قاجىمۇقان ءوز اناسى كابيرا تۋرالى ەشتەڭە ايتپايدى, سەبەبى ەسىندە قالماعان. ال اجەسى ايسارىنى انام دەپ اتاپ, ەرەكشە ىستىق سەزىممەن ايتىپ كەتكەن.
جازۋشى قالماقان ابدىقادىروۆ «قاجىمۇقان» اتتى اڭگىمەسىندە «مولشەردەن ارتىق تولعاق كابيرانى تالدىرىپ تاستادى. ايانباي قولدانعان ارنايى شارالار ەكى كۇن ءومىرىن ساقتاپ, اقىرى ۋىز ءسۇتىن ۇلىنا سورعىزىپ وتىرىپ, ءجانتاسىلىم ەتكەن بولاتىن. ءولىپ جازىلعان قۇشاقتان نەمەرەسىن العان قارت اناعا قاراعان كابيرانىڭ جانارى بەينە ءبىر جۇرەگىندە باسقان تاڭبا سياقتى ەدى.
ءبىر قولتىعىنا قايعى, ءبىر قولتىعىنا قۋانىش قۇشاقتاپ تۇرعان بالانىڭ اتىن مىعىم, مىقتى بولسىن دەگەن تىلەكپەن مۇقان قويدى. دەنەلى بالانى اسىراۋ دا قارتايعان ايسارىعا وڭاي سوقپادى. ءۇش ادامعا بولىنەتىن جالعىز سيىردىڭ ءسۇتى ءسابيدى جارىتا المادى. بەس-التى اي وتكەن سوڭ, ءبىر سيىردىڭ ءسۇتىن تۇگەل بەرسە دە, بالا تويمادى. ەگىن ەكپەيتىن ءۇيدىڭ سۇتكە قوسىپ بەرەتىن ءدانى دە بولمادى. داعدارعان ايسارى مۇڭايتپاستى ءوزىنىڭ توركىنىنە جىبەرىپ, ءبىر ساۋىن سيىر سۇراتىپ الدى. ءسويتىپ ءجۇرىپ نەمەرەسىن اياقتاندىرىپ, اۋىل قىدىرىپ, ىرىمشىك, قۇرت سۇراپ اسىراعان ەدى.
وسىنداي مەيىرباندى اناسىنىڭ قادىرىن نەمەرەسى بىلمەي قالعان جوق. «مەنىڭ ءومىرىمدى جازعاندا انام ايسارىنى قالدىرما. مەنىڭ وربىگەن ءومىرىمدى, تاسىعان قايراتىمدى بەرگەن سول انام. مەن ونىڭ كاۆكازدىڭ الىپ تاۋىنداي بيىك, كۇننىڭ شۋاعىنداي جىلى, مەيىرباندىق ەڭبەگىنىڭ توزاڭىن دا وتەگەنىم جوق. مەنى بىلگەن كىسى مەنەن بۇرىن سونى ءبىلسىن. ودان باسقا كىسى مەنى اسىراپ, كەمەلىمە كەلتىرە الماس ەدى» دەيتىن مارقۇم» دەپ كورسەتىپتى.
«…جاس كەزىندە تورعايداي پانالاعان بۇتاسى مەن بولىپ ەدىم. كەم-كەتىگىنە سونىڭ شەشەسىن تىعىن ەتكەن قۋ قۇداي, جەتىمەكتى جەتى قارىندى ەتىپ, جەتى كىسىنىڭ اسىن ىشپەسە ءبۇيىرى شىقپايتىن ەتتى. جەتىم قوزىمدى جەتەلەپ اتتاتقانداي, ەرتىپ ءجۇرىپ اسىراعان مەن, ەڭسەمە سۇيەۋ بەلىم بۇگىلىپ, باساتىن اياقتىڭ تابانى سوگىلگەن سوڭ, قاڭعىرىپ كەتىپ ەدى…» دەپ جازادى ق.ابدىقادىروۆ ايسارى اپانىڭ ءسوزىن.
