وسى كۇندەرى 95-ءتىڭ تورىنە كوتەرىلەتىن جەر–جيھانعا ءماشھۇر ۇلت سۋرەتكەرى ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆ رومانشىلىق ونەردىڭ شىرقاۋ بيىگىنەن كورىنگەن حاس شەبەر. ءسوز زەرگەرىنىڭ ايگىلى “قان مەن تەر” اتتى ەل تاعدىرى مەن تاريح, زامان تالقىسىن قوپارا تولعاعان تريلوگياسىندا ونىڭ سۋرەتكەرلىك كوزقاراسى, شىعارماشىلىق قولتاڭباسى, الەۋمەتتىك-پسيحولوگيالىق تالداۋ ونەگەسى, تاريحي-قوعامدىق قۇبىلىستار الەمى, حالىقتىڭ قاھارماندىق رۋحى, ادامگەرشىلىك قاعيداتتارى جارقىن كورىنىس تابادى.
وسىناۋ ءبىر زاماناۋي كوركەم مۇلىكتىڭ جانرلىق, كومپوزيتسيالىق, ستيلدىك ەرەكشەلىكتەرى, كوركەمدىك-ەستەتيكالىق شارتتىلىقتار جۇيەسى قانداي دەسەڭىزشى. كەيىپكەرلەر سانىنىڭ ءوزى ەكى جۇزدەي. بارشاسىن شاشاۋ شىعارماي, كوركەمدىك ماقساتقا باعىندارعان. ابەڭنىڭ كوركەمدىكتى قابىلداۋى دا, ءسوز قاسيەتىن ءتۇسىنۋى دە, ادام جانىنىڭ تۇڭعيىق سىرلارىنا تەرەڭدەپ ءۇڭىلۋى دە ايرىقشا. بۇل ورايدا پورترەت جاساۋ جانە پسيحولوگيالىق كۇيلەرىن بەرۋى دە وزگەشە. مىسالى, اقبالانىڭ 1) سىرتقى ءتۇر كەلبەتى 2) كيىم كيىسى 3) ءجۇرىس, تۇرىس مادەنيەتى 4) شاشى جانە ت.س.س. سۇلۋلىق سيپاتتارى جاڭاشا جاعداياتتار نەگىزدەرىمەن ورايلاسىپ وتىرادى. بۇ دا ابەڭنىڭ شەبەرلىك, كوركەمدىك ونەگەسى دەۋىمىز ابزال.
عاسىر جىرشىسىنىڭ “سوڭعى پارىز” رومان ديلوگياسى (1999) ۇلتتىق رۋحاني-ادامگەرشىلىك مۇراتتارىن بارىنشا دىتتەگەن الەۋمەتتىك-پسيحولوگيالىق شىعارما. ەگەر دە وسىنداي كوركەمدىك, تاريحي دارەجەسى جوعارى, ۇلتتىق, جالپىادامزاتتىق قۇندىلىقتارعا كەمەل, باي تريلوگيا, ديلوگيا تۋىنداتقان ابەڭنىڭ تۇلپار شابىستى ەكەندىگى 1950 جىلعى جاريالانعان “كۋرليانديا” رومانىنىڭ جەتىلگەن نۇسقاسى “كۇتكەن كۇندە” قانشالىقتى ۇدەپ وسكەنى, كوركەمدىك ولجالارعا كەنەلگەنى, جازۋشىلىق شەبەرلىگىنىڭ تالىققانى اتاقتى سىنشى, ۇلى اۋەزوۆتىڭ شاكىرتى ايقىن نۇرقاتوۆتىڭ (1930-1965) “جۇلدىز” جۋرنالىنىڭ 1959 جىلعى №6 نومىرىندە (118-124 بەتتەر) جارىق كورگەن “شىعارما جانە ونى وڭدەۋ” ماقالاسىندا ابەڭنىڭ شىعارماشىلىق تاجىريبەسى مەن تالعامپازدىعىن, “العىر اڭعارىمپازدىعى” مەن پسيحولوگيالىق سيپاتتاۋلارىن, “كوركەمدىك بوياۋ-ناقىشتارىنىڭ سۋرەتتىلىگى مەن ايقىندىعىن”, تاكتيكا جانە اسكەري ونەر جونىنەن بىلىكتىلىگىن, دارا, جاندى وبرازدار مۇسىندەي ءبىلۋ قابىلەتىن “تۋعان حالقىنىڭ ءتىل بايلىعىن مول باۋراعان سۋرەتكەر” ەكەندىگىن “كۇردەلى سينتاكسيسكە, قۇرمالاس سويلەمدەرگە ۇمتىلۋشىلىعىن, بىرەگەي سۋرەتكەرلىك تالانتىن دايەكتىلىكپەن دالەلدەپ, جىپكە تىزگەن مەرۋەرتتەي ەتىپ, عىلىمي-تەوريالىق تۇرعىدان باجايلاپ پايىمدايدى. ءححى عاسىردىڭ بيىگىنەن وي كوزىمەن بارلاساق, شىن مانىسىندە روماندى تالداپ تەكسەرۋ قانداي بولۋ كەرەك دەپ ويلاساق, ايقىن نۇرقاتوۆتىڭ وسى ماتەريالى ناقتى ايعاق بولارى حاق.
سەرىك نەگيموۆ,
قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى,
حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ يەگەرى,
فيلولوگيا عىلىمدارىنىن دوكتورى, پروفەسسور
***
«كۋرليانديا» رومانىندا ءا.نۇرپەيىسوۆ ءوز تالانتىنىڭ قۋاتىن, ءارالۋان قىرلارىن بىرسىدىرعى جاقسى بايقاتتى. بىراق ول شىعارماشىلىق مۇمكىنشىلىكتەرىن ەمىن-ەركىن باۋراي دا, سارقا پايدالانا دا العان جوق بولاتىن. قالامىنىڭ بالاڭدىعى مەن تاجىريبەسىنىڭ كەمدىگىنەن, تالانتىنىڭ ءالى دە بولسا تولىسىپ جەتىلمەگەندىگىنەن جاس اۆتور كوپتەگەن كوركەمدىك ولقىلىقتارعا بوي الدىرعان ەدى. سوندىقتان دا ول ارادا تالاي جىل وتكەننەن كەيىن سول تۋىندىسىنا قايتالاپ ورالدى. بۇل – جازۋشىنىڭ ءوز ونەرىنە زەر سالا, مۇقيات قاراۋىنىڭ, الدىنا جاۋاپتى دا زور تالاپ قويا الاتىندىعىنىڭ عانا بەلگىسى ەمەس. سونىمەن بىرگە مىنا ءبىر جايتتەردى دە قوسا اڭعارتا كەتۋ قاجەت.
ەڭ الدىمەن, «كۋرليانديادان» كەيىن اۆتور ۇزاق جىلدار بويىنا ءتول شىعارما جازعان جوق. تەك چەحوۆتان, گوركيدەن جانە ورىستىڭ باسقا دا كەيبىر كلاسسيكتەرىنەن ءبىرتالاي اۋدارما جاسادى. سويتسە دە, سول جىلدار جاس جازۋشى ءۇشىن ىشتەي ىزدەنىپ ءوسۋ, شىعارماشىلىق جاعىنان تۇلەپ جەتىلۋ كەزەڭى بولعانى كۇمانسىز. سونداي-اق, ءىرى جازۋشىمىز ع.مۇسىرەپوۆتىڭ «قازاق سولداتى» رومانىن بىلاي قويعاندا, ءا.نۇرپەيىسوۆتىڭ «كۋرلياندياسى» جازىلعان شاقتا قازاق كەڭەس پروزاسىندا ۇلى وتان سوعىسى تاقىرىبىنا ارنالعان كەسەك تە كوركەم شىعارما جوقتىڭ قاسى ەدى. ال كەيىنگى جىلداردا ءبىزدىڭ جازۋشىلارىمىز بۇل تاقىرىپقا مولىنان ءارى تەرەڭدەپ باردى. ت.احتانوۆتىڭ «قاھارلى كۇندەر» رومانى, ب.مومىشۇلىنىڭ پوۆەستەرى جانە باسقا دا ءبىرسىپىرا شىعارمالار تۋدى. ءسويتىپ, قازاق كەڭەس پروزاسى ۇلى وتان سوعىسىنىڭ وتتى وقيعالارىن, سول ءبىر جىلداردىڭ قاتال دا قايسار شىندىعىن بەينەلەۋدە كوپ ۇلتتى كەڭەس ادەبيەتىنىڭ ەڭ ىرگەلى, العى لەگىنە قوسىلدى. ءا.نۇرپەيىسوۆ پروزامىزدىڭ وسى سالادا جيعان شىعارماشىلىق تاجىريبەسىنە, ءسوز جوق, ۇڭىلمەي دە, ۇيرەنبەي دە كەتە العان جوق.
ءسويتىپ, جازۋشى بۇرىنعى «كۋرليانديا» رومانىن وڭدەپ قايتا جازىپ, «كۇتكەن كۇن» دەگەن اتپەن باستىرىپ شىعاردى. ارينە, وڭدەۋدىڭ دە وڭدەۋى بار. شىعارماسىنىڭ اتىن نەمەسە كەيىپكەرلەرىنىڭ ەسىمدەرىن وزگەرتىپ, ءبىراز قىسقارتىپ, ياكي تام-تۇم قوسىپ باسپاعا قايتا ۇسىنا سالاتىن اۆتورلار دا بولادى. ءا.نۇرپەيىسوۆ مۇنداي ءجۇردىم-باردىم جازۋشىلاردىڭ قاتارىنا قوسىلمايدى. «كۇتكەن كۇن» رومانى ءبىزدى ەڭ الدىمەن وسى ويعا ۇيالاتادى.
جازۋشى, نەگىزىنەن, بۇرىنعى رومانىنىڭ ماتەريالدارىن العانمەن, سولاردى قايتا قاراعان, سۇرىپتاپ ەكشەي تۇسكەن. ءبىرسىپىرا كەيىپكەرلەر مۇلدە الىنىپ قالىپ, تىڭنان كوپتەگەن كەيىپكەرلەر ەنگىزىلگەن. ال بۇرىنعى ءىرىلى-ۋاقتى ءبىرسىپىرا قاھارمانداردىڭ ءىس-ارەكەتى, حاراكتەرلەرى جاڭا قىرلارىمەن, سونى سيپاتتارىمەن اشىلا, تولىعا تۇسكەن. سونداي-اق, رومانعا تىڭنان ەنگىزىلگەن سيۋجەتتىك جەلىلەر, تۇتاس تاراۋلار دا سونشالىقتى مول. مۇنىڭ ءوزى «كۇتكەن كۇن» رومانىن بەلگىلى دارەجەدە جاڭا شىعارما رەتىندە تالداپ باعالاۋدى قاجەت ەتەدى. اسىلى, بۇرىنعى تۋىندىسىنا ىشتەي كوڭىلى تولماي, وعان سانالى تۇردە قايتالاپ ورالۋى, ونى جەتىلدىرە, ۇستارتا ءتۇسۋى – اۆتوردىڭ شىعارماشىلىق تالعامپازدىعىنىڭ دا, سول سياقتى ونىڭ سۋرەتكەرلىك شەبەرلىگى ءوسۋىنىڭ دە بەلگىسى.
«كۇتكەن كۇن» رومانىنىڭ وزەكتى جەلىسىن, سيۋجەتتىك ارقاۋىن قۇراعان ۇلى وتان سوعىسىنىڭ وقيعالارى– اۆتوردىڭ وزىنە دە ىشتەي جاقىن, تانىس تاقىرىپ. بۇل تاقىرىپقا بۇكىل كەڭەس ادەبيەتىندە دە, ونىڭ ىشىندە قازاق كەڭەس پروزاسىندا دا كوپتەگەن كەسەك شىعارمالار تۋعانىن جوعارىدا ايتتىق. ولاردا سول ءبىر ايبارلى جىلداردىڭ باتىرلىق شىندىعى, قاجىرلى پافوسى بار. بىراق ۇلى وتان سوعىسى تاقىرىبى ادەبيەتىمىزدە ءوزىنىڭ جان-جاقتى قىرىمەن, زور ەپوپەيالارعا عانا سىيىمدى شىندىعىمەن سارقىلا سۋرەتتەلدى, تۇتاس كورىندى دەپ ايتۋ قيىن.
كەڭەس جازۋشىلارىنىڭ بۇكىلوداقتىق ەكىنشى سەزىندە كوركەم پروزا تۋرالى جاساعان بايانداماسىندا ك.سيمونوۆ ۇلى وتان سوعىسى تاقىرىبىنا ارنالعان شىعارمالاردىڭ ءبارىن ءبىر قالىپقا سالىپ باعالاماق بولعان, ولاردىڭ اۆتورلارىنىڭ شىعارماشىلىق دارالىعىنا ءجىتى ۇڭىلمەگەن سىنشىلاردى كىنالاعان بولاتىن. «كەيبىر سىنشىلارعا,– دەيدى ك. سيمونوۆ, – ب.گورباتوۆتىڭ «باس يمەگەندەرى» بەينەبىر پۋبليتسيستيكا تۇرىندە, ۆ.نەكراسوۆتىڭ «ۆولگوگراد وكوپتارىنداسى» تىم قارادۇرسىن كۇيدە, ا.بەكتىڭ «ارپالىسى» تىم ويناقى تۇردە, و.گونچاردىڭ «تۋ ۇستاۋشىلارى» تىم كوتەرىڭكى سازدا جازىلعان ءتارىزدى كورىندى… ال شىندىعىندا, بۇل كىتاپتار ءارتۇرلى ءتورت سۋرەتكەرگە حاس ءارالۋان ستيلمەن جازىلعان ەدى».
راسىندا دا, ۇلى وتان سوعىسى تۋرالى تاقىرىپتىڭ قامتۋ شەڭبەرىنىڭ, اياسىنىڭ كەڭدىگى تەك ونىڭ عاجايىپ وقيعالارعا باي ەكەندىگىنە عانا بايلانىستى ەمەس. وسى باي ماتەريال ءوزىنىڭ سيپاتىنا, ىشكى تابيعاتىنا وراي ءارالۋان كوركەمدىك بەينەلەۋ دە تالاپ ەتەدى. سوعىس تۋرالى ءاربىر كەسەك شىعارمانىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى ونىڭ اۆتورىنىڭ ەڭ الدىمەن سول تالاپقا قانشالىقتى دارەجەدە جاۋاپ بەرە العاندىعىنا, تاقىرىپتىڭ كوركەمدىك شەشىمىن ءوز تۇرعىسىنان تابا بىلگەندىگىنە بايلانىستى. ۇلكەن سۋرەتكەرلەردىڭ وزىندىك ستيلدەرى مەن مانەرلەرىنىڭ, يدەيالىق-كوركەمدىك كونتسەپتسيالارىنىڭ, شىعارماشىلىق تاسىلدەرىنىڭ ارتۇرلىلىگى بەلگىلى دارەجەدە شىندىقتىڭ ءوزىنەن, ونىڭ قايشىلىقتارى مەن الۋاندىعىنان كەلىپ تۋادى. ونىڭ ۇستىنە, ادەبيەتتەگى ءاربىر ۇلكەن شىعارماشىلىق تۇلعا–بۇل ستيل. كورنەكتى ورىس كەڭەس جازۋشىلارىن بىلاي قويعاندا, ع.مۇسىرەپوۆ, ت.احتانوۆ, ب.مومىشۇلىنىڭ شىعارمالارى بەلگىلى ءبىر تاقىرىپقا ارنالعانمەن, ولاردىڭ ارقايسىسىنان اۆتورىنىڭ شىندىققا دەگەن وزىندىك قاتىناسىن, ستيل الۋاندىعىن سەزەتىندىگىمىز دە وسىدان. ءا.نۇرپەيىسوۆ رومانى جايىندا دا وسىنى ايتۋعا ابدەن بولادى.
«كۇتكەن كۇن» رومانىنىڭ ەپيكالىق تىنىسى كەڭ, شىندىقتى قامتۋ شەڭبەرى مول. شىعارما كەيىپكەرلەرىنىڭ تاعدىرى مەن تالايى, ءىس-ارەكەتتەرى جان-جاقتى, تەرەڭ سۋرەتتەلگەن. سونىمەن بىرگە وندا كەيىپكەرلەردىڭ پسيحولوگيالىق سيپاتتاۋلارى دا سونشالىقتى نازىك ءارى شىنايى تۇردە بەرىلگەن. جالپى العاندا, پسيحولوگيالىق سيپاتتاۋعا شەبەرلىك–ا.نۇرپەيىسوۆتىڭ جازۋشىلىق تالانتىنىڭ ەڭ ءبىر جارقىن قىرى, ونىڭ شىعارماشىلىعىنىڭ ناعىز ەرەكشە بەلگى-بەدەرلەرىنىڭ ءبىرى. بۇل تۇستا ول ءوزىنىڭ دە العىر اڭعارىمپازدىعىن, سونداي-اق وقيعانىڭ سىرتتاي قىزىقتىلىعىن, جالاڭ ويناقىلىعىن كوپ قۋالاماي, ومىرلىك قۇبىلىستار مەن فاكتلەردىڭ ىشكى تەرەڭىنە ءۇڭىلىپ, ۋاقىت رۋحىن, ءومىر شىندىعىن ءارالۋان ادام تاعدىرى ارقىلى, شىنايى دا كەسەك بەينەلەر ارقىلى سۋرەتتەۋگە قاراي بارعان سايىن كوبىرەك ويىسىپ, جەمىستى شىعارماشىلىق ارنادا دامىپ كەلە جاتقان ۇلتتىق كوركەم پروزامىزدىڭ ۇلكەن شەبەرلەرىنەن جاقسى تاعلىم العاندىعىن دا انىق سەزدىرەدى. ءا.نۇرپەيىسوۆ اۆتورلىق بايانداۋلارىنىڭ وزىندە دە ءاربىر قۇبىلىستىڭ نەمەسە وقيعانىڭ سيپاتىن, اسەرىن كەيىپكەرلەرىنىڭ سەزىم ەلەگىنەن وتكىزىپ بەرەدى. بىرەر مىسال كەلتىرىپ قارالىق: «… جوعارى قاراعاندا باياننىڭ زارەسى ۇشتى. قاپ-قارا تۇڭعيىق اسپاننان تۇمسىعىمەن شانشىلىپ, سورعالاي اعىپ شىعا-شىعا كەلگەن وننان استام «يۋنكەرس» اسا قورقىنىشتى ەدى. اسىرەسە تومەندەپ ءتونىپ كەلىپ, توڭكەرىلىپ, شالقاسىنان اۋناي قۇلاعانى ءبىر سۇمدىق. سول بەتىندە ءبىرىنىڭ ارتىنان ءبىرى شۇيلىگىپ ستانتسياعا ءتونىپ قالعان (وعان ءدال وزىنە شۇيلىككەندەي بوپ كورىنگەن) الگى بالەدەن ءبىر كەرەمەتتەي باجىل قۇلاقتى جارا, ىشقىنا شىقتى. شۇيلىككەن بومبارديروۆششيك تە, باسقا ەشتەڭە دە ەمەس, مىنا تۇنەرگەن قاپ-قارا اسپاننىڭ ءدال ءوزى قاراپ بوپ, بويىنداعى بار جۇلدىزى, بار بۇلتىمەن بۇلاردىڭ ۇستىنە قۇلاپ كەلە جاتقانداي. باياننىڭ توبە قۇيقاسى شىمىر ەتتى. ول باسىن بۇعا قاپ ەڭكەيىپ, الاسا بۇتا اراسىمەن جۇگىرە جونەلدى. جوعارى قاراۋعا جۇرەگى داۋالار ەمەس. وسى قازىر دۇنيەدەگى بار قاۋىپتى ءوز بويىنان تاپتى; اتىلعان وق وزىنە ۇشىپ, بومبا دا ءبىر وزىنە تۇسەتىندەي. ول باس ساۋعالاپ ءجۇرىپ, نەمىستەردىڭ تەمىرجول بويىن قالاي بومبالاعانىن كورگەن جوق. قارسىلىقتىڭ كۇشەيىپ باراتقانىن دا تەك سوڭعى جاعىنان بايقاپ ەدى. شۇبىرا جارىسقان قىزىلدى-جاسىلدى جالتىراۋىق وقتار كەڭ اۋەدەن قۋىس ورىن تاستاماي, شۇرق-شۇرق تەسىپ جاتقانداي. اۋەدە جارىلعان سناريادتار قاراڭعى ءتۇننىڭ قاباعىن ءبىر جاپتىرماي, نايزاعايداي ويناپ جارق-جۇرق ەتەدى. مىنا ءبىر باستان پروجەكتورلار جارىعى ءتۇستى. قۇس جولىنداي ەكەن. ۇزىن, اقشىل ساۋلە قاراتۇنەك اسپاندى كەۋلەپ كىرىپ, ارلى-بەرلى بىلعاڭداپ, كەڭ بيىكتى تىنىمسىز كەزىپ, شار قىلادى» (32–33-بب). ءومىر مەن ءولىم ارپالىسقان, اجال ارانىن اشقان اۋىر دا قىسىلشاڭ ءبىر ءساتتى اۆتور وسىلايشا بەرەدى. مۇندا الاپاتتى مايداننىڭ جان قورقىتىپ, جۇرەك تىتىرەتەرلىك قاۋپىن العاش رەت كورىپ, باستان كەشىرگەن ادامنىڭ ۇرەيلى سەزىم داۋىلدارى دا, سۇراپىل سوعىستىڭ سۇستى سۋرەتتەرى دە بار. جازۋشى سولاردى ءوزارا ۇلاستىرا, استاستىرا شەبەر سۋرەتتەي العان. روماننىڭ سوڭعى بەتتەرىندەگى يۆانوۆتىڭ جاۋىنگەرلەردى شابۋىلعا باستارداعى جانە قايتىس بولار الدىنداعى جان تولقۋلارى سۋرەتتەلەتىن جەرلەر دە وسىنداي سەزىم شىندىعىمەن ەرەكشەلەنىپ كورىنەدى. كەيىپكەرلەرىنىڭ ءارالۋان كوڭىل-كۇيلەرىن, قات-قات سىرلارىن اقتارىپ اشقاندا جازۋشىنىڭ «ادام پسيحيكاسىنا» (لۋناچارسكي) وسىلايشا تەرەڭدەپ ءۇڭىلىپ, اسەرلى سۋرەتتەي الاتىندىعىن, انىق شەبەرلىگىن ايقىن تانىتاتىن مۇنداي مىسالداردى روماننىڭ كەز-كەلگەن تاراۋىنان, ءاربىر ەپيزودىنان دا الۋعا بولادى. روماننىڭ نەگىزگى سيۋجەتتىك جەلىسى 1944 جىلدىڭ كۇزىنەن باستاپ سوعىس بىتكەنگە دەيىنگى ۋاقىتتا كۋرليانديا مايدانىندا بولعان وقيعالاردىڭ اڭعارىندا ورىستەپ داميدى. ارينە, قانداي كۇردەلى, كەسەك شىعارما بولسا دا ءوز اياسىنا بۇكىل مايداننىڭ جاۋىنگەرلىك ءومىرىن تۇتاس سيعىزا الماق ەمەس. ءا.نۇرپەيىسوۆ تا كوبىنە پولك, باتالون, ديۆيزيا ءومىرىن سۋرەتتەيدى. سويتسە دە, ول بۇكىل مايدان ءومىرىنىڭ تىنىسىن, سوعىستىڭ سيپاتى مەن پسيحولوگياسىن دۇرىس تا شىنايى سەزدىرە العان. روماننىڭ العاشقى ۆاريانتىندا جازۋشى شىعارماسىنىڭ دەنىن دجۋكستە ۇرىسىن سۋرەتتەۋگە ارناپ شۇبالاڭقىلىققا ۇرىنعان بولاتىن. روماننىڭ مايدان ءومىرىن تىكەلەي بەينەلەيتىن تاراۋلارىندا ءبىرىن-ءبىرى قايتالايتىن, ءوزارا ۇقساس سيتۋاتسيالار دا بارشىلىق ەدى. «كۇتكەن كۇن» رومانىندا اۆتور وقيعا جەلىسىن باسقاشا قۇرعان. مۇندا كەڭەس جاۋىنگەرلەرىنىڭ تۋكۋمس, دجۋكستە قالالارىن, ءتىپتى كەيبىر جەكەلەگەن قىستاقتاردى ازات ەتۋ جولىنداعى ەرلىك كۇرەستەرى دە, تەڭىز جاعالاۋىنداعى ۇرىستار دا, سونداي-اق ولاردىڭ شابۋىلعا شىققانداعى, كەيىن شەگىنگەندەگى نەمەسە بەكىنىسكە تۇراقتاعانداعى جاي-كۇيلەرى دە كەڭىنەن سۋرەتتەلگەن. رومانعا مارشال گوۆوروۆتىڭ, گەنەرال رازۋموۆتىڭ بەينەلەرىن ەنگىزۋ ارقىلى جانە اسكەري ۇرىستار مەن قيمىلداردى سونداي ۇلكەن قولباسىلاردىڭ ويى, دارەجەسى تۇرعىسىنان قاراپ باعالاۋ ارقىلى اۆتور بۇكىل كۋرليانديا مايدانىنىڭ جالپى سيپاتىن, تىنىسىن جاقسى اڭعارتادى.
