نۇر-سۇلتان قالاسىنىڭ سوتى «ءۇي الىپ بەرەمىن, بانكىدە تانىستارىم بار, پايىزى تومەن نەسيە الىپ بەرەمىن» دەپ جيىرمانىڭ ۇستىندە ادامدى الداعان الاياق ايەلدىڭ ءىسىن قاراپ, وعان ىستەگەن قىلمىسىنا سايكەس ۇكىم شىعارىپ, باس بوستاندىعىنان ايىردى. بۇعان تاڭدانۋعا بولماس ەدى. قازىر ەل ىشىندە الداۋ, ارباۋ دەگەننەن حالىق كوز اشپايتىن جاعدايعا جەتتى.
قاشىقتان ۇرلايتىن سۇعاناقتار
دەگەنمەن, جاڭاعى جازىقتى كەلىنشەك سوڭعى سوزىندە «جالعىز مەن ەمەس, مۇنداي ىسپەن اينالىسىپ جۇرگەندەر تولىپ جاتىر. وسىنداي ءىس ىستەۋگە ءبىزدى ادامداردىڭ وزدەرى ماجبۇرلەيدى. «بانكىدە, اكىمدىكتە تانىسىڭ بار ما؟ كومەكتەسە كورىڭىزشى, ەڭبەگىڭىزدى جەمەيمىن» دەپ جاتىپ كەلىپ جالىنادى. جاقسى, قولىمنان كەلگەنىمشە كومەكتەسەيىن دەسەم, تاعى بىرنەشە ادامدى ەرتىپ كەلەدى. نە دەگەن, اڭقاۋ, اڭعال, نادان جاندار ەكەنىن بىلمەيمىن. ايتقان سوزگە سەنە بەرەتىن..» دەپ ءوزىن-ءوزى اقتاعانداي بولعان.
راسىندا دا نەگە ادامدار بولمايتىن نارسەگە سەنىپ قالادى؟ بانكىنىڭ مولشەرلەمەسىن تومەندەتەتىندەي ول كىم؟ نەمەسە ءتىپتى اكىمدىكتە جۇمىس ىستەسە دە كەزەكتەن تىس ءۇي الىپ بەرەتىندەي ەش ادامنىڭ مۇمكىندىگى بولمايتىنىن قالاي تۇسىنبەيدى؟
مىنە, وسىنداي سەنگىشتىكتىڭ, اشىقاۋىزدىقتىڭ كەسىرىنەن ەلىمىزدە الاياقتىق ارەكەتتەر جاۋىننان كەيىنگى ساڭىراۋقۇلاقتاي قاپتاپ بارادى. پوليتسيا ولارمەن كۇرەسۋدەي-اق كۇرەسىپ جاتىر. الايدا, ينەنىڭ كوزىنەن وتەردەي جىلپوستاردىڭ بەلسەندىلىگى ودان سايىن ارتىپ وتىر.
بۇل دا ۇرلىق. ولاي بولسا, ەشقاشان ۇرىلار قول قۋسىرىپ وتىرمايدى. وزدەرىنىڭ شەبەرلىكتەرىن جەتىلدىرە تۇسەدى. اڭگىمە ولاردىڭ IT-تەحنولوگيانى مەڭگەرگەندىگىندە ەمەس, بۇرىننان ءمالىم كلاسسيكالىق ادىستەردى دە ءوڭىن اينالدىرىپ, قايتادان پايداسىنا اسىرىپ جۇرگەندىگىندە. نەمەسە وتكەن عاسىرداعى ادامداردى تاقىرشاققا وتىرعىزۋدا مىقتى ناتيجە بەرگەن تاسىلدەردى دە قايتادان قولدانىپ, كوپشىلىكتى سان سوقتىرىپ كەتىپ جاتىر. مىسال كەرەك پە؟ جەتىپ ارتىلادى.
اۋەلى جاڭا تەحنولوگيانى مەڭگەرۋىنە كەلەيىك. ءسىز ۇيدە قاننەن-قاپەرسىز ءوز شارۋاڭىزدى ىستەپ, الاڭسىز ءجۇرسىز. وسى كەزدە ءسىزدىڭ ەسەپشوتىڭىزداعى اقشانى بىرەۋلەر ەمىن-ەركىن جىمقىرىپ جاتادى. قالاي دەيسىز بە؟ ءسىزدىