سوڭعى كەزدەرى باق بەتتەرىندە «يراننان كەلگەن قانداستار كەرى كوشەمىز دەپتى» دەگەن سىبىس تارادى. وعان سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنا كوشىپ بارعان قانداستارىمىزعا ءتيىستى جاعداي جاسالماي, كوشى-قون كۆوتاسىنىڭ ۋاقىتىلى بەرىلمەۋى سەبەپ بولعان كورىنەدى. ال جەرگىلىكتى بيلىك بولسا وزدەرىنە شاڭ جۋىتپاي وتىر. «قولدان كەلگەنشە جاعدايىن جاساپ, جۇمىس ۇسىندىق, بىراق ولار قارا جۇمىس ىستەۋگە قۇلىقسىز» دەگەن ءۋاج ايتادى.
جالپى سولتۇستىككە كوشكەندەردىڭ كۇڭكىلى بۇرىننان كوپ. شەتەلدەن كوشىپ كەلگەن قانداستاردى بىلاي قويعاندا, وڭتۇستىكتىڭ تۇرعىندارىن سولتۇستىككە كوشىرۋ باعدارلاماسى اياسىندا سولتۇستىككە كوشىپ بارىپ, بىرەر جىلدان كەيىن كوشتىڭ باسىن كەرى بۇرىپ جاتقان جەرگىلىكتى قازاقتار دا بار. سەبەبى كوشىپ بارعانداردىڭ جاعدايى ءماز ەمەس. سالعان ۇيلەرىنىڭ ساپاسىزدىعىن بىلاي قويعاندا, جەرگىلىكتى بيلىك بەرگەن ۋادەلەرىن دۇرىس ورىنداماي, سولتۇستىككە كوشۋ ءىسى قارقىن الا الماي تۇر.
تاۋەلسىزدىك العالى 1 ميلليون 84,7 مىڭ ەتنيكالىق قازاق اتا جۇرتىنا ورالدى. وتكەن عاسىردىڭ 90-جىلدارىنان باستالعان بۇل كوش بۇگىنگە دەيىن بۇيداسىن ىرىككەن جوق. الەمنىڭ 40-تان استام مەملەكەتىنە قونىستانعان قانداستارىمىز تۇگەل كوشپەسە دە, اتا جۇرتتىڭ ءدامى تارتقاندارى جىل سايىن ەلگە كەلىپ جاتىر. سونىڭ ارقاسىندا ەل تۇرعىندارىنىڭ سانى 19 ميلليوننان اسىپ, ەلدەگى قازاق ۇلتىنىڭ ۇلەسى 80 پايىزعا جۋىقتادى. «ەلگە ەل قوسىلسا – قۇت» دەگەن وسى.
ارينە, 30 جىلدا ءبىر ميلليوننان ارتىق قازاقتىڭ قازاق ەلىنە ورالۋى – ۇلكەن جەتىستىك. بۇل ءبىر جاعىنان شەتەلدەگى قانداستارىمىزدىڭ «قازاقتىڭ ءوزىنىڭ مەملەكەتى بولدى. بۇكىل قازاق ءبىر تۋدىڭ استىنا جينالايىق. وزگە ەلدە سۇلتان بولعانشا, ءوز ەلىمىزدە ۇلتان بولايىق» دەگەن وتانشىلىق رۋحىنىڭ بيىكتىگىن كورسەتسە, ەكىنشى جاعىنان قازاق ەلىنىڭ شەتەلدەگى قانداستارىن تاريحي وتانىنا شاقىرۋداي سارا ساياساتىنىڭ بۇكىل قازاقتى بىرىكتىرۋگە داڭعىل جول اشقانىنىڭ ارقاسى. دەيتۇرعانمەن كوش جولىنداعى كەدەرگىلەر دە از بولعان جوق. قىرىق قۇبىلعان كوشى-قون ساياساتى ەلىم دەپ كەلگەن ءبىراز قانداسىمىزدى شارشاتقانى دا جاسىرىن ەمەس. ارينە, ءبىر اۋىلدان ەكىنشى اۋىلعا قونىس اۋدارساڭ دا ءارتۇرلى قيىنشىلىقتىڭ بولاتىنى سەكىلدى, شەتەلدەن كوشىپ كەلگەن اعايىندارعا بىردەن قازاقستاننىڭ ەلىمەن ارالاسىپ, ءسىڭىسىپ كەتۋ وڭايعا سوققان جوق. مەنتاليتەتتىڭ ايىرماشىلىعىن بىلاي قويعاندا, ورىس ءتىلدى قوعامعا «ءتىلىم, ءدىنىم» دەپ كەلگەن قانداستاردىڭ العاشىندا جاتىرقاي قاراعانى دا شىن. اسقىنعان جەمقورلىق پەن پاراسىز جۇمىس بىتپەيتىن كەلەڭسىز ادەت تە كوشىپ كەلگەن ەلدىڭ كوڭىل كۇيىنە كەرى اسەر جاسادى. كەيبىر وتباسىلار تۇرمىستان قينالدى. مىنە, وسى سياقتى سەبەپتەردەن كەيىن كوشتىڭ باسىن كەرى بۇرعاندار دا بولدى. كوپ ەمەس, ارينە. بىراق كەرى كوشكەن ءبىر وتباسىنىڭ كوشى قازاقستانعا قونىس اۋدارعالى وتىرعان مىڭ ءتۇننىڭ كوشىن توقتاتۋعا سەبەپ بولاتىنىن ءبىزدىڭ كوزىمىز كوردى.
بىلايشا ايتقاندا, كوشىپ كەلگەندەر قازاقستانعا قۇت بولسا, كەرى كوشكەندەر كوشكە كەدەرگى جاسايتىن «جۇت» بولدى.
2000 جىلداردان كەيىن قىتايدان قازاقستانعا قونىس اۋدارعانداردىڭ سانى كۇرت كوبەيدى. بىراق سولاردىڭ اراسىندا قىزدى-قىزدىمەن كوشىپ كەلىپ, الدى بىرەر ايدا, ارتى بىرەر جىلدا قايتا كوشىپ بارعاندارى دا بولدى. انە, سول كەرى كوشىپ بارعاندار تىنىش بارماي, «ويباي, بوسقا قاڭعىماڭدار, ورىس بوپ كەتكەن ەل ەكەن, ءدىن جوق, ادام قايتىس بولسا, ءىشىن جارىپ, بۇيرەك-جۇرەگىن الىپ ساتىپ جىبەرەدى ەكەن. ەگىن سالساڭ, تۇندە كەلىپ ورتەپ جىبەرەدى. بايىساڭ, كورە الماي ءولتىرىپ كەتەدى ەكەن…» دەگەن سياقتى پالە-جالانى ءۇيىپ-توگىپ باردى. مۇنى ەستىگەن تالاي وتباسىنىڭ قازاقستانعا كوشۋ ويىنان قايتىپ, قىتايدا قالىپ قويعانىن كوزىمىز كوردى. ۇمىتپاسام, 2010 جىلى عوي دەيمىن, ءبىزدىڭ اۋىلدا ءبىر اۋلەتتىڭ 30 ءتۇتىنى قازاقستانعا كوشۋ ءۇشىن مال-مۇلكىن ساتىپ, جۇگىن بۋىپ, ەرتەڭ كەتەمىز دەپ وتىرعاندا, ءبىر جىل بۇرىن قازاقستانعا قونىس اۋدارعان ءبىر اۋىلداسىمىز قايتا كوشىپ باردى. باردى دا, كوشكەلى وتىرعانداردى ازعىردى. «ءتىلىمدى الساڭدار بارماي-اق قويىڭدار, قازاقستان ەل بولمايدى, ەلى بىراق ورىس بوپ كەتكەن, شوشقانىڭ ەتىن جەي بەرەدى…» دەپ بار پالەنى قاپتاتىپ, كوشكەلى وتىرعان جۇرتتىڭ كوزىن شاراداي قىلدى. سودان نە كەرەك, الگى 30 وتباسى كوشپەي قالدى, ولاردىڭ سوڭىنان كوشەمىز دەپ وتىرعان كورشى اۋىلدىڭ تۇرعىندارى دا قازاقستاننان ءبىرجولا