توقىراۋىن بولىسىندا سايلاۋشى (ۆىبورششيك) بولىپ سايلانعانى ءمالىم بولعان سوڭ, 30 ساۋىردە بوستاندىققا شىعادى. ابايتانۋشىلاردىڭ كەيبىرى ۇلت كوشباسشىسى تۇزقالادان ومبى اباقتىسىنا اۋىستىرىلعاندا, ابايدىڭ قولجازباسى «جوعالىپتى» دەگەن ەشبىر ايعاق-دالەلسىز جاڭساق بولجام ايتاتىن كورىنەدى. 1905 جىلدان ءا.بوكەيحاندى بۇكىل دالا ولكەسى حالقىنىڭ «ءدىني-ساياسي قوزعالىسىنىڭ بىردەن-ءبىر دەم بەرۋشىسى ءارى جەتەكشىسى» دەپ تانىعان گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ اكىمشىلىگى ونى اباقتىدان بوساتار الدىندا ونىڭ پاسپورتىن «جوعالتقان» بولىپ بىرنەشە كۇن ۇستاعانى راس. ابايدىڭ قولجازبا ولەڭدەرى مەن قارا سوزدەرىنىڭ ءبىرازىن ورىسشاعا اۋدارتىپ, «ساياسي استار» ىزدەپ تابا الماعانى تاعى بار. بىراق قولجازبانى «جوعالتۋعا» ءداتى بارمادى. نەگە دەسەڭىز, ءاليحان بوكەيحان اباقتىدان ايىبى نە قىلمىسى بولماعانى ءۇشىن ەمەس, سايلاۋشى بولىپ سايلانعانى ءۇشىن بوساتىلدى. ەگەر ءاليحان بوكەيحان سايلاۋشى بولىپ ۇلگەرمەگەندە, ونى ناقاقتان-ناقاق 4 اي تۇرمەدە ۇستاعان دالا گەنەرال-گۋبەرناتورى «اكىمشىلىك ءتارتىپ» دەگەن قۇيتۇرقى باپپەن (باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورلىعى دالا گەنەرال-گۋبەرناتورلىعى بولىپ قايتا قۇرىلعان 1882 جىلى ونىڭ العاشقى گەنەرال-گۋبەرناتورى بولعان گەراسيم كولپاكوۆسكي ەشبىر زاڭعا سىيمايتىن, تەك قازاقتاردى كەمسىتۋدى كوزدەگەن وسىنداي «ەرەجە» ەنگىزىپ, ول بويىنشا مىڭداعان قازاق بالاسى, ولاردىڭ ىشىندە ايگىلى ناۋان قازىرەت تالاسۇلى مەن ونىڭ شاكىرتى, ءى جانە ءىى دۋمانىڭ بولاشاق دەپۋتاتى شايمەردەن قوسشىعۇلۇلى دا بار, تەرگەۋسىز-سوتسىز «يتجەككەنگە» ايدالدى. ءاليحان بوكەيحان ول ەرەجەنىڭ زاڭسىزدىعىن اشكەرەلەپ, سانكت-پەتەربۋرگ باسىلىمدارىنا كوپ جازدى جانە ونى بۇزدىرۋعا كوپ كۇش جۇمسادى) جەر اۋدارۋدى جوسپارلاپ قويعان-دى. ال مەملەكەتتىك دۋما سايلاۋى تۋرالى 1905 جىلى شىققان ەرەجەدە دۋماعا سايلانعان دەپۋتاتتارمەن قاتار, سايلاۋشىلاردى دا كىسى ولتىرۋدەن باسقا جەڭىل قىلمىستارى ءۇشىن سوتتىڭ ۇكىمىنسىز تۇتقىنداۋعا بولمايتىن.