ايسارى اجەنىڭ ءسابي مۇقاندى جەتەلەپ ءجۇرىپ قالاي اسىراعانىن كورگەن, ايتقان كىسىلەر وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى وتىرار اۋدانى شىلىك, اقتوبە وڭىرىندە كوپ بولدى. سولاردىڭ ەكەۋىن كەلتىرەيىك:
1) «اتام بەكمىرزا شىلىك وڭىرىنە تانىمال, اۋقاتتى ادامداردىڭ ءبىرى بولىپتى. ايەلى التىباس رۋىنىڭ قىزى ورىكپەن ەكەۋى ەكى ۇل (ەلەمەس, اڭلاماس), ەكى قىز تاربيەلەپ وسىرەدى. ورىك اپا قاجىمۇقاندى كىشكەنتاي كەزىندە كورگەن, مۇڭايتپاس ارقاعا كوشىپ كەتكەنگە دەيىن ءبىر اۋىلدا وسكەن. 1925 جىلى قاجىمۇقان اعايىن-تۋعاندارىن شىلىككە ىزدەپ كەلىپ قاۋىشىپ, تانىسىپ كەتەدى. ال 1937 جىلى وسىندا تۇراقتى كەلىپ ورنالاسادى. اڭلاماسپەن جاقسى دوستىق قاتىناستا بولىپتى. بەكمىرزانىڭ ايەلى ورىكپەن جاقىن اعايىن بولعاندىقتان, قاجىمۇقان ورىكتى اپا, اڭلاماستى جيەن دەسە, اڭلاماس قاجىمۇقاندى ناعاشى دەيدى ەكەن. ورىك اپا قاجىمۇقاندى «ءداۋ» دەپ اتايدى ەكەن» (زاحيرا اڭلاماسقىزىنىڭ ەستەلىگى).
قاجىمۇقان كەنجە ۇلىنىڭ اتىن مەزگىلسىز قايتىس بولعان اڭلاماستىڭ ۇلى ءجانادىلدىڭ اتىمەن قويعان.
2) مۇڭايتپاستىڭ ەلدەن كەتۋىنە سەبەپكەر بولعان احمەت ءبيدىڭ ۇلى جوق, ءتورت قىزى بولعان.
«احمەتتە بالا جوق, ءتورت قىزى بولىپتى. قىزدارىنىڭ اتتارى دامەلى, ادەمى, ىزەت, قۇندىز. مەن قۇندىزدىڭ بالاسىمىن. احمەت ءبيدىڭ قىزىنان تۋعان نەمەرەسىمىن» دەدى كوزى ءتىرى تۇرعانباي ءسابيتوۆ اقساقال. 1923 جىلى تۋعان ول – سوعىس جانە ەڭبەك ارداگەرى. قازىر وتىرار اۋدانى قارعالى اۋىلىندا تۇرادى (تۇرعانباي 2019 جىلى قايتىس بولدى).