بۇل تۇستا دا ءا.نۇرپەيىسوۆتىڭ تاكتيكا جونىنەن, نەگىزىنەن ساۋاتتى ەكەنى, ونىڭ اسكەري ونەردى, مايدان ءومىرىن كوپ باقىلاپ زەرتتەگەنى بايقالادى. جالپى العاندا, رومانداعى باتالدىق كورىنىستەر وقيعالار تىزبەگىنىڭ قىزىقتىلىعىمەن دە, كەيىپكەرلەردىڭ سول ءبىر قىسىلشاڭ شاقتاعى تولقىعان كوڭىل-كۇيلەرىنىڭ, پسيحولوگيالىق ساتتەرىنىڭ تەرەڭدەپ اشىلۋىمەن دە وقۋشىنى يلاندىرىپ,ەلىكتىرىپ وتىرادى. روماندى وقىپ وتىرعاندا ونى قاندى مايداننىڭ قيان-قيلى وقيعالارىن ءوز باسىنان كەشىرگەن, سۇراپىل سوعىستىڭ شىندىعىن ءوز جانىمەن سەزىنگەن ادامنىڭ جازعانىنا ەش ءشۇبالانبايسىڭ. بۇل, ارينە, اۆتوردىڭ ءوز شىعارماسىنا ارقاۋ ەتىپ العان ءومىر شىندىعىن تەرەڭ زەرتتەگەنىن, ول جايىندا كوپ تولعانعانىن جانە سونى سۋرەتكەرلىك العىرلىقپەن ايقىن ەلەستەتە العانىن كورسەتەدى.
تۇتاستاي العاندا رومان سول ءبىر وتتى كەزەڭنىڭ شىندىعىنا, حالقىمىزدىڭ قايرات-قاجىرىنىڭ رۋحىنا تولى. مارشال گوۆوروۆتان باستاپ لاتىش شالى پيگە دەيىن ءوز ەلىن, جەر مەكەنىن ەمىرەنە ءسۇيىپ قانا قويماي, ونى ازات ەتۋگە, قورعاۋعا دا ءوز ۇلەسىن قوسادى. جازۋشى كەڭەس ادامدارىنىڭ وسىنداي تەرەڭ ءپاتريوتيزمىن, ولاردىڭ باتىرلىق قيمىلدارىن كوپتەگەن جاندى وبرازدار ارقىلى بەينەلەيدى.
روماندا قيان-قيلى ادام تاعدىرلارى, ءارالۋان حاراكتەرلەر مول. بۇل زاڭدى دا. ويتكەنى ءبىزدىڭ كەڭ تىنىستى, مول سىرلى ۇلكەن ءومىرىمىزدى, اسىرەسە اياسىنا سان-سان ادامداردى تارتىپ, قابىلداپ ءوربيتىن وقيعالارعا, داعدىلى ءومىر اعىسىندا ۇشىراسا بەرمەيتىن تۇتقيىل سيتۋاتسيالارعا تولى مايدان شىندىعىن بەينەلەگەن دە ءبىزدىڭ جازۋشىلارىمىز كوپ پلاندى رومان جانرىنا, ءتىپتى ەپوپەياعا قاراي ويىسپاي كەتە الماق ەمەس. ءا.نۇرپەيىسوۆ رومانىنان دا وسى قاسيەت مول سەزىلەدى. وندا سيۋجەتتىك جەلىلەر, وقيعا ءوربۋى قالىڭ, كەيىپكەرلەر دە كوپ. اۆتور ءبىر كەيىپكەرىن باسا سۋرەتتەپ, ونى وقۋشىنىڭ كوز الدىندا كولدەنەڭدەتە بەرۋدەن, سونداي-اق ەكىنشى ءبىر كەيىپكەرىن ودان قاساقانا كولەگەيلەپ قالۋدان اۋلاق. كەيبىر جازۋشىلارىمىز ءتارىزدى ول ءوز كەيىپكەرلەرىنە دەگەن اۆتورلىق قاتىناسىن دا تىكەلەي تانىتا بەرمەيدى. بىراق بۇل ونىڭ وسالدىعى ەمەس, قايتا وزىنە حاس شىعارماشىلىق ەرەكشەلىگى. جازۋشى ءوز كەيىپكەرلەرىنىڭ پسيحولوگيالىق سيپاتتاۋلارىن تەرەڭ دە نازىك بەرۋگە, ولاردىڭ حاراكتەرلەرىن ءىس-ارەكەت, وقيعالار تىزبەگى بارىسىندا اشىپ كورسەتۋگە اسىرەسە وڭتايلى. روماندا جازۋشىنىڭ العى لەكتە الىپ بەينەلەگەن كەيىپكەرلەرىنىڭ وزدەرى دە كوپ ءارى الۋان ءتۇرلى. سولاردىڭ ءبىرى – ەسەي.
«كۋرليانديا» رومانىندا دا ەسەي ءوزىنىڭ كەسەك قيمىلدارىمەن بىرتوعا جاقسى كورىنەتىن. بىراق اۆتور ونىڭ «جان ديالەكتيكاسىن» تەرەڭ اشا الماعان ەدى. وبرازدىڭ ءوسۋ, جەتىلۋ جولى دا دايەكتىلىكپەن, كوركەم تۇردە سۋرەتتەلمەگەن بولاتىن. «كۇتكەن كۇندە» اۆتور بۇل كەيىپكەرىنىڭ بەينەسىن تولىقتىرا تۇسكەن, ونىڭ حاراكتەرىن تەرەڭدەپ اشقان.
وقۋشى روماننىڭ ەڭ العاشقى بەتتەرىنەن باستاپ-اق ەسەيمەن تانىسادى. شىعارما ەكسپوزيتسياسىنىڭ ءوزى وسى ەسەيدىڭ وقىس ءبىر قيمىلىنا قۇرىلعان: پودپولكوۆنيك بوبروۆتىڭ پولكى تەڭىز جاعالاۋىندا جۇرگىزگەن ۇتىمدى ۇرىستاردان كەيىن مايداننىڭ جاڭا ءبىر شەبىنە قاراي اۋىسادى. «سوندىقتان دا بۇل اراداعى جاۋ سىرىنىڭ كوپ جايى جۇمباق; كوپ نارسە بۇلاردىڭ كوزىنەن قاعاس, تاسا. ءتىپتى, كەيبىر نەمىس باتارەيالارىنىڭ تۇرعان جەرىن ءدال انىقتاي الماي, قۇر دولبارمەن بەلگىگە الىپ ءجۇر ەدى. وسىنى ەسكەرگەن ەسەي جاۋ تۇكپىرىن ءبىر ءسۇزىپ قايتقىسى كەپ, تالاي رۇقسات سۇراعان; بىراق ساقتىق ويلاعان سكوريكوۆ ونى ىركە تۇسەتىن-ءدى» (22-ب.). ەسەي اقىرى قاسىنا ءبىر توپ بارلاۋشىلاردى ەرتىپ جاۋ تىلىنا كەتەدى. روماننىڭ وقيعالىق جەلىسى ءدال وسىدان باستالادى دا.
وسى بارلاۋ ساپارىندا ەسەيلەر كوپ قيىندىقتارعا ۇشىرايدى. بىراق ولار اقىرى نەمىستەردىڭ كونتررازۆەدكا جۇمىسىن باسقاراتىن ءبىر پولكوۆنيگىن تۇتقىنعا ءتۇسىرىپ قايتادى. قاۋىپتى ساپارعا رۇقساتسىز كەتكەنى ءۇشىن ەسەي اسكەري جازا دا تارتادى. مۇنىڭ ءبارى دە ونى شيرىقتىرا, شىڭداي تۇسەدى.
