جالالى ارىز, عايبات پەن وتىرىك, اياقتان شالماق بىلعانىش ناۋقاننىڭ كەسىرىنەن تالاي جاقسىلاردىڭ اتىنا كىر كەلىپ, ءتىپتى ءبىر زامانداردا جازىقسىز اتىلىپ تا كەتۋىنە سەبەپ بولدى. اتى وزعانداردى ىشتەن شالاتىن جامان ادەت بۇگىندە ورشىمەسە تيىلعان جوق. ماسقاراسى, دومالاق ارىز جازعىشتاردىڭ تاسى ورگە دومالاپ تۇر. الەۋمەتتىك جەلىلەردىڭ دامۋىمەن قاتار كىسىنىڭ جاقسى اتىن قارالاۋ اسا قيىن شارۋا بولماي قالدى.
بۇل ىسكە بلوگەرلەر بىلەگىن تۇرە كىرىسىپ, «فەيسۆۋك قاھارماندارىنا» اينالدى. دەموكراتيانىڭ بەلگىسى دەپ دەس بەرمەيتىندەردى تۇسىنۋگە تىرىسساق تا, مۇنىڭ بەلگىلى توپتاردىڭ ءوز باسەكەلەستەرى مەن وپپونەنتتەرىن وماقاتا قۇلاتۋعا تاپتىرمايتىن قۇرال بولعانىن مويىنداۋ كەرەك. بۇل «بالە» ايتىلعان جەرىندە قالماي, تۇسكەن جەرىندە تاۋقىمەتكە اينالادى. ءتيىستى ورىنداردان تەكسەرۋ كەلىپ, جالعان دەرەكتەردى تەرىپ قانشاما ادام الەك. وسىنشاما جۇرتتى دۇربەلەڭگە سالسا دا جاۋاپسىز قالدىراتىن بولعان سوڭ, جامان ادەت سۇيەگىمىزگە ءسىڭىستى بولىپ كەتكەندەي. قازاقتىڭ دومالاق ارىز جازۋدان الدىنا جان سالماۋىنىڭ سەبەبىن قالاي تۇسىندىرۋگە بولادى؟
وسى سۇراقتاردىڭ جاۋابىن شوقان ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى زيابەك قابىلدينوۆتەن سۇراپ, ونىڭ تامىرى ارىدە جاتقانىنا كوز جەتكىزدىك.
-ارىزقويلاردىڭ قازاقتار اراسىندا ورشۋىنە نە سەبەپ دەپ, ستۋدەنتتىك جىلدارى مەن دە زەرتتەۋ جۇرگىزگەنمىن. سوندا قولىما 1902 جىلى ي.ۆ. سەلەتسكي جازعان «كيرگيزسكيە كلياۋزى» دەگەن ەڭبەگى تاپ بولدى. وندا بىلاي دەيدى: «كيرگيزى (كازاقتار-اۆت.) داۆنو ي نە ناپراسنو زاسلۋجيلي سەبە رەپۋتاتسيۋ زاۆزياتىح كلياۋزنيكوۆ, تاك جە ۆ بولشينستۆە يح جالوب, پوداۆشيح ۆ پريسۋتستۆەننىە مەستا ي دولجنوستنىم ليتسام, تو ي دەلو ۋسماتريۆاەتسيا ۆرانە, لوج (ۋتريۋك), كلەۆەتا ي يزۆەتى (جالا)». («كيرگيزسكيە كلياۋزى». ومسك, 1902, س.1). ءارى قاراي بۇل ادەتتىڭ تابيعاتى مەن قولدانۋ اياسىن بىلاي تارقاتادى:«جالا جابۋ» يلي جالاكىلۋ (وكلەۆەتات, وبنەستي) داجە سۆوەگو رودوۆيچا, يلي بىۆشەگو درۋگا, ستاۆشيح ۆ كاكوم-ليبو ليچنوم, يلي وبششەستۆەننوم دەلە پوپەرەك دوروگي, دليا كيرگيزا نيچەگو نە ستويت. ۆ وسوبەننوستي ەتو پراكتيكۋەتسيا پو وتنوشەنيۋ ك دولجنوستنىم ليتسام».
تاڭ قالارلىعى, ول جالاقورلىقتىڭ ءورشۋىن پاتشا ۇكىمەتى مەن ونىڭ جاڭاشا باسقارۋ قۇرىلىمىنان كورەدى. «منوگيە يز زنايۋششيح كيرگيزسكي بىت ۆيديات گلاۆنۋيۋ پريچينۋ ۆوزنيكنوۆەنيا رازدوروۆ ي كلياۋز مەجدۋ كيرگيزامي ۆ ۆىبورنوم ناچالە ۆۆەدەننوم ۆ وسنوۆۋ ۋسترويستۆا يح وبششەستۆەننوگو ناچالا».