ءاليحان بوكەيحان تۇتقىندالعان 1906 جىلدىڭ قاڭتارىنان باستاپ دالا ولكەسى وبلىستارىندا الاش قوزعالىسى جەتەكشىلەرىمەن قاتار, گەوگرافيالىق قوعامنىڭ سەمەي بولىمشەسى مۇشەلەرىن دە قۋدالاۋ باستالدى. ناتيجەسىندە اباي شىعارمالارىنىڭ تۇڭعىش جيناعى شىقپاي قالدى. قازاقتان 12 دەپۋتات سايلانعان مەملەكەتتىك دۋمانىڭ ءى جانە ءىى شاقىرىلىمدارى كۇشتەپ تاراتىلىپ, ءىى دۋما قۋىلعان 1907 جىلدىڭ 3 ماۋسىمىندا ءىى نيكولاي پاتشا قول قويعان سايلاۋ تۋرالى جاڭا زاڭ شىعىپ, 5,5 ملن قازاق حالقى سايلاۋ قۇقىنان ايىرىلىسىمەن الاش جەتەكشىلەرىن قۋدالاۋ ءورشي ءتۇستى. ونىڭ ىشىندە ءاليحان ءى دۋمانى تاراتۋعا نارازىلىق ءبىلدىرىپ «ۆىبورگ ۇندەۋىنە» قول قويعانى ءۇشىن 3 اي تۇرمە جازاسىنا كەسىلىپ, سەمەي تۇرمەسىندە 3 ايدىڭ ورنىنا 8 اي وتىرىپ, 1908 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا بوستاندىققا شىقتى. احمەت بايتۇرسىنۇلى مەن مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنىڭ 1917 جىلعى ءبىر ماقالاسىندا اتاپ كورسەتىلگەندەي (بايتۋرسۋنوۆ ا., سوترۋدنيك گاز. «كازاك» ي چلەن تۋرگايسكوي وبلاستنوي گراجدانسكوي ۋپراۆى, دۋلاتوۆ م., سوترۋدنيك گاز. «كازاك» ي چلەن تۋرگايسكوي وبلاستنوي گراجدانسكوي ۋپراۆى. ناش وتۆەت دوكلادنوي زاپيسكە [اليبيا جانگەلدينا], ناپەچاتاننوي ۆ №123 «زاريا» وت 5 سەنتيابريا س.گ./ «يۋجنىي ۋرال», 14.09.1917 گ., №10. – سس. 3-4.), التى الاش كوسەمى وزىنە ابدەن وشىككەن دالا گەنەرال-گۋبەرناتورى الگى اتام زامانعى «اكىمشىلىك ءتارتىپ» بابىمەن «يتجەككەنگە» ايدايتىنىن سەزىپ, ءوز ىقتيارىمەن الدىمەن سانكت-پەتەربۋرگكە, ودان ساماراعا «ەميگراتسياعا» كەتتى. ءاليحان «قازاقتىڭ باس اقىنى» اباي شىعارمالارىنىڭ تۇڭعىش جيناعىن ەشبىر قيىندىقسىز قازان نە ۋفا قالالارىندا باسىپ شىعارار ەدى. بىراق تۋعان ۇلى دالا ەلىنىڭ وتارشىل اكىمشىلىگىنە ەندى ءوزى ابدەن وشىككەن الاش كوشباسشىسى دا ۇلى اقىننىڭ تۇڭعىش جيناعىن وتارشىل يمپەريانىڭ ءتول استاناسىندا جارىققا شىعاردى. كىتاپتىڭ وزىندە جازىلماسا دا, جيناق ءاليحاننىڭ «ىجداھاتىمەن» شىققانىن ابايدىڭ «وپاتىنا ءدال ون جىل تولۋىنا» وراي جازعان «اباي» (وپات 23 يۋن 1904 جىل) اتتى ماقالاسىندا مىرجاقىپ دۋلاتۇلى (ماقالاعا م.د. دەپ قول قويعان. – س.ا.): «1909 جىلى ابايدىڭ بالالارى مەن ىنىلەرىنىڭ ريزالىعى ءھام عالي حاننىڭ ىجداھاتىمەن اباي كىتابى پەتەربۋرگتە بۋراگانسكي باسپاحاناسىندا باسىلىپ شىقتى» دەپ اتاپ كورسەتكەن-ءدى. ودان ءبىر جىل بۇرىن, تاعى سول «قازاق» گازەتىندە جارىق كورگەن «قازاقتىڭ باس اقىنى» اتتى ماقالاسىندا احمەت بايتۇرسىنۇلى ءاليحان بوكەيحاننىڭ «سەميپالاتينسكي ليستوك» گازەتى مەن «زاپيسكي سەميپالاتينسكوگو