جازۋشى ەسەيدىڭ قارۋلاس جولداستارىمەن بىرگە جاۋ قورشاۋىندا قالعان شاقتاعى عاجايىپ ەرلىگىن جانە ونىڭ نەمىس فاشيستەرىنىڭ قولىنا تۇتقىنعا تۇسكەندەگى قايسار شىدامدىلىعىن, قيساپسىز رۋحاني قۋاتىن سونشالىقتى كەڭىنەن تولعاپ, نانىمدى سۋرەتتەگەن. روماندا ەسەيدىڭ جولداستارىنا دەگەن قالتقىسىز دوستىق كوڭىلىن, تازا دا پاك سۇيىسپەندىك اڭسارلارىن, شىنايى ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرىن جاقسى اڭعارتاتىن ەپيزودتار از ەمەس. اۆتور بۇل ايتىلعانداردى كەيىپكەرىنىڭ بويىنا جاساندى تۇردە, قولدان تەلىمەيدى, قايتا ونىڭ تابيعي سيپاتتارى رەتىندە سۋرەتتەيدى. ەسەيدىڭ زاعيپامەن, لاتىش قىزى ەريكامەن قارىم-قاتىناستارى, ماحاببات دراماسى دا شىنايى, نانىمدى بەينەلەنگەن. جالپى العاندا, روماننىڭ سوڭعى نۇسقاسىندا جازۋشى ەسەي وبرازىن ىشتەي وسپەيتىن, سەمىپ قالعان كۇيدە ەمەس, قايتا جان-جاقتى تولىسۋ, تەرەڭدەي ءتۇسۋ تۇرىندە كورسەتە العان. ەسەيدىڭ پەتر دەنيسوۆ, قوجاق, سامەد, گوگوەدزە, عيززاتۋللين سياقتى جاۋىنگەر جولداستارىنىڭ, قارۋلاس دوستارىنىڭ بەينەلەرى دە روماننىڭ تىنىسىن كەڭىتىپ, اجارىن كەلتىرىپ تۇر. جازۋشى ولاردى ءارالۋان ۇلتتىڭ وكىلدەرى رەتىندە انشەيىن الا سالماعان. روماندا ولار حالىقتار دوستىعى يدەياسىنىڭ قۇر سۇلدەرى, رۋپورى رەتىندە ەمەس, كەرىسىنشە ءومىر شىندىعىنان الىنعان, وزىندىك ءبىتىم-تۇلعالارى, تابيعي دارالىعى بار جاندى بەينەلەر تۇرىندە سۋرەتتەلگەن.
وسىلاردىڭ ىشىنەن جازۋشىنىڭ اسىرەسە مەيىرلەنە, بەرىلە سۋرەتتەيتىنى–پەتر دەنيسوۆ. ءوزىنىڭ اقجارقىن, ادال مىنەزىمەن, كىربەڭسىز كوڭىل-كۇيلەرىمەن, جان سەرگىتەر جايدارى قالجىڭىمەن ول شىعارماعا ءاردايىم ءبىر جارقىندىق, مويىماۋشىلىق رۋحىن دارىتىپ جۇرەدى. «كۇتكەن كۇن» رومانىندا بۇرىنعىدان الدەقايدا بيىكتەپ, جارقىراپ كورىنگەن تۇلعالاردىڭ بىرى–سكوريكوۆ. ونىڭ قاسىنا ءۇش جاۋىنگەر ەرتىپ, جاۋ تىلىنا ءوتۋى, راتسيا ارقىلى ءبىزدىڭ ارتيللەريانى جاۋدىڭ ەڭ ماڭىزدى سوعىس وبەكتىلەرىنە تۋرالاۋى, اقىرى فاشيستەردىڭ قورشاۋىندا قالعاندا تىرىدەي قولعا تۇسۋدەن ەرلىكپەن قازا تابۋدى ارتىق ساناپ, ارتيللەريستەرىمىزدەن وزدەرىنە وق اتۋدى ءوتىنۋى –ناعىز باتىرلىق قيمىل, وتانىن, حالقىن ەمىرەنە سۇيگەن ەڭىرەگەن ەردىڭ عانا قولىنان كەلەتىن كەسەك ارەكەت.
جازۋشى سكوريكوۆتىڭ وتباسىلىق ءومىرىن, ونىڭ اكەلىك مەيىرىمىن دە سونشالىقتى شىنشىلدىقپەن, تەبىرەنە سۋرەتتەيدى. الىس تىلدا قالعان ايەلىن, ەكى بالاسىن ارۋاقىت ساعىنىشپەن ەسكە الىپ ويلاعان سايىن سكوريكوۆ ءوزىنىڭ دە جان يىرىمدەرىن, جۇرەك تۇكپىرىن سولعۇرلىم اقتارا اشىپ, تەرەڭدەپ تانىتا تۇسەدى. سۇراپىل سوعىستىڭ وت-جالىنىن كەشىپ, قاۋىپ-قاتەردىڭ وتىندە ءجۇرىپ ول بەيبىت كۇندە, دەر شاعىندا ءوزى قادىرىن بىلمەگەن, باعالاي الماعان ۇياڭ مىنەزدى ابزال جارىن اسىرەسە تەبىرەنە ەسكە الادى, سول ءبىر اعات قىلىقتارىنا وكىنە ۇيالادى. ايەلىنىڭ اۋىر ناۋقاسقا شالدىعىپ قايتىس بولعان حابارىن ەستىگەننەن كەيىن ونىڭ بۇل وكىنىش-نالاسى بۇرىنعىدان دا بەتەر اۋىرلاپ, كۇشەيىپ كەتەدى. رومانداعى سكوريكوۆتىڭ وسى رۋحاني دراماسى سۋرەتتەلەتىن بەتتەر وزدەرىنىڭ پسيحولوگيالىق مەزەتتەرىنىڭ عاجايىپ تەرەڭدىگى, تاتاۋسىز شىنشىلدىعى جاعىنان, كوركەمدىك بوياۋ-ناقىشتارىنىڭ سۋرەتتىلىگى مەن ايقىندىعى جاعىنان جاس جازۋشىنىڭ ەمەس, ءتىپتى مايتالمان شەبەردىڭ, شىن مانىسىندەگى العىر دا سەزىمتال, كەمەل سۋرەتكەردىڭ قالام سىلتەسىنە ورايلاس كەلىپ قالادى.
سكوريكوۆپەن بىرگە كوبىرەك كورىنەتىن وفيتسەرلەردىڭ ءبىرى – تاينوۆ. بىراق تاينوۆ – جەرىنە جەتكەن, تولىسىپ شىققان وبراز ەمەس. وندا دارالىق سيپات, وزىندىك ەرەكشەلىك جوق. ول كوبىنەسە سكوريكوۆتىڭ تاساسىندا, باسقا كەيىپكەرلەردىڭ كولەڭكەسىندە قالىڭقىراپ قويعان. «كۇتكەن كۇن» رومانىنىڭ ۇتىمدى ءبىر جاعى – ونىڭ اۆتورى كەڭەس وفيتسەرلەرى مەن قاتارداعى جاۋىنگەرلەردىڭ رۋحاني تۇتاستىعىن, بەرىك ۇجىمداستىعىن شىنايى سۋرەتتەي العان. بۇل رەتتە ول ءبىزدىڭ اسكەري روماندارىمىزداعى ەلەۋلى ءبىر ولقىلىقتىڭ ەسەسىن ەداۋىر وتەگەن ءتارىزدى. گەنەرال رازۋموۆتىڭ, پولكوۆنيك سيدلەردىڭ بەينەلەرى وسى پىكىردى راستاي تۇسەدى.
گەنەرال رازۋموۆ سوعىس ستراتەگياسىنا, اسكەري ونەرگە جەتىك كورەگەن قولباسى رەتىندە بەينەلەنگەن. ول بەلدەسكەن جاۋىنىڭ ىشكە بۇككەن سىرىن, ونىڭ كۇشتى ءارى وسال جاقتارىن الىستان اڭداپ, الدىن-الا سەزىپ وتىرادى. روماندا گەنەرال رازۋموۆتىڭ ادامگەرشىلىك قاسيەتىن سيپاتتايتىن ەپيزودتار دا از ەمەس. ول, ارينە, جاۋىنگەرلەرگە ورىنسىز ەلجىرەپ, ارقاعا قاعا بەرۋدەن اۋلاق. بىراق ول جاۋىنگەرلەرىمەن ءاردايىم ءتىل تاۋىپ سويلەسە بىلەدى, ولاردىڭ تاعدىرى جايىندا اكەلىك قامقورلىقپەن تەبىرەنە ويلايدى. وزگەسىن بىلاي قويعاندا, رازۋموۆتىڭ نەبىر قيىندىقتاردى باستان كەشىرىپ, جاۋ قورشاۋىن بۇزىپ ورالعان ءارى ايەلىنىڭ قايتىس بولعان حابارىن ەستىپ قاتتى رۋحاني كۇيزەلىسكە ۇشىراعان سكوريكوۆتى قابىلداعانى سۋرەتتەلگەن ەپيزودتا قانشالىقتى جىلىلىق, ابزال مەيىرباندىق بار. روماننىڭ سوڭىندا گەنەرال رازۋموۆتىڭ نەمىس گەنەرالى بەگەمەن كەلىسسوز جۇرگىزگەنى باياندالادى. رازۋموۆ ءوزىنىڭ سوزىنەن دە, كەسكىن-كەيپىنەن دە, كوزقاراسىنان دا جەڭگەن ادامعا ءتان استامشىلىق سەزدىرمەيدى. رازۋموۆ حاراكتەرىنىڭ كۇشتى ءبىر قىرىن, مىنەز ىرىلىگىن اۆتور وسى تۇستا اسىرەسە اسەرلى سۋرەتتەي العان.
«گەنەرال بەگە وعان سىرتىن بەرىپ تۇرعان. وسى تۇستا ول شۇعىل اينالىپ, جالت قارادى. ونىڭ قانسىز قۇپ-قۋ كەسكىنىندە ۇرەي بار ەكەن. قۇتى ۇشقان ۇرەي ونىڭ رازۋموۆقا قاراعان كەزىنەن ايرىقشا ايقىن كورىنەدى.
– وسى جايدى ەسكەرتەم. ويلان, گەنەرال! سوڭىرا نە بولادى,– دەدى رازۋموۆ. بەگە ءمۋنديرىنىڭ تۇيمەسىن اعىتتى. دىرىلدەگەن قولىمەن ماڭدايىنىڭ تەرىن ءسۇرتتى. ونىڭ كوزىندە جاس تۇرعان.
– يا, ءبىز جەڭىلدىك, – دەدى دە, الاقانىمەن بەتىن باسىپ, ەڭىرەپ جىلاپ جىبەردى.
اشىق تەرەزەدەن رازۋموۆتىڭ بەتىنە سامال سوقتى. سول سامال اق پەردەنىڭ ەتەگىن اقىرىن قوزعاپ, بۇلاڭداتىپ تولقىتىپ قويادى» (369-ب.).
روماننىڭ جەڭىس رۋحىنا تولى بۇل سوڭعى تاراۋىنىڭ وسىلايشا گەنەرال رازۋموۆ بەينەسى ارقىلى, ونىڭ تىنىشتىق تىنىسىمەن دامىلداپ, سايا تاپقان كوڭىل-كۇيلەرىن سۋرەتتەۋ ارقىلى اياقتالۋى تەگىن ەمەس. وسى ءساتتى تابىلعان اياقتالىم رازۋموۆ وبرازىن بۇرىنعىدان دا بيىكتەتە, ىرىلەندىرە تۇسكەن.