«مەنىڭ اكە-شەشەم 1920-30 جىلدارى شىلىكتە ءسۇيىنباي دەگەن جەردە تۇرىپتى. مەنەن بۇرىن شەشەم قۇندىز ون ءبىر قۇرساق كوتەرىپ, ءبارى شەتىنەپ كەتكەن. 1923 جىلى ون ەكىنشى بولىپ وسى ءسۇيىنباي ارىعىنىڭ بويىندا مەن تۋىپپىن. ماعان ىرىمداپ تۇرعانباي دەپ ات قويىپتى. مەن دە وسى جەردە ءبىر جارىم, ەكى جاس شاماسىندا قاتتى اۋىرىپپىن. اكە-شەشەمنىڭ زارەسى قالماي, «قۇداي-اۋ, مۇنى دا كوپ كورەيىن دەدىڭ بە؟» دەپ جىلاپ-ەڭىرەپ جۇرگەن كەزدە قاجىمۇقان اۋىلعا كەلە قالىپتى. قاجىمۇقاندى كورگەن شەشەم قۇندىز «اينالايىن, باۋىرىم-اۋ, ون ەكى بالا تۋىپ, ون ءبىرىن جەرگە بەردىم. مىنا بالام دا اۋىرىپ زارەمدى ۇشىرىپ بارادى. ارۋاعىڭ بار ەدى, مىنا بالاما تۇكىرىپ بەرشى» دەپ وتىنەدى. قاجەكەڭ بالانى قولىنا الىپ, «ءسۇپيت, ءسۇپيت» دەپ شەكپەنىنىڭ ەتەگىنە وراپ, كيىز ءۇيدى ءبىر اينالىپ كەلىپ: «ەندى اللانىڭ راقىمى تۇسسە ەشتەڭە ەتپەيدى. ءومىرلى بول, عۇمىرلى بول, نارەستە» دەپ شەشەمنىڭ قولىنا بەرىپتى. سودان با, الدە اكە-شەشەمنىڭ كوز جاسىن قۇداي كورىپ ەسىركەدى مە, كىم ءبىلسىن, مەن ءالى ءتىرى ءجۇرمىن» دەدى تۇرعانباي اقساقال.
«مۇڭايتپاس احمەت ءبيدىڭ وندا-مۇندا جۇمسايتىن جىگىتى بولىپتى. احمەت ءبيدىڭ ءوزى تەمىردە 1935-1936 جىلدارى ءبىزدىڭ قولىمىزدا قايتىس بولدى. سۇيەگى وسى جەردە جاتىر» دەيدى تۇرعانباي اقساقال.
ايسارى اجەنىڭ ءوزى ەلگە سىيلى, ءسوزىن كوپشىلىككە وتكىزە الاتىن بايسالدى ادام بولىپتى. اۋەلبەك قوڭىراتباەۆ «ءباھادۇر» اتتى اڭگىمەسىندە: «مۇڭايتپاستىڭ بەيسەۋ اتتى ناعاشىسى دا اتاقتى باتىر ەكەن. بەيسەۋدىڭ ايسارى دەگەن قىزىن ەرناقى العان. جاس كەزىندە ەرناقى سەرىلەۋ بولىپ وسەدى. بەيسەۋدىڭ اۋىلىنا بارعىشتاپ ءجۇرىپ, ايسارىعا كوڭىلى كەتەدى. جاسىندا ايسارى دا سەرى بولسا كەرەك. ەكەۋى ءسوز بايلاسىپ, ءبىر تۇندە جورعاعا مىنگەسكەن كۇيى مىرزاتاي اۋىلىنا تارتادى. ەكى بىردەي الىپتى كوتەرە الماعان جورعا جولدا بولدىرىپ, بۇلار ەلگە جاياۋ جەتەدى» دەي كەلىپ, ايسارىنىڭ شەشەسى دە الىپ دەنەلى بولعانىن, ايسارىنىڭ جاس كەزىندە كۇرەسكە دە تۇسكەنىن باياندايدى. جاس كەزىندە ايسارى وتە قارۋلى, اقىلدى, قاينىلارىنىڭ ءوزى تايساقتايتىن ادۋىندى ادام ەكەن. كۇيەۋلەرى باس شۇلعىپ تۇرعان سوڭ ايەلدەرى قايدا بارسىن. ال وسىنداي ادۋىندى ايسارى اجەنىڭ «بالاسى» مۇقاندى كىم اتىن اتاپ مۇقان دەيدى, ءبارى «ءداۋ» دەپ اتايدى ەكەن. ايسارى اجە مۇقاندى «نەمەرەم» دەمەي, «بالام» دەيدى ەكەن. اجەنىڭ بالاسى اۋىل ايەلدەرىنە, ارينە, «قاينى» بولادى. ال قازاقتىڭ سالتى بويىنشا ايەلدەر قاينىسىنىڭ اتىن اتامايدى. اۋىل ايەلدەرى سوندىقتان كىشكەنتاي مۇقاندى «ءداۋ» دەپ اتايدى ەكەن. سولاردان كورگەن اۋىل بالالارى دا مۇقاندى «ءداۋ» دەپ اتاپ كەتكەن ەكەن.