پودوتدەلا زاپادنو-سيبيرسكوگو وتدەلا» جيناعىنداعى ماقالاسىنداعى تومەندەگىدەي پىكىرىن كەلتىرەدى: «حاقيقاتتى تابۋعا, تەرەڭنەن سويلەۋگە بويىنا بىتكەن زەرەكتىكتىڭ ۇستىنە اباي ءھام ءتۇرلى ەۋروپا ءبىلىم يەسىلەرىنىڭ كىتاپتارىن وقىعان. تارجىمە ءحالىن جازۋشى عالي حان بوكەيحانوۆتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا, اباي سپەنسەر, لۋيس, درەيپەر دەگەن ەۋروپانىڭ تەرەڭ پىكىرلى ادامدارىنىڭ كىتاپتارىن وقىعان» ءاليحان «قازاقتىڭ جالعىز اقىنى» ابايدىڭ وزىنە عانا ەمەس, كوزى تىرىسىندە «ۇستازىم» دەيتىن ەۆگەني ميحاەليسكە دە دۇنيە سالعاندا ازاناما ماقالاسىن ارنادى. «1880 جىلداردا كوپ ورىس جۇرتىن ىلگەرى باستىرۋ, وزگە سۇيرەۋ جولىندا قىزمەت ەتكەن جاستان شەت جەرگە جەر اۋدارىلعاندا, – دەپ جازدى ق.ب. (قىر بالاسى) ازاناماسىندا, – ميحاەليس ءبىزدىڭ سەمەيگە ايدالىپ كەلىپ, سودان بەرى ءبىزدىڭ قازاق جەرىندە قالعان ەدى. قازاقتىڭ جالعىزى, اقىنى ابايدى تۇرا جولعا سالعان وسى ميحاەليس ەدى. اباي ولە-ولگەنشە مەنىڭ كوزىمدى اشقان, ماعان جاناشىرلىق قىلعان ميحاەليس ەدى دەپ ايتىپ وتىرۋشى ەدى».
ءاليحان ەلگە كەڭەس وكىمەتى ۇستەمدىگىن ورناتىپ, ءوزىن 1922 جىلدىڭ جەلتوقسانىنان باستاپ وگپۋ-نكۆد-نىڭ قاتاڭ باقىلاۋىندا ماسكەۋدە كۇشتەپ ۇستاعان كەزىندە دە ۇلى اقىندى نازارىنان تىس قالدىرمادى. كسرو حالىقتارىنىڭ كىندىك باسپاسىندا قازاق ءبولىمىنىڭ رەداكتورى قىزمەت اتقارعان جىلدارى ول ءوزىنىڭ ەلدە قالعان ۇزەڭگىلەستەرىنە كىم قانداي كىتاپ, قانداي تۇلعانىڭ ءومىربايانى مەن شىعارماشىلىعىن جازۋ كەرەكتىگىن, ونىڭ ىشىندە ابايدى مەكتەپ وقۋلىعىنا كىرگىزۋدى ا.بايتۇرسىنۇلىنا تاپسىرىپ وتىرعانعا ۇقسايدى. مىسالعا, 1925 جىلدىڭ جازىندا ماسكەۋدەن احمەتكە جازعان ءبىر حاتىندا ول: «اباي مەن التىنسارىنىڭ بالاسى جونىندەگى جازۋىڭدى كۇزگە دەيىن بىتىرسەڭ دە كەش ەمەس. ءنازىر دە (تورەقۇلۇلى) اباي تۋرالى جازباقشى. مەيلى جازسىن» دەي كەلىپ, ءارى قاراي: «التىنسارىنىڭ بالاسى ىبىراي حاقىندا ءوزىڭ جازساڭ, جاقسى بولار ەدى. ول سەنىڭ اعاڭ ەمەس پە؟! ەگەر ول قازىر ءومىر سۇرسە سەندەي بولار ەدى, ال سەن ەرتەرەك دۇنيەگە كەلگەندە, ونىڭ ءىسىن جاسارىڭ حاق» دەپ شاكىرتى ءارى ۇزەڭگىلەسىن رۋحتاندىرادى. الايدا ا.بايتۇرسىنۇلى «قادىرلى ءالي» اعاسىنا جازعان جاۋابىندا مىناداي جايتتى باياندايدى: «قازاق مەملەكەتتىك باسپاسىمەن كەلىسىلگەن شارتقا سايكەس, مەن جاڭا ەملە بويىنشا 3 گرامماتيكا جانە قازاق الىپپەسىن قايتا جاساۋىم كەرەك. اياقتالۋ مەرزىمى: ءبىرىنشىسى – 15 ماۋسىم, ەكىنشىسى – 1 شىلدە, ءۇشىنشىسى – 1 تامىز, ءتورتىنشىسى – 20 تامىز. مىنە, سول ۋاقىتقا دەيىن باسقا جۇمىستارعا قاراۋعا مۇرشام جوق; ونىڭ ۇستىنە قازاق-قىرعىز ينستيتۋتىندا وقۋ باستالسا, تاعى دا بوس ۋاقىت بولماي قالادى. سول سەبەپتى دە 20 تامىزعا دەيىن ءيبراھيمنىڭ (ابايدىڭ) عۇمىربايانىن جازا المايتىنىمدى انىق ايتامىن. 