جالپى العاندا, شىعارماعا ءىرى-ءىرى قولباسىلاردىڭ بىرنەشەۋىنىڭ كەسەك وبرازدارىن ەنگىزۋ ارقىلى, ولاردىڭ اسكەري ونەرىن كەڭىنەن سۋرەتتەۋ ارقىلى جازۋشى مايدان شىندىعىن, ونىڭ ستراتەگيالىق ەرەكشەلىكتەرىن كەڭ تۇرعىدان بەينەلەي العان. روماننىڭ ەڭ قۇندى قاسيەتتەرىنىڭ ءبىرى دە وسىندا.
ءا.نۇرپەيىسوۆ شىندىقتى ءبىر جاعىنان عانا كورەتىن سۋرەتكەر ەمەس. ول ءومىر اعىسىن بار كۇردەلى كۇيىندە تۇتاس قامتىپ بەينەلەۋگە ۇمتىلادى. «كۇتكەن كۇن» رومانىنداعى پودپولكوۆنيك بوبروۆتىڭ, مايور دولگۋشوۆتىڭ وبرازدارى بۇعان انىق مىسال بولا الادى.
جازۋشى بۇل ەكى كەيىپكەرىن دە ۇنامسىز پلاندا العان. سونىمەن بىرگە ءوزارا مۇلدەم ۇقسامايدى. بوبروۆ – ۋاقىت تالابىنان قالىپ قويعان, قازىرگى زامانعى اسكەري ونەردىڭ ورىسىنەن تىم الاسا جاتقان كەيىپكەر. راس, ول ازامات سوعىسى كەزەڭىندە جاقسى كوماندير بولعان. بىراق بوبروۆ سول جىلداردىڭ دارەجەسىندە قالىپ قويعان. سوندىقتان دا ول باسقالارعا باسشىلىق ەتۋدىڭ ورنىنا ەندى ورتاق ىسكە ورالعى بولا باستاعان. جازۋشى ونىڭ اسكەري كوماندير رەتىندە دە, ادام رەتىندە دە ومىردەن ىسىرىلىپ, ۇساقتاپ كەتكەنىن كوركەمدىك جاعىنان نانىمدى سۋرەتتەي العان.
ال دولگۋشوۆ وبرازى بۇعان قاراما-قارسى. ول بوبروۆتاي بويكۇيەز, سالبوكسە ەمەس. سىمباتتى تۇلعاسىمەن, سۇلۋ كوركىمەن, وعان قوسا قۇبىلمالى قىرى كوپ مىنەزىمەن دولگۋشوۆ سىناپتاي سىرعىپ, بويىنا وڭايلىقپەن دارىتپايدى. ايەل زاتىن كورسە, قىزىل كورگەن قۇزعىنداي قۇتىرىنىپ, قوزدانىپ, ەسىرىپ كەتەتىن, ءوز تۇرعىلاستارى مەن لاۋازىمى كىشىلەردى كەلەكەگە اينالدىرىپ, پاڭسىپ جۇرەتىن دولگۋشوۆ ۇلكەندەردىڭ الدىندا بايەك بولىپ, قۇرداي جورعالايدى.
جازۋشى كەيىپكەرىنىڭ بۇل حاراكتەرىن رەاليستىك شتريحتار ارقىلى ءاردايىم شەبەر اشىپ تاستاپ وتىرادى: «سيدلەردى كورگەندە دولگۋشوۆ بوبروۆتان دا قاتتىراق ساسىپ قالدى. ايرىقشا, ول سيدلەر كىرگەندەگى ءوزىنىڭ وتىرعان تۇرىنەن قىسىلدى: پولك كومانديرىنىڭ الدىندا اياعىنىڭ ۇستىنە سالىپ, شالقايىپ جوعارى قاراپ وتىرعاننىڭ ءوز باسىنا لايىقسىز ەكەنىن كومبريگ ۇستىنە كىرگەندە عانا ءبىلدى. اشەيىندە شاڭ جۇقتىرمايتىن قارا حروم ەتىگىنىڭ تىم جىلتىرلىعى دا وعان وسى ارادا ەرسى كورىندى. ءوز ىشىنەن: «كوپ كيىلگەن لاس ەتىگىم, كونەتوزداۋ شينەلىم بولار ما ەدى» دەپ ويلادى. وعان ءوزىنىڭ باعانا, بەرى شىعاردا عانا قىرىنعان بۇعاقتى, تولىق بەتى دە ۇناماي, قاي تەسىككە تىعىلارىن بىلمەي تۇر ەدى. سيدلەردىڭ وتىرا بەرىپ, كوز قىرىن سۋىقتاۋ تاستاعان تۇرىنەن شوشىپ قالدى. ونىڭ مىنا قاراسىنان: «وح, تى ناحال!»–دەپ جاقتىرماي قالعانداي ءتۇرىن تانىپ, مايور دولگۋشوۆتىڭ ۇرەيى ۇشىپ كەتتى. «مەنى, ءسوز جوق, جاياۋ اسكەرگە جىبەرەدى» – دەپ ويلادى» (127-128-بب.).
مىنە, وسى ءۇزىندىنىڭ وزىندە-اق دولگۋشوۆ بۇكىل ءىش-تىسىمەن تۇتاس تانىلادى. ۇنامسىز كەيىپكەرلەردى بەينەلەۋدە دە جازۋشى رەاليستىك مانەردەن تانبايدى. كەيىپكەرلەرىنىڭ ءىس-ارەكەتىن ولاردىڭ حاراكتەرلەرىنىڭ شىندىعىنان تۋىنداتىپ ءوربىتۋ, وبراز تابيعاتىن تەرەڭدەپ اشۋ سياقتى كوركەمدىك پرينتسيپىنە ول بۇل تۇستا دا بەكەم كۇيىندە قالادى.
روماندا جاۋ جاقتىڭ ادامدارىن بەينەلەۋگە دە ءبىراز ورىن بەرىلگەن. جازۋشى كوبىنەسە فاشيست گەنەرالدارىنىڭ باسشى وفيتسەرلەردىڭ ءومىرىن, ءىس-ارەكەتتەرىن سۋرەتتەيدى. بۇل ونىڭ دۇرىس تا ءونىمدى ءتاسىل ۇستانعانىن اڭعارتادى. ويتكەنى جاۋ ارمياسىنىڭ جيناقتى سيپاتىن, ونىڭ ستراتەگيالىق جانە تاكتيكالىق تاسىلدەرىن تەك وسىلاي ەتۋ ارقىلى عانا شىنايى سۋرەتتەۋگە بولادى. نەمىستىڭ گيتلەرشىل گەنەرالدارىن كەيبىر روماندارداعىداي توپاس كۇش رەتىندە, سايقىمازاق تۇرىندە سۋرەتتەۋدەن ءا.نۇرپەيىسوۆ اۋلاق.
جازۋشى نەمىس گەنەرالدارىن ەڭ الدىمەن وزىندىك حاراكتەرلەرى, دارا-دارا بىتىم–تۇلعالارى بار جاندى بەينەلەر رەتىندە كورسەتەدى. سونىمەن بىرگە اۆتور گيتلەرشىل گەنەرالدار مەن قولباسىلاردىڭ قانىپەزەرلىگىن, قاتالدىعىن, وزدەرىنىڭ اسكەري جارعىلارىندا جازىلعان جالاڭ ۇرىس ادىستەرى مەن جاتتاندى تاكتيكالىق تاسىلدەرىنە عانا سۇيەنگەن جاداعايلىعىن دا شىنايى سۋرەتتەي العان. ولار پرۋسساكتاردىڭ قورقىتىپ ۇركىتۋگە, تاياق كۇشىنە سۇيەنگەن قازادان بەتەر قاتالدىعىن ودان دا گورى اسقىندىرىپ, ۋشىقتىرىپ جىبەردى. بىراق بۇل دا ولاردى ساقتاپ قالا العان جوق.
«مەنىڭ بۇيرىعىمدى ورىندادىڭ با؟ – دەدى شەركەر. بۇل ايتىپ تۇرعان بۇيرىعى بۇگىن ازاندا بار اسكەرىنە: «تىرناقتارىڭمەن جەر ءبۇر… اقىرعى دەمدەرىڭ بىتكەنشە قارسىلاس!» دەگەن بۇيرىق ەدى. ونىمەن قاشاننان سىرمىنەز بەگە بۇل سىلتاۋ ەكەنىن, سوتقار شەرنەردىڭ سوقتىعار الدىنداعى ءجونسىز سۇيكەنۋى ەكەنىن ءبىلدى. بۇنان ارى ونىڭ اشۋ وتىن قوزدىرماي, ىڭعايىن الىپ, ىعىنا جىعىلا بەرۋىڭ كەرەك. ايتپەسە, بويىنداعى ۋ-ءزارىن تىسىنە جيىپ اپ, ىسقىرىپ كەلگەن جىلاننىڭ وزىڭە اقىرعى, ەڭ سوڭعى اتىلۋى عانا قالعانداي. سولاي سەزگەن گەنەرال بەگە بۇنىمەن كەزدەسكەن جەردەگى ءوزىنىڭ مايماقتىعىنا باقتى» (83-ب.). ءوزارا ارباسقان, جانتالاسا ارپالىسقان فاشيست گەنەرالدارىنىڭ سيقى وسى. تاعى دا ءبىر سۋرەت: «بىراق فون رۋبينشتەيننىڭ دە, گەنەرال بەگەنىڭ دە, ءتىپتى ءار سوزىنەن ىزعار سەزىلگەن شەرنەردىڭ دە ءامىرى شتاب بوساعاسىنان شىققانشا كارلى بولسا دا, ارىرەك بارىپ كوك-الا تۇتىنگە, تارسىل-كۇرسىلدىڭ ىشىنە كىرگەن سوڭ ءزارى سىندى. اتىس ىشىندە اجالدى ءار مينۋت سايىن ون رەت توسىپ جۇرگەن ادامعا الىستا وتىرىپ «اتامىن ءبارىڭدى دە!…» دەپ تەلەفوننان ايقايلاعان گەنەرال, شىنىندا دا, اقىل-ەسى اۋىسقان جىندى سەكىلدى. ءسويتىپ, قىسىم كورگەن موتوبريگادا شەگىنە بەردى» (87-ب.). گيتلەر ارمياسىنىڭ كۇيرەي جەڭىلۋىنىڭ نەگىزگى ءبىر سىرى فاشيست گەنەرالدارى مەن سولداتتارىنىڭ رۋحاني مۇددەلەرىنىڭ ءوزارا الشاقتىعىندا, قاراما-قارسىلىعىندا ەكەنىن اۆتور وسىنداي ەپيزودتار ارقىلى شەبەر اڭعارتادى.
شىعارمانى وقىپ شىققاندا سان-سان ادامداردىڭ تاعدىرىمەن, ءارالۋان تالايىمەن تانىساسىڭ. ارينە, ولاردىڭ كەيبىرىنىڭ ادەبي پروتوتيپتەرى بولعانىمەن, كوپشىلىگى – جازۋشى قيالىنان تۋعان جاندى دا جيناقتى كەيىپكەرلەر.