سونىمەن بىرگە «جازعىشتاردىڭ» جاۋاپقا تارتىلماۋى دا «وتقا ماي قۇيعانىن» مويىندايدى. ول:«نەت سومنەنيا, چتو بەزناكازاننوست يلي سكورەە, بەسكونەچنايا مەدليتەلنوست…پو لوجنىم دونوسام, پوددەرجيۆالي وتچاستي رازۆيتيە كلياۋزنيچەستۆا ۆ ستەپي». اسقانعا توسقان رەتىندە ورىنسىز جالا جاپقانداردى جاۋاپقا تارتىپ جازالاۋ قاجەتتىگىن ايتادى. ءارى قاراي تىڭداڭىز. ومبىنىڭ تاريحي مۇراعاتىندا 1876 جىلعى (ف.3, وپ.9, د.14476) سەمەي اسكەري وكرۋگىنىڭ كەڭسەسىنىڭ قورىندا «يابەدى كيرگيزوۆ» دەپ اتالاتىن, وسى دەرتتى تەكسەرگەن قۇجاتتار ءالى ساقتاۋلى تۇر.
– وسىنداي جيىركەنشىتى ءۇردىستىڭ قازاق دالاسىنا تۇگەل جايىلۋىنا مۇددەلىلەر بولدى ما؟
– اق پاتشاعا بودان بولعانعا دەيىن ۇلى دالانىڭ وزىندىك يدەالدى قوعامى بولدى. وندا بىرەگەي ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا بەكىتىلگەن سالت-داستۇرلەر مەن ادەت-عۇرىپتارى بار, حانافيت ماسحابىنىڭ سۇننەت باعىتىنداعى يسلام ءدىنى ورناعان سوتسيۋم داۋىرلەدى. قازاقتار قوناقجايلىلىق, ءوزارا كومەك, ءبىر-بىرىنە قۇرمەتپەن قارايتىن, مارتتىك قاسيەتىمەن ەرەكشەلەندى. ءبىر تايپا ەل قاتار وتىرىپ, بىرەۋىنىڭ باسىنا قيىندىق تۇسسە, كوپ بولىپ جۇمىلىپ قول ۇشىن بەرەتىن. ولكەنىڭ بيلەر سوتى كەز كەلگەن ادىلەتسىزدىكتى, سونىڭ ىشىندە اۋىزشا ءتىل تيگىزۋدى جانە كىسىنىڭ سىرتىنان ءسوز تاسۋدى جوققا شىعاردى.
الدىمەن پاتشا, كەيىن كەڭەس زامانىندا ءداستۇرلى قوعامنىڭ بارلىق ينستيتۋتتارىن سانالى تۇردە قيراتۋ باستالدى. دالا حالقىن ليۋمپەنيزاتسيالاۋ باستالدى. شوقىندىرۋ ۇدەرىسىنىڭ ورنىنا كوپ ۇزاماي, بولشەۆيكتەر الىپ كەلگەن اتەيزم قوعامى ورنىقتى. «ارىم – جانىم ساداعاسى» دەيتىندەردى تاسادا تۇرىپ تاس اتاتىنداردىڭ قاتارى اۋىستىردى, كەشەگى ەسىكتە جۇرگەن تەكسىزدەر ۇستەمدىك الدى. مارگينالداردىڭ تۇتاس قاباتى قالىپتاستى.
-وسىلايشا جالاقورلار مەن ارىزقويلار ءۇشىن تاپتىرمايتىن ورتا پايدا بولدى ما؟
– دۇرىس ايتاسىز. قازاقتاردىڭ ءبىر بولىگى بوداندىقتى قابىلداعاننان كەيىن رەسەي يمپەرياسى 600 جىل دالانى بيلەگەن (1224-1822\1824 ج.ج), نەعۇرلىم بەدەلدى دەگەن حان-سۇلتانداردى كەزەڭ-كەزەڭمەن جويۋعا جانە بەيتاراپتاندىرۋعا كىرىستى. الدىمەن تورەلەردىڭ نەعۇرلىم بەدەلدى, اق پاتشانىڭ ايداۋىنا كونگىسى كەلمەگەندەرىن ءبىر-بىرىنە قارسى قويۋدا ارىزقويلىقتى ۇدەتىپ, جالا جابۋدىڭ ارقاسىندا ىشتەن ىرىتكى سالدى.