1943 جىلى شىلدەدە اقىن ورىنباي تايمانوۆتىڭ 60 جىلدىق تويى شىمكەنتتە وتەدى. تويعا قاجىمۇقانمەن بىرگە نارتاي اقىن دا قاتىسادى. قاجىمۇقاننىڭ ونەر كورسەتىپ, سوعىسقا اقشا جيناپ جۇرگەنىن ەستىگەن نارتاي قاجىمۇقاندى اۋىلىنا شاقىرادى. نارتاي مەن قاجىمۇقان جاڭاقورعان اۋدانىن ارالاپ ونەر كورسەتەدى. سونداي كەشتىڭ بىرىندە نارتايدىڭ جاقىن ءىنىسى مۇستافانىڭ ۇيىندە وتىرعاندا, كوپشىلىك قاجەكەڭە اڭگىمە ايتتىرادى. سونداعى قاجىمۇقاننىڭ اڭگىمەسى: «اكەم ەكى اعايىندى ەكەن. ءوز اكەمنىڭ اتى – مۇڭايتپاس, ءىنىسى – ءتاشىم. اكەم مەنىڭ ەكى-ءۇش جاسار كەزىمدە ەلگە وكپەلەپ (احمەت بيگە), جەڭىل-جەلپى جۇگىن تۇيەگە ارتىپ, اۋىلدان ءبىر ءۇيىر جىلقىنى الدىنا سالىپ ايداپ, قاراتاۋدان اسىپ كەتەدى. ارتىنان بارعان قۋعىنشىلارعا قايىرىلماي, مەنى سيراعىمنان ۇستاپ, باسىنان اسىرا بۇلعاپ, «بالانى دا, جاقىنداعانىڭدى دا ولتىرەمىن!» دەپ قاتۋلانادى. قۋعىنشىلار:
– قوي, مىنانىڭ ءتۇرى جامان ەكەن, بالانى جازىم ەتەر, – دەپ قايتىپ كەتىپتى.
اكەم سول كەتكەننەن اقمولا وبلىسىنىڭ سارىتەرەك بولىسىنىڭ ەسىل وزەنى بويىنداعى قوسكەپە كولىنىڭ جاعاسىنا ورنالاسادى. اپام ول جەردى جەرسىنبەي, ولگەنشە اقتوبە, شىلىكتەگى ەلدى ايتىپ, «ەرجەتىپ, جىگىت بولساڭ, ەلگە جەت» دەپ اماناتتاپ كەتتى» دەپ بايانداعان ەكەن.
اۋەلبەك قوڭىراتباەۆ «ءباھادۇر» اتتى اڭگىمەسىندە: «ەرناقى باتىر ولگەن سوڭ, ونىڭ اينالاسى جۇتاي باستايدى. 1947 جىلى ءۇي ءىشى قاراوتكەل جاعىنا كوشىپ, جالشىلىقپەن كۇن كەشەدى. قاجىمۇقاننىڭ ءوز اكەسى مۇڭايتپاس بار ءومىرىن وسىنداي جالشىلىقتا وتكىزگەن» دەپ جازىپتى. تەك بۇل جەردە قاي جاقتان كوشىپ كەلگەنى تۋرالى جازىلماپتى. اۋەلبەك قوڭىراتباەۆ «ءباھادۇر» اتتى اڭگىمەسىنىڭ «جاستىق شاعى» اتتى بولىمىندە:
«ءوزىنىڭ بالالىق شاعى ەسىندە قالماپتى. ول جايىندا ەستىگەندەرىن عانا ايتىپ بەردى. ونى ايتقاندار قاراعاندى وبلىسى تەمىرتاۋ كەنىندە جۇمىس ىستەيتىن قانىش ءجۇمادىلدين مەن باياناۋىل اۋدانى «ۆوروشيلوۆ» كولحوزىنىڭ تۇرعىنى مەرگەنباي اسايىنۇلى قاريالار ەكەن. مەرگەنباي مۇڭايتپاستى دا, قاجىمۇقاندى دا جاسىنان بىلگەن.