ال شىعارمادا سۋرەتتەلگەن مايدان ءومىرى تۇتاستاي العاندا تاريحي شىندىقپەن قابىسىپ, استاسىپ جاتىر. وندا كۋرليانديا مايدانىنىڭ جالپى سيپاتى, ءبىزدىڭ ارميانىڭ ستراتەگيالىق تاسىلدەرى, كەڭەس جاۋىنگەرلەرى وتكەن سۇراپىل سوعىس جولىنىڭ قيان-قيلى وتكەلدەرى شىنايى سۋرەتتەلگەن. وقۋشى سولاردىڭ ءبارىن وي كوزىمەن كورىپ تە, سەزىنىپ تە وتىرادى. وسى تۇرعىدان العاندا «كۇتكەن كۇن» رومانىن بەلگىلى دارەجەدە تاريحي رومان دەپ اتاۋعا دا بولادى.
ەڭ الدىمەن, «كۇتكەن كۇن» رومانى كۇنى كەشە عانا بۇكىل دۇنيەنى ءدۇر سىلكىندىرىپ, ەندى تاريحقا اينالىپ بارا جاتقان ۋاقىتتى قامتيدى. وندا ۇلى وتان سوعىسىنىڭ جەڭىس رۋحىنا تولى سول ءبىر قاھارلى كەزەڭىندەگى تاريحي وقيعالاردىڭ ىزدەرى ايقىن ساقتالعان.
جازۋشى پسيحولوگيالىق سيپاتتاۋعا اسىرەسە شەبەر ەكەندىگىن اتاپ وتكەن ەدىك. رومانداعى كوپتەگەن كەيىپكەرلەردىڭ جان-دۇنيەسىنىڭ تەرەڭدەپ اشىلىپ, اقتارىلا سۋرەتتەلۋى ەڭ الدىمەن ونىڭ وسى شەبەرلىگىنە بايلانىستى. ءبىر مىسال كەلتىرىپ قارالىق. ايەلى قايتىس بولعاننان كەيىن دەمالىس الىپ ۇيىنە كەلگەن سكوريكوۆتىڭ كوڭىل-كۇيلەرىن جازۋشى بىلاي تولعايدى: «بىلتىر كەلگەندە ايەلى مەن ەكى بالاسى بۇنى بۇل ارادان دا ەمەس, موسكۆانىڭ وزىنەن, اەرودرومنان كۇتىپ العان. ماڭدايىنان سۇيگەلى ەڭكەيگەن سكوريكوۆتى نازىك دەنەلى, كىشكەنتاي ايەلدىڭ ءوزى قۇشاقتاي الىپ, ىستىق شەكەسىن كۇيەۋىنىڭ بەتىنە باسقان. سول ارادا, كۇيەۋىنىڭ قاسى-قاباعىنا كوبىرەك قاراپ, قايمىعىپ ۇيرەنگەن ايەلدەرگە ءتان جاسقانشاقتىقپەن ناتاشا بۇعان ساعىنىشتى سوزدەرىن سىبىرلاپ جاتقاندا, ەكى بالاسى ەتەگىنە ورالماپ پا ەدى؟ سول ساتتە بۇل دۇنيەدە مەنەن باقىتتى ادام بار دەپ پە ەدى؟ قايدا سول باقىتى؟ قايدا سول نازىك دەنەلى, ءاپ-ءالجۋاز ايەل؟.. قايدا؟.. سكوريكوۆتىڭ قيمىلسىز كوزىنەن ىستىق جاس ءمولت-ءمولت تامىپ كەتتى. ول قايدا بارارىن, كىمگە بارارىن ءالى انىق بىلگەن جوق. بەتى اۋعان جاعىنا ءجۇرىپ كەلەدى. ءبىراز جۇرگەسىن عانا وسى مەن قايدا كەلە جاتىرمىن دەپ ويلاپ, جان-جاعىنا كوز سالىپ قاراسا… ءوز ۇيىنە كەپ توقتاعان ەكەن. كورشىسىنەن كىلت الىپ, ۇيىنە اۋىر تارتقان سەزىممەن كىردى. كىشىلەۋ ەكى بولمەنىڭ دۇنيە-مۇلىكتەرى ءدال ءبىر ايەلى بارداعىداي, ادەمىلەپ, رەت-رەتىنە كەلتىرىپ جينالعانىن كوردى. ءۇي ىشىندەگى ازعانا مۇلىكتىڭ بارىنە ۇسىناقتى, ىسكەر ايەلدىڭ قولى تيگەنى كورىنىپ تۇر. بۇرىن ءۇيىنىڭ ءبىر بۇرىشىن قوپارىپ اكەتسە دە كوڭىل بولمەيتىن سكوريكوۆ قازىر ايەلىنىڭ ءۇي شارۋاسىنا قانشالىق ۇقىپتى بولعانىن ءبىر قاراعاننان بايقاپ ءوتتى. توزىعى جەتكەن شتوردىڭ سەتىنەپ, كوز-كوز ويىلعان جەرلەرىن ءوزى تۇستەس اق جىپپەن ادەمىلەپ, ءمىن تۇسىرمەي جاماعانىنا شەيىن كورىپ, ايەلىنە دەگەن ايانىشى ۇلعايا ءتۇستى. كوڭىل پريزماسى وتكەن ءومىرىنىڭ كىربەڭىن ونان سايىن ۇلعايتىپ, اۋىر وكىنىشكە سالادى. ال تالاي رەت توزبەس مىنەز كورسەتكەندە دە ءتوزىم تاپقان, بۇنى باستاپقى ىستىق جالىنىمەن بىرقالىپتى ءسۇيىپ وتكەن ايەلى اسىل تەكتى, ارتىق ادام بوپ, تەك ادالدىق, اينىماستىق جاعىنان تانىلىپ ەدى. «قانداي اسىل جاندى… اسىلدى قورلاعانمىن, ءا؟» دەپ ويلاپ, اۋىر تارتقان سەزىممەن ايەلىنىڭ ۇلكەيتكەن سۋرەتىنە جاقىنداپ كەلدى. ناتاشانىڭ وڭىنەن تىرىسىندە, ءتىپتى ەڭ ءبىر كوڭىلدى كەزدەرىندە دە بايقالاتىن رەنىش پەن ۇياڭ نارازىلىق ايىقپايتىن. سول ۇياڭ نارازىلىق ناتاشانىڭ مىنا سۋرەتىندە دە بار ەكەن. ونداي اجار ونىڭ ءاجىم ۇيالاعان كوزىندە دە بار. ءسال تۇيىلگەن جىڭىشكە قاسىنىڭ ەكى ارالىعىنا تۇسكەن قوس سىزىقشادا دا كوڭىل كىربەڭىندەي بولماشى قىنجىلۋ بار. كۇيەۋىنىڭ وت باسىنداعى سالقىن شىرايى ناتاشانىڭ مىنا سۋرەتتەگى بەت اجارىنا كولەڭكەسىن ءتۇسىرىپ, كۇڭگىرتتەپ كەتكەندەي. وسىنداي سەزىممەن ءوز كۇناسى اۋىرلاپ, جانىن وكىنىش پەن ايانىش قىسقان سكوريكوۆ ايەلىنىڭ سۋرەتىنە بەتىن باستى دا, ەڭكىلدەپ جىلاپ جىبەردى…» (216–217-بب.).
ءبىز وسى ءۇزىندىنى ادەيى تۇتاس كەلتىردىك. سكوريكوۆتىڭ ىشكى مونولوگى رەتىندە بەرىلگەن بۇل سۋرەت-كورىنىستە قانشالىقتى تەرەڭ پسيحولوگيالىق شىندىق بار. اۆتور روماندا ناتاشانى تىكەلەي سۋرەتتەمەيدى. بىراق سكوريكوۆتىڭ ەسكە الۋلارى, وي-تولعانىستارى, ساعىنىش سەزىمدەرى ارقىلى ءبىز ناتاشانىڭ دا بۇكىل تۇلعاسىن, مىنەز-قۇلقىن قوسا تانىپ وتىرمىز. سونداي ساتتەردە سكوريكوۆتىڭ ءوزىنىڭ دە رۋحاني كەلبەتى اناعۇرلىم مول دا تەرەڭ اشىلىپ وتىرادى. ءسويتىپ, جازۋشى پسيحولوگيالىق سيپاتتاۋدى وبراز جاساۋداعى ەڭ وڭتايلى, ورايلى تاسىلدەردىڭ ءبىرى رەتىندە قولدانادى. دارىگەر ايەل زينايدا ياكوۆلەۆنانىڭ وبرازى جايىندا دا وسىنى ايتۋعا ابدەن بولادى. اۆتور بۇل كەيىپكەرىنىڭ دە جۇرەك جاردى سىرلارىن, جان يىرىمدەرىن سونشالىقتى نازىك سەزىمتالدىقپەن ءۇزىلدىرىپ, جەرىنە جەتكىزە سۋرەتتەي العان.
ءا.نۇرپەيىسوۆتىڭ وبراز جاساۋداعى ءتاسىل-امالدارى بۇل ايتىلعاندارمەن شەكتەلىپ, تاۋسىلىپ قالمايدى. ول كەيىپكەرلەرىنىڭ ءىس-ارەكەتتەرىن دە, رەپليكالارىن دا ورنىمەن, ورالىمدى پايدالانا بىلەدى. ماسەلەن, بوكسەسىن سنارياد جۇلىپ اكەتكەندە دە, تەلەفون سىمىن تىسىمەن تىستەپ جالعاستىرعان كۇيىندە قاتىپ قالعان حمارا بەينەسىن ەندى قايتىپ ۇمىتپايسىز.
سول سياقتى, ەسەيدىڭ ارالعا دەمالىسقا كەلۋى سۋرەتتەلەتىن تاراۋدا ارا-كىدىك قانا كورىنەتىن قارا كەمپىر بەينەسى جايىندا دا وسىنى ايتۋعا بولادى. ونىڭ ءاربىر سوزىنەن كوپ ءمان اڭعارىلىپ وتىرادى. ءبىر عانا مىسال كەلتىرىپ قارالىق:
« اجە, ءسىز دە بالىق اۋلايسىز با؟
ە, اۋلاماي شە… سەنىڭ اكەڭ قۇرلى بالىق اۋلاي الماس دەپ پە ەدىڭ؟ ەسەي تىك مىنەزدى شامشىل كەمپىردى اشۋلاندىرىپ الدىم با دەپ قىسىلىپ قالدى.