مىسالى 1795 جىلى ورتا ءجۇزدىڭ 100 مىڭعا جۋىق قازاقتارى ءسىبىر بيلىگىنىڭ دەلدالدىعىمەن, II ەكاتەريناعا تىكەلەي باعىنۋعا ءوتىنىش ءبىلدىرۋ ءۇشىن يمپەريالىق بيلىككە شاعىمدانعان كەزدە ءۋالي حاندى قارالاۋ ناۋقانى ورىن الدى.
ءدال وسى جىلى, ابىلايدىڭ ۇزەڭگىلەس دوسى ىقپالدى سۇلتاننىڭ ءبىرى سۇلتانمامەت دۇنيەدەن وزعاندا, پاتشا وكىمەتى ونىڭ ۇرپاقتارىن ءبىر بىرىنە ايداپ سالدى. ناتيجەسىندە, وسى وقيعانىڭ «ءادىل شەشىمى» دەپ 1798 جىلى ونداعان مىڭ قازاقتارعا ەرتىستىڭ وڭ جاعالاۋىنا قونىستانۋىنا رۇقسات ەتىلدى.
اق پاتشا بولسا ءۋالي حاننىڭ رەسەي يمپەرياسى مەن تسيندىك قىتايدىڭ ۇزەڭگىسىن قاتار ۇستاماق بولعان ساياساتىن كەشىرمەدى. بىركەزدەرگى كوپ قارالى, ءبىرتۇتاس ورتا ءجۇز ەكى حاندىققا ءبولىنىپ, وزەننىڭ ەكى جاعىنا ايىرىلا كوشىپ, ەمەن-جاقىن ارالاسۋىنا تيىم سالىنادى. وسىعان ۇقساس جىمىسقى ارەكەت كىشى ءجۇز قازاقتارىنا قولداندى. 1801 جىلى كىشى ءجۇز تايپاسىنىڭ ءبىر توبى بوكەي حاندىعىن قۇرىپ, ەكىنشى توبى ورالدىڭ ارعى جاعىنا اۋىسىپ, دالالىق بولىپ ەكىگە جارىلدى.
–ءۋالي حاندى پاتشا وماقاتا قۇلاتىپ, ورتا ءجۇزدىڭ ەكىنشى حانى بولىپ بوكەي باراقحان كەلدى ما؟ جالاقورلىقتىڭ قانشالىقتى كۇشتى ەكەنىن ەندى ءتۇسىنىپ جاتىرمىن.
-بۇل پاتشا وكىمەتىنىڭ جىمىسقى ويىن جۇزەگە اسىرۋداعى قۇرالى عانا عوي. پاتشا وكىمەتىنە قازاق حاندىعىن ەكىگە جارىپ السىرەتۋ قاجەت بولدى. ەكى حاننىڭ ولىمىنەن كەيىن قازاق دالاسىنداعى حاندىق بيلىكتى جويىپ, 1822 جىلى قازاق تاريحىنان مۇلدەم وشەدى. تاريحشى رەتىندە حانداردى قارالاعان ارىز-شاعىمدارمەن تانىسىپ شىقتىم. مازمۇنى قازىرگى دومالاق ارىزداردان ايىرماشىلىعى شامالى. الايدا وسى جالاقورلاردىڭ قولىمەن جازىلعان ارىز-شاعىمدار تۇرتكى بولىپ, تاريح دوڭگەلەگى باسقا جولعا ءتۇستى.
– بابالارىنىڭ ىزىمەن حان بولماسا دا اعا سۇلتاندىققا ۇمتىلعان شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ جولى دا ارىزقويلاردىڭ قولىمەن كەسىلگەنى تۋرالى ايتىپ ەدىڭىز.
-بۇل وقيعا دا وسى جايتپەن ۇندەسەدى. 1862 جىلى ءوز حالقىن پاتشا شەنەۋىكتەرى مەن جەرگىلىكتى بيلەۋشىلەرىنىڭ زورلىعىنان قورعاماق نيەتىمەن اتباسار سىرتقى وكرۋگىنىڭ اعا سۇلتانى قىزمەتىنە سايلاۋعا قاتىسادى دا … جەڭىلەدى. شوقاننىڭ كىم ەكەنىن بىلەسىز. مىقتى ءبىلىمدى. ناعىز زەرتتەۋشى. ابىلايحاننىڭ شوبەرەسى, ورتا ءجۇزدىڭ سوڭعى حانى ءۋاليدىڭ نەمەرەسى. اعا سۇلتان شىڭعىستىڭ ۇلى. ورىس ينتەلليگەنتسياسىنىڭ تانىمال تۇلعاسى.
ءسال العا كەتسەك, 1860 جىلى سانكت-پەتەربۋرگتە شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ اسكەري شەنىن كوتەرىپ, وردەنمەن ماراپاتتايدى. الەكساندر II جەكە قابىلدايدى. ايتقانداي وسى كەزدەسۋدە, جاعدايدى پايدالانىپ, عالىم شەنەۋىكتەرىنىڭ ءوز حالقىنا قاتىناسى جاقسىلاۋ بولعانىن قالايتىن ايتىپ جەتكىزەدى.