مۇڭايتپاستى ول ماڭقاس دەپ اتايدى. ءوزى دە مۇڭايتپاسپەن بىرگە قورعالجىن قامىسىندا بىرەر جىل وتىرىپتى. مۇڭايتپاس ول كەزدە سۋدان بالىق اۋلاپ كۇن كورىپتى.
قاجىمۇقاننىڭ ىستەرىن جەتى جاسىنان باستاپ بىلەدى ەكەن. جاس شاعىندا ىبىراي سۇلتاننىڭ اۋىلىندا قولقانات بالا بولىپ جۇرەدى. بىردە قاجىمۇقان شىبىقتى ات قىلىپ ويناپ جۇرسە, ىبىراي:
– قىزتالاق, قۇلدىڭ بالاسى, اۋزى-باسىنىڭ دورباداي بوپ تۇرعانىن قاراشى.
– «توقالدان تۋعان تومارباس, تومارمەن ۇرساڭ جىعىلماس» دەگەن سەن ەكەنسىڭ, بار دا, ءبىر قاپ تەزەك اكەل, – دەپ قاجىمۇقاندى جۇمسايدى. بۇل كەزگە دەيىن قاجىمۇقان جالعىز كويلەكپەن, اياعى ءتىلىم-ءتىلىم بولىپ جۇرەدى ەكەن.
قاجىمۇقان جاستايىنان ەڭبەك ەتىپ, جالشىلىقتى بويىنا ار كورمەي وسەدى. سەگىز جاسىندا-اق اۋىلدىڭ 15-16 جاسار جىگىتتەرىن قيراتا جىعىپ جۇرەدى. كەي ادامدار «مىناۋ ۇلتانقۇل وسە كەلە جۇرتتى قۇرتپاسا بولعانى عوي» دەپ سۇقتاناتىن بولعان. سودان بالالار ونى «ۇلتانقۇل» اتاپ كەتىپتى دەپ كورسەتەدى.
بۇل تاعدىر دەگەندى قويساڭشى, ەكى جاسار ءسابي كەزىندە ايسارى اجەنىڭ ارقاسىندا اۋىلدىڭ ەركەسى بولىپ «ءداۋ» اتالعان مۇقان جاس كەزىندە «قۇلدىڭ ۇلى», «ۇلتانقۇل» اتانىپ جالشىلىقتا ءومىر سۇرسە, رەسەي استاناسىندا ورىسقا تەلىنىپ «قارا يۆان», «اقمولا باتراگى», جاپوندارعا تەلىنىپ «ياماگاتا مۋحانۋرا», تۇرىكتەرگە تەلىنىپ «قارا مۇستافا», ءتىپتى تەگى بەلگىسىز «پەنگال» اتالعان كەزدەرى دە بولىپتى. ءوزىنىڭ اتانىڭ قانىمەن, انانىڭ سۇتىمەن بەرىلىپ, ايسارى اجەنىڭ باپتاۋىمەن جەتىلگەن تەڭدەسسىز كۇش-قايراتى مەن توزىمدىلىگىنىڭ ارقاسىندا الەمدى مويىنداتىپ, ەلگە كۇرەستەن الەمنىڭ بىرنەشە دۇركىن جەڭىمپازى قاجىمۇقان بولىپ ورالعان ەكەن.
«الماس قىلىش قاپ تۇبىندە جاتپايدى», «تالاپتانعان جەتەر مۇراتقا» دەگەندەي, «قازاق دالاسىنىڭ باتىرى», «قازاق سپورتىنىڭ اتاسى», ايسارى اجەنىڭ «ۇلى» قاجىمۇقان اتامىزدىڭ ءومىرى – قازىرگى قازاق جاستارىنا ۇلگى بولارلىق ناعىز مەكتەپ.
بەكجان بەيسەنباي,
زەرتتەۋشى