– شالىم بولسا, انا ناسىردىڭ قاتىنى قۇساپ جاۋلىقتى شەكەلەتىپ تارتىپ, جىلى پەشتىڭ تۇبىندە شالجايىپ وتىرىپ الۋدى مەن دە بىلەم. جان تىنىشتىقتى بىلمەيتىن قارا كەمپىر اقىماق ەمەس,– دەپ ول اڭگىمەنى ۇدەتە ءتۇستى.–امال قانشا, شال جوق… جامان شالدى مەنسىنبەي ءجۇرىپ, جالماپ ەرتە جۇتىپ الدىق. جالعىز بالا اسكەردە… كەلىن جاس. جالعىز بالانىڭ قوينىندا جاتقاسىن امالىڭ جوق. ايتپەسە, ساراڭ قاتىننان سۇراپ العان بۇزاۋشىق ءتارىزدى سورلىنىڭ ءوزى دە تۇمشاداي عانا بىردەڭە» (288–289-بب). مىنە, بۇل سوزدەردەن قارا كەمپىردىڭ ادۋىن, ومىراۋ مىنەزىن, تۋرا تىلدىلىگىن جانە سوعان قوسا اقكوڭىل اشىقتىعىن, تاتاۋسىز پەيىلىن اڭعارماي, اڭداماي قالمايسىز. جازۋشى كوپ رەتتەردە كەيىپكەرلەرىنىڭ حاراكتەرىن وسى تاسىلمەن, ياعني ولاردىڭ وزدەرىنىڭ سوزدەرى, رەپليكالارى ارقىلى ۇتىمدى بايقاتىپ تاستايدى.
پورترەتتىك سيپاتتاۋعا شەبەرلىگىن ءا.نۇرپەيىسوۆ «كۋرليانديا» رومانىندا دا جاقسى اڭعارتقان ەدى. «كۇتكەن كۇندە» ءوز تالانتىنىڭ وسى قىرىن ول ۇشتاي, جەتىلدىرە تۇسكەن. بۇل رەتتە دە ول ءداستۇرلى سۋرەتتەۋ تاسىلدەرىنە بوي ۇرماي, ءوز تاراپىنان كوپ ىزدەنگەن, ءسوز ازابىن كوپ كەشكەن. جازۋشى كەيىپكەرلەرىنىڭ كەسكىن-كەلبەتىن, ءمۇسىن-تۇلعاسىن بىردەن ءۇيىپ-توگىپ بەرە سالماي, سىزدىقتاتىپ, شىم-شىمداپ جەتكىزەدى. ونىڭ قولدانۋىندا پورترەت كەيىپكەردىڭ جان دۇنيەسىنىڭ, ىشكى سارايىنىڭ حال-حالەتتەرىمەن, ءىس-ارەكەتتەرىمەن, مىنەز-قۇلقىمەن استاسىپ جاتادى. بۇل رەتتە ۇلكەن سۋرەتكەر ا.ن.تولستويدىڭ مىناداي ءبىر پىكىرى تىلگە ورالادى: «… كەيىپكەردىڭ پورترەتىن تۇتاس ون بەت بويىنا جازۋعا, ونىڭ كەيپىن, بويىن بەرۋگە, ونىڭ ءوزى قانداي ەكەنىن ايتىپ شىعۋعا, سودان كەيىن بارىپ قانا بۇل گەروي ارەكەت ەتە باستاسىن دەۋگە بولمايدى. بۇل – تەرىس ءادىس. بۇل قىزعىلىقسىز ءارى ساحنالىق سيپاتتان جۇرداي, ويتكەنى ءبىر ورىندا قوزعالىسسىز تۇر. بۇل–ستاتيكا. كەيىپكەردىڭ پورترەتى قوزعالىستان, كۇرەستەن, قاقتىعىستاردان, مىنەز-قۇلىقتان كورىنۋگە ءتيىس. پورترەت جەكەلەگەن جولداردان, جول-جولدىڭ اراسىنان, ءسوز-ءسوزدىڭ اراسىنان تۋادى. بىرتە-بىرتە تۋادى جانە وقۋشى ەشقانداي سيپاتتاۋسىز-اق ونى كوز الدىنا ەلەستەتە الادى. ويتكەنى ەگەر كەيىپكەردىڭ پورترەتىن ءسىز ءبىرىنشى بەتتە وقىساڭىز, وندا ەندىگى ءسىز ۇمىتىپ قالاسىز جانە ونىڭ قاراتورى نەمەسە جيرەن ەكەنىن ءار ۋاقىت قايتا-قايتا ەسكە ءتۇسىرىپ وتىرۋعا ءماجبۇر بولاسىز».
سونىمەن بىرگە جازۋشىنىڭ جەكەلەگەن كەيبىر كەيىپكەرلەرىنە پورترەتتىك سيپاتتاۋ بەرگەندە ءوزىن-ءوزى قايتالايتىن مەزەتتەرى دە بار. بۇل اسىرەسە بوبروۆ پەن دولگۋشوۆ بەينەلەرىنەن كوپ بايقالادى.
«كۇتكەن كۇن» رومانىنىڭ كوركەمدىك قۋاتىنىڭ ەڭ نەگىزگى تامىرى ونىڭ تىلىندە. ءا.نۇرپەيىسوۆ جاس پروزايكتارىمىزدىڭ ىشىندەگى تىلگە مەيلىنشە باي اۆتورلاردىڭ ءبىرى دەۋگە ابدەن بولادى. جوعارىدا كەلتىرىلگەن مىسالداردان دا مۇنى اڭعارۋ قيىن ەمەس. نەبىر كۇردەلى قۇبىلىستاردى, كەيىپكەرلەرىنىڭ الۋان ءتۇرلى سىر-سەزىمدەرىن, جان يىرىمدەرىن سۋرەتتەگەندە جازۋشى ءتىل تاپشىلىعىنا ۇرىنباي, قالامىن كەڭ كوسىلىپ, ەمىن-ەركىن سىلتەيدى. ول اۆتورلىق بايانداۋلاردا دا, پسيحولوگيالىق نەمەسە پورترەتتىك سيپاتتاۋلاردا دا, ديالوگتار مەن ىشكى مونولوگتاردا دا ءوز ويىن, نەگىزگى يدەياسىن انىق تا اشىق ءارى جەتكىزە بىلدىرۋگە قاجەتتى, جارامدى ءتىل تابۋعا, ءسوزدى ورنىمەن, ورالىمدى قولدانۋعا وڭتايلى.
روماندى وقىعاندا ونى ناعىز قازاق جازۋشىسى, تۋعان حالقىنىڭ ءتىل بايلىعىن مول باۋراعان سۋرەتكەر جازعاندىعىن سەزىپ تە, ءسۇيسىنىپ تە وتىراسىڭ. «كۇتكەن كۇندە» ارا-تۇرا ارحايزمدەر ۇشىراساتىن سياقتى. بىراق تەك حالىق ءتىلىن, ونىڭ بايلىعىن بىلمەيتىن ادام عانا سولاي بولۋى مۇمكىن. ايتپەسە, كوپ رەتتەردە ءا.نۇرپەيىسوۆتىڭ ادەبي نەمەسە سويلەۋ تىلىمىزدە بەكەر ۇمىتىلىپ بارا جاتقان سان-سان سوزدەردى ارشىپ الىپ, تىڭ تىنىس بەرىپ, جاڭعىرىقتىرا قولدانعانىن اڭداۋ قيىن ەمەس. ال ديالەكتيزمدەر روماندا بىرسىدىرعى مول ۇشىراسادى. سۋرەتتەلىپ وتىرعان ولكەنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىن, كولوريتىن جەتكىزىپ بەرۋ ءۇشىن ديالەكتيزمدەردى قولدانۋعا ابدەن بولادى. مۇنداي مەزەتتەردە ولار ادەبي ءتىلدى, ونىڭ سوزدىك قورىن مولىقتىرا, اجارلاندىرا تۇسپەك. بىراق ءا.نۇرپەيىسوۆ ارا-تۇرا وسى شەكتەن شىعىپ كەتەدى. جەكەلەگەن كەيىپكەرلەردىڭ سوزدەرىن, رەپليكالارىن بىلاي قويعاندا, رومانداعى اۆتورلىق بايانداۋلاردا دا ديالەكتيزمدەر بارشىلىق. بۇل, ارينە, شىعارمانىڭ ءتىل تازالىعىنا, اۆتوردىڭ ستيل سىندارلىلىعىنا نۇقسان كەلتىرمەي قويماعان. ماقالا كولەمىمەن شەكتەلگەندىكتەن ءبىز ولارعا كەڭىنەن توقتالىپ جاتپايمىز. بىراق روماندى قاداعالاپ وقىعان ادامنىڭ كوزى بۇعان انىق جەتسە كەرەك.
قازاق پروزاسىنىڭ م.اۋەزوۆ, ع.مۇسىرەپوۆ سياقتى ءىرى شەبەرلەرىنەن جەمىستى دە مول ۇيرەنەتىندىگىن ءا.نۇرپەيىسوۆ «كۋرليانديا» رومانىندا دا تەرەڭ بايقاتقان بولاتىن. ال مىناۋ رومان اۆتورىنىڭ ورىس جازۋشىلارىنىڭ سۋرەتكەرلىك تاجىريبەسىنەن دە كوپ تاعلىم العانىن قوسا اڭداتادى. وندا كۇردەلى سينتاكسيسكە, قۇرمالاس سويلەمدەرگە ۇمتىلۋشىلىق مول سەزىلەدى. روماندا بۇل كوركەمدىك جاعىنان اقتالعان دا. سان-سالالى قۇبىلىستاردى, كەيىپكەرلەردىڭ بۋىرقانعان كوڭىل-كۇيلەرىن, سەزىم داۋىلدارىن, الۋان-اسىر حال-حالەتتەرىن ۇزىك-ۇزىك ەتپەي, كۇردەلى كۇيىندە, بار تەرەڭىمەن بەينەلەۋ ءۇشىن وسىلاي ەتپەسكە بولمايدى.
قورىتىندىدا تەك مىناداي ءبىر ءجايدى ارنايى ايتا كەتەر ەدىك. ءا.نۇرپەيىسوۆ ءتىلىنىڭ بايلىعى مەن بەينەلىلىگىن, ورامدىلىعىن جوعارىدا اتاپ وتتىك. بىراق سونىمەن بىرگە اۆتوردىڭ سول باي ءتىلىن رەت-رەتىمەن مىسقالداپ پايدالانباي, باتپانداپ قولداناتىن, شۇبالاڭقىلىققا ۇرىناتىن, بەلگىلى ءبىر قۇبىلىستى تىم قازبالاپ, ورىنسىز ارتىق تاپتىشتەپ سۋرەتتەيتىن مەزەتتەرى دە بار. مۇنداي تۇستاردا ونىڭ رەاليزمى ءالسىز تارتىپ, بوساڭسىپ, كۇڭگىرتتەنىپ كەتەدى. ءتىلدى توگىپ-شاشپاي, تاپ باسىپ, ورالىمدى دا جيناقى پايدالانۋ– ناعىز ۇشتالعان شەبەرلىك ءۇشىن مەيلىنشە قاجەت كوركەمدىك ۇنەمدىلىكتىڭ ەڭ ءبىر نەگىزگى بەلگىسى ەكەنىن جازۋشى بولاشاقتا ەستەن شىعارماۋعا ءتيىس.