الايدا پاتشا شەنەۋىكتەرى جەرگىلىكتى بيلەۋشىلەردىڭ قولداۋىمەن قارالاۋدىڭ بارلىق ءتاسىلىن باسشىلىققا الىپ, ۇلى عالىمعا قارسى لاپ بەرەدى.
اعارتۋشى ىبىراي التىنسارين دە تالاي باسى داۋعا قالىپ, التىن ۋاقىتى وسى جالا جابۋشىلارمەن ارپالىسىپ وتكەنى وكىنىشتى. ول 1857 جىلى ورىنبور شەكارالىق كوميسسياسىنىڭ مەكتەبىن بىتىرەدى. ورىس تىلىمەن قاتار, اراب, تاتار جانە پارسى تىلدەرىن مەڭگەرگەن. بولىستىققا, اۋىل ستارشىندىققا سايلاۋعا تۇسەدى, الايدا جەرگىلىكتى وكتەمدەر وبلىس باسقارماسىنا, اسكەري گۋبەرناتورعا, ءتىپتى ىشكى ىستەر مينيسترىنە دەيىن ارىز بەرىپ, جالا جاپقان. بىراق, ءوزىنىڭ شاكسىز ادالدىعى مەن تازالىعى ارقاسىندا ارقاشان اقتالىپ وتىرعان. قۇنانباي وسكەنباەۆتىڭ دا ساۋ باسىن ساۋداعا ءتۇسىرىپ, ومبى بەكىنىسىنە قاماۋعا الدىرعان دا ارىزقويلاردىڭ ارەكەتى ەكەنى بەلگىلى. وسى كۇيە ونىڭ تاريحتاعى ورىن اشىپ الۋعا ءالى دە زالالىن تيگىزىپ كەلەدى دەۋگە بولادى.
-اققا كۇيە جاعۋ ءادىسى قازىرگى عالىمداردىڭ اراسىندا دا قولدانىستا ما؟
– ارىپتەستەرىمدى جالعان ايىپتاۋلار مەن جالا جابۋدان, الداۋ مەن عايباتتان باس تارتۋعا شاقىرار ەدىم. بۇل رەسەي يمپەرياسىنىڭ مۇراسى جانە كەڭەس وكىمەتىنىڭ ۇزىلمەي جاتقان داۋىسىنىڭ جاڭعىرىعى. ەرىك بەرسە ەرىنبەگەن كەيبىرەۋلەر بۇكىل ەلدى قارالاۋعا بەيىم تۇرادى. ونىڭ اقىرى جاقسىلىققا اپارماسى انىق.
وتكەن عاسىرلاردا ازعىرۋشىلار تاراتقان ىندەتتى جەڭە العان جوقپىز. كەرىسىنشە وزگە جۇرتتىڭ جامانىن بويىمىزعا ءسىڭىرىپ, كەسەلىمىز مەڭدەپ بارادى. سوڭعى وتىز جىلدا, ءوزىنىڭ قولى جەتپەگەن يگىلىكتى قىزعانىپ, بار اشۋىن باسقادان الاتىندار قاتارى ارتتى. ولاردىڭ قولتىعىنا سۋ بۇركىپ وتىرعاندار دا جوق ەمەس. ءوزىم بىلەتىن جايتتى ايتايىن. عىلىم سالاسىنداعى ءبىر عالىم اعامىز بار. اراكىدىك ارىپتەستەرىن قارالاپ, جان-جاققا حات جىبەرەتىن جامان ادەتى بار. سول حات ادرەسات بويىنشا ماعان دا كەلەدى. العاشقى 100 حاتىن وقىدىم, ءارى قاراي جازۋىنان تانىپ حاتتى اشپايتىن دا بولدىم. قانعا سىڭگەن ادەتكە نە دەرسىز؟!
بىراق مۇندايداردىڭ زاردابى كوپ. ومىردە بولسىن, عىلىمدا بولسىن بولىپ جاتقان وزگەرىستەرگە, وڭ باستامالارعا ولار ءوش كەلەدى. قوعام دامۋىن تەجەيتىن سەبەپتى ارىزقويلار مەن عايباتشىلارعا, دومالاق ارىز يەلەرىنە توقتام بولىپ, بەتىن قايتاراتىن زاڭ كەرەك. مەنىڭشە, تاريحتىڭ اششى ساباعىنان قورتىندى شىعاراتىن كەز كەلدى.
ايگۇل ۋايسوۆا