ءۇمىتىن ءۇزدى. ال جەرگىلىكتى بيلىك بولسا الگى شالدى ءوز قاجەتىنە پايدالاندى. «پالەنباي قازاقستانعا كوشىپ بارىپ ەدى, جان باعا الماي قايتىپ كەلدى, ەندى سەندەر دە قاڭعىماڭدار» دەپ كوشەم دەگەن ەلگە كەرى كەڭەس بەرەدى. مۇنداي جاعداي قىتايداعى قازاقتار قونىستانعان كەز كەلگەن اۋىلدا بار. دەمەك, ءبىر ميلليون قازاق كوشىپ كەلگەن ەلىمىز ءۇشىن بىرەر وتباسىنىڭ كەرى كوشكەنى ەشتەڭە ەمەس بولعانمەن, قازاقستانعا كوشىپ كەلەم دەگەن كوپ ەلگە ۇلكەن توسقاۋىل بولاتىنىن ەسكەرگەن دۇرىس. وسى تۇرعىدان العاندا, «يراننان كەلگەن قانداستارىمىز جاعدايىمىز وڭالماسا, كەرى كوشەمىز دەپتى» دەگەن سوزگە ءبىزدىڭ بيلىك نەمقۇرايدى قاراماۋى كەرەك.
ونىڭ سەبەپ-سالدارىن تەكسەرىپ, كەرى كوشۋگە مۇرىندىق بولعان ماسەلەنى تۇبەگەيلى انىقتاپ, كوشىپ كەلگەندەرىن مۇمكىندىگىنشە كەرى قايتارماعانى ءجون. ويتكەنى بۇل – شەتەلدەگى قانداستارىمىزدىڭ كوشىن توقتاتىپ, جات ەل, جات جەردە قالىپ, باسقا ۇلتتارعا ءسىڭىپ كەتۋىنە اپاراتىن قاۋىپتىڭ ءبىرى.
2017 جىلدان كەيىن قىتايدىڭ شىڭجاڭ ولكەسىندە ساياسات وزگەردى. قازاقستان الەمدەگى سيريا, ليۆيا سياقتى قاۋىپتى 26 ەلدىڭ قاتارىنا كىرگىزىلىپ, قانداستارىمىزدىڭ قازاقستانعا كەلىپ-كەتۋىنە شەكتەۋ قويىلدى. پاسپورتتارى جيناپ الىنىپ, قازاقستاننىڭ ىقتيارحاتىن العاندار جاۋاپقا تارتىلدى, ايىپ سالىندى, جازالاندى. كەيبىرى ساياسي ۇيرەنۋ لاگەرلەرىنە قامالدى. ءسويتىپ, بۇرىن قازاقستانعا كوشپەي شالقايعان قازاق ەندى اتامەكەنگە جەتە الماي زار بولدى. بىراق سولاي بولا تۇرسا دا, سوڭعى جىلدارى قازاقستانعا كەلگەن قازاقتاردىڭ اراسىندا شەكارا اشىلسا, قىتايعا قايتا كەتەمىز دەپ جۇرگەندەر دە بار ەكەن دەگەن ءسوزدى قۇلاعىمىز شالادى. تاڭعالارلىق جاعداي. بىلايشا ايتقاندا, ول جاقتاعى قازاق كەلە الماي جاتسا, بۇل جاقتاعى قازاقتىڭ كەرى قايتامىز دەگەنى مۇلدە تۇسىنىكسىز. سولاردىڭ ماقساتى بىرەر جىلدان كەيىن كەرى كوشىپ, كوشەم دەگەن ەلگە تاعى دا كەرى ناسيحات جاساۋ ەمەس پە ەكەن؟ دەمەك, ءبىزدىڭ ەلدىڭ قاۋىپسىزدىك ورگاندارى كوشىپ كەلگەندەردىڭ احۋالىن قالاي تەكسەرسە, كەرى كوشەتىندەردىڭ, اسىرەسە قازاقستان ازاماتتىعىن الىپ, بىرەر جىلدان كەيىن قايتا كوشەتىندەردىڭ كەرى كوشۋ سەبەبىنە دە باسا نازار اۋدارعانى دۇرىس سەكىلدى.