روماننىڭ وقيعالىق وربۋىندە دە اۆتوردىڭ كوركەمدىك شىندىقتان تايا سوققان, جازا باسقان جايتتەرى بار. روماننىڭ باس جاعىندا ەسەي باستاعان بارلاۋشىلاردىڭ كونتررازۆەدكا جۇمىسىن باسقاراتىن ءبىر نەمىس پولكوۆنيگىن قولعا تۇسىرگەنى جايىندا ايتىلادى. يا, تەك ايتىلادى. ال جازۋشى مۇنىڭ ورنىنا ولاردىڭ وسى ەرلىك قيمىلىن نانىمدى دا كوركەم بەينەلەۋگە ءتيىس ەدى. ونىڭ ۇستىنە مۇنىڭ, ياعني بۇل ەپيزودتىڭ شىعارمادا بۇدان ءارى ءوربيتىن وقيعالارعا ەشبىر قاتىسى, اسەرى دە جوق. تەك وقيعانى سىرتتاي قىزعىلىقتى ەتۋ ءۇشىن جانە ەسەيدىڭ وقىس قيمىلىن اقتاۋ ءۇشىن عانا اۆتور وسىلاي ەتكەن ءتارىزدى سەزىلەدى. سول سياقتى, سكوريكوۆ پەن ونىڭ قاسىنا ەرگەن ءۇش جاۋىنگەردىڭ ادام ايتقىسىز الاپاتتان, استان-كەستەن ۇرىستان, جاۋ قورشاۋىنان ءدىن امان شىعۋى دا نانىمسىز سۋرەتتەلگەن. بۇل رەتتە دە اۆتور كوركەمدىك موتيۆيروۆكانى جەتكىلىكتى ەتىپ بەرە الماعان. جازۋشىنىڭ بولاشاقتا مول ويلانىپ, كوپ تولعاناتىن ماسەلەلەرىنىڭ ءبىرى – كومپوزيتسيا جايى. ونىڭ سۋرەتكەرلىك شەبەرلىگىنىڭ ءالى ۇشتالىپ جەتپەگەن, ولقى دا تاپشى سوعىپ جاتقان جاعى ەڭ الدىمەن وسىندا دەر ەدىك. «كۇتكەن كۇن» رومانىندا كومپوزيتسيالىق تۇتاستىق, بىرەگەيلىك باستان-اياق ساقتالا بەرمەگەن. كوپ رەتتەردە شىعارمانىڭ جەكەلەگەن ەپيزودتارى, ءارالۋان وقيعالار, سيتۋاتسيالار ءوزارا جىمداسا بىرىكپەي, ۇندەسە ۇيلەسپەي, ولپى-سولپى كۇيدە قالىپتانعان. سوندىقتان دا ولار شىعارمانىڭ نەگىزگى سيۋجەتتىك ارقاۋىنا اجىراماستاي بولىپ ءسىڭىسىپ تۇرعان جوق. ءتىپتى, مۇنى روماننىڭ كەيبىر سيۋجەتتىك جەلىلەرى, تۇتاس تاراۋلارى جايىندا ايتۋعا دا بولار ەدى.
ماسەلەن, يۆانوۆ, ونىڭ ايەلى زينايدا ياكوۆلەۆنا جانە دولگۋشوۆتاردىڭ اراسىنداعى ماحاببات دراماسىن الىپ قارالىق. وسى جەلى روماننىڭ بۇكىل ءون بويىنا دەرلىك قوسارلانا ءجۇرىپ وتىرادى جانە وسى تۇستا جازۋشىنىڭ ادام جانىنا ۇڭىلگىش تە كورگىش, سەزىنگىش العىرلىعى, شەبەرلىگى دە تاماشا تانىلادى. بىراق وسىنىڭ ءبارىن اۆتور نە ماقساتپەن العان جانە شىعارمانىڭ نەگىزگى يدەيالىق باعىتىن, الەۋمەتتىك تىنىسىن انىقتاپ بەلگىلەۋگە مۇنىڭ قانشالىقتى قاتىسى, قاجەتتىلىگى بار؟ روماننان بۇل سۇراققا جاۋاپ تابۋ قيىن. سونداي-اق, روماننىڭ ءتورتىنشى بولىمىندەگى ەسەيدىڭ ارالعا قايتىپ كەلگەنى جانە كەيىن ورالار ساپارىندا اۋىرىپ قالىپ, ريگا قالاسىنداعى گوسپيتالدا جاتقانى سۋرەتتەلەتىن تاراۋلاردا دا قوسالقى جايتتەر بارشىلىق. قايتكەن كۇندە دە ولار شىعارمانىڭ كومپوزيتسيالىق تۇتاستىعىنا سەلكەۋلىك كەلتىرىپ-اق تۇر. شىنتۋايتتاپ كەلگەندە, شىعارمانىڭ سيۋجەتتىك جەلىلەرى دە, كومپوزيتسياسى دا جازۋشىنىڭ ءومىر شىندىعىن وزىنشە كورىپ تانۋىنا, حاراكتەرلەردى كەسەك تە ايقىن ەتىپ اشۋىنا قىزمەت ەتۋگە ءتيىس.
«كۋرليانديا» رومانىندا پارتيا جەتەكشىسى يۆانوۆتىڭ وبرازى ءالسىز, كومەسكى جاسالعاندىعىن كەزىندە سىنشىلار اتاپ كورسەتكەن بولاتىن. سوڭعى روماندا بۇل كەيىپكەرلەردىڭ ءوز باسى حاراكتەرىنىڭ كەيبىر قىرلارى تولىعا, اشىلا تۇسكەن. بىراق ونىڭ ساياسي جەتەكشى, پارتيا باسشىسى رەتىندەگى تۇلعاسى ءالى دە بولسا ءوز دارەجەسىنە كوتەرىلمەي, الاسا سوعىپ جاتىر. وسى رەنىشتى كەمشىلىككە اسكەري تاقىرىپقا جازاتىن باسقا كوپتەگەن اۆتورلار دا بوي الدىرىپ ءجۇر.
روماننىڭ العاشقى نۇسقاسىنداعى وقشاۋ بەينەلەردىڭ ءبىرى – سايكين ەدى. جاۋعا ساتىلىپ كەتكەن, وتانسىز بۇل سۇمىرايدىڭ وپاسىزدىعىن, جەكسۇرىندىعىن جازۋشى ۇتىمدى سۋرەتتەرمەن جەرىنە جەتكىزە اشكەرەلەيتىن. ال «كۇتكەن كۇندە» وسى وبراز مۇلدەم ءتۇسىپ قالعان. ارينە, جازۋشى بۇدان تەك ۇتقىزعان. شىعارماسىنا قايتا ورالىپ وڭدەگەندە ول بۇل جەلىنى بۇرىنعىدان دا گورى تەرەڭدەتە, وتكىرلەي تۇسۋگە ءتيىس ەدى. وكىنىشكە قاراي, اۆتوردىڭ بۇل وزگەرىسى روماننىڭ رەاليستىك قۋاتىنا, شىنايىلىعىنا سالقىنىن تيگىزبەي قويماعان. كوركەم شىعارمادا تابيعات سۋرەتتەرىنىڭ ەرەكشە ورىن الاتىنى ايان. پەيزاج ارقىلى جازۋشى شىعارمانىڭ وقيعالارى ورىستەپ وربىگەن ورتانى, جاعدايدى رەاليستىك قالىپتا سۋرەتتەيدى, كەيىپكەرلەردىڭ كوڭىل-كۇيلەرىن پسيحولوگيالىق جاعىنان نانىمدى ەتىپ اشادى. بىزدىڭشە, ءا.نۇرپەيىسوۆ شىعارما كومپوزيتسياسىنىڭ ۇتىمدى كومپونەنتتەرىنىڭ بىرىنەن سانالاتىن وسى كوركەم پەيزاجدىڭ اۆتورعا بەرەتىن بەينەلەۋشىلىك مول مۇمكىنشىلىكتەرىن ەمىن-ەركىن پايدالانباعان. تەك ەسەيدىڭ دەمالىس الىپ, ساعىنعان اۋلىنا قايتىپ كەلە جاتقانى سۋرەتتەلەتىن تاراۋدا عانا ارال توڭىرەگى تابيعاتىنىڭ جاندى كورىنىستەرى بار جانە ولار كەيىپكەردىڭ سول ساتتەگى سىر-سەزىمدەرىنە ۇلاسا ۇيلەسىپ تە تۇر. بىراق شىعارما وقيعالارى دامىپ ءوربيتىن نەگىزگى ايا–كۋرليانديا ايماعىنىڭ تابيعات كورىنىستەرى وزىندىك بوياۋ-ناقىشتارمەن جارقىراپ اشىلماعان. ال روماندا بەرىلگەن كۇزگى كۇن كورىنىستەرى, تەڭىز جاعالاۋىنىڭ كەيبىر سۋرەتتەرى وقۋشى زەردەسىندە ساقتالىپ قالمايدى, وعان تەرەڭ اسەر ەتپەيدى. ءا. نۇرپەيىسوۆتىڭ جازۋشىلىق ءستيلىن تۇتاس العاندا ودان ءبىر كەمشىلىك ايقىن بايقالادى. ول –سىلبىرلىق, بوساڭدىق, شيراپ جەتپەۋشىلىك. رومانداعى اۆتورلىق بايانداۋلار سوعىس قيمىلدارىنىڭ, اسكەري ءومىر اعىسىنىڭ ءجىتى دە جۇردەك بارىسىنا ارا-كىدىك ىلەسە الماي باياۋلاپ, بوگەلىپ قالادى. شىعارمانىڭ جوعارىدا اتالعان ءبىر كوركەمدىك كەمشىلىگى, ياعني كومپوزيتسيالىق شۇبالاڭقىلىعى دا كوپ رەتتەردە وسىعان بايلانىستى بولسا كەرەك. «كۇتكەن كۇن» رومانىنا بەرىلگەن ازدى-كوپتى تالداۋدى ع.مۇسىرەپوۆتىڭ قازاقستان جازۋشىلارىنىڭ ءتورتىنشى سەزىندە ايتقان مىنا ءبىر سوزدەرىمەن اياقتاۋعا بولار ەدى: «بۇل رەتتە مەنىڭ ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆتىڭ مازمۇنى تەرەڭ, ءورىسى كەڭ «كۇتكەن كۇن» اتتى رومانىن اتاعىم كەلەدى. وڭدەلىپ, تۇزەلىپ, قايتا باسىلعاننان كەيىن بۇل شىعارما قازاق ادەبيەتىنىڭ قۇندى قازىناسىنىڭ قاتارىنا قوسىلدى. جاس جازۋشىنىڭ بۇل رومانى كەڭەس وداعىنداعى حالىقتار تىلىندە دە, شەتەل تىلدەرىندە دە ءوتىمدى بولاتىنىنا كۇمان بولماسقا كەرەك». ءا.نۇرپەيىسوۆ قالامالدى شىعارماسىنا ارادا تالاي ۋاقىت وتكەننەن كەيىن قايتالاپ ورالىپ, ونى كەمەلىنە كەلتىرە وڭدەپ, كەسەك تە كوركەم تۋىندى جاسادى, ءوزىنىڭ سۋرەتكەرلىك تالانتىن, شەبەرلىگىن تانىتتى. ال بولاشاقتا ول وسىنداي تالانتپەن جانە شەبەرلىكپەن شىن مانىسىندەگى ءىرى, كەڭ تىنىستى, تولىسىپ تۋعان شىعارمالاردى بىردەن-اق ءارى بىرەگەي ەتىپ جاساۋعا ۇمتىلۋعا ءتيىس.
ايقىن نۇرقاتوۆ,
“جۇلدىز” جۋرنالى, 1959 جىل