20 تامىزدان سوڭ ۋاقىت بولا ما, جوق پا – ونى بىلمەيمىن». ال «التىنسارى بالاسىنىڭ سۋرەتىن «شولپان» جۋرنالىنىڭ №6, 7, 8 كىتاپ جيناعىنان تاباسىڭدار. ودان باسقا مەندە سۋرەتى جوق» دەۋىنە قاراعاندا, احمەتتىڭ, قانشا دەگەنمەن دە, ىبىراي التىنسارىۇلىنىڭ عۇمىربايانىن جازىپ بەرگەنى انىق. ال ابايدىڭ عۇمىربايانىن جازۋدى ۇلت كوشباسشىسى ەندى كىمگە تاپسىرۋى مۇمكىن ەدى؟ الكەي مارعۇلاننىڭ ەستەلىگى بويىنشا ءاليحان 1925-1927 جىلدارى لەنينگراد مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە پروفەسسور رەتىندە ستۋدەنتتەرگە ءدارىس وقىعان. ال لەنينگرادقا ءدارىس وقۋعا بارعان كۇندەرىندە ۇلت كوسەمى 1923-1928 جىلدارى سول ۋنيۆەرسيتەتتىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىندە وقىعان مۇحتار اۋەزۇلىنىڭ جالداعان پاتەرىنە توقتايتىن. ەلدەگى ۇزەڭگىلەستەرى, ونىڭ ىشىندە ءالىمحان ەرمەكۇلى ءوزىنىڭ وگپۋ-نكۆد تەرگەۋشىسىنە بەرگەن جاۋابىندا مالىمدەگەنىندەي, الەكەڭە جازعان حاتتارىن سول پاتەرگە جولدايتىن: «…ماعان 58-باپتىڭ 10-تارماعى بويىنشا تاعىلعان ايىپقا – مەنىڭ مۇحتار اۋەزوۆكە جازعان حاتىمداعى جەر ماسەلەسى جونىندەگى پىكىرىم نەگىز بولىپتى. قولتاڭباسىنا قاراعاندا, شىندىعىندا دا حاتتى جازعان مەنمىن. بىراق ونداي ماعىناداعى حاتتى مۇحتار اۋەزوۆكە ەمەس, ءاليحان بوكەيحانوۆقا جازعانمىن. ول كەزدە مەن عىلىم اكادەمياسىنىڭ قازاقستاندى زەرتتەۋ بولىمىندە ىستەيتىنمىن جانە قازاق حالىق كوميسسارياتىنىڭ تاپسىرماسى بويىنشا قازاقتاردى جەرگە ورنالاستىرۋ ماسەلەسىن نەگىزدەۋمەن اينالىستىم, سونىمەن قاتار ول (بوكەيحانوۆ – س.ا.) فەدەرالدىق كوميتەتتىڭ مۇشەسى بولاتىن (ەگەر سول كەزدە تاراتىلىپ كەتپەسە). وسى كوميسسيانىڭ قۇرامىندا ءجۇرىپ قازاقستان ءۇشىن زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدى. ءوزى ماسكەۋدە تۇراتىن, قىزمەت بابىمەن ارا-اراسىندا لەنينگرادقا باراتىن. ليزا بوكەيحانوۆا مەن شوقانەۆانىڭ (؟) ايتۋىنشا, وندا اۋەزوۆتىڭ ۇيىنە توقتايتىن. مىنە, لەنينگراد وقۋىنان كەيىن مۇحتار ءوز شىعارماشىلىعىندا ءبىرجولا ابايعا دەن قويدى ەمەس پە؟ وعان دالەل: ارادا تۋرا 5 جىل وتكەن 1933 جىلى م.اۋەزۇلى قىزىلوردادا لاتىن ارپىندە اباي قۇنانبايۇلى شىعارمالارىنىڭ تۇڭعىش تولىق جيناعىن جارىققا شىعارىپ, العاشقى عىلىمي جيناعىن ازىرلەۋدى قولعا العان جوق پا ەدى؟ سوندا مۇحتار اۋەزۇلىنىڭ بەتىن ءبىرجولا ۇلى ابايعا بۇرعان كىم بولىپ شىعادى؟ جاۋاپتى وقىرماننىڭ ءوزى ايتار…
سۇلتان حان اققۇلى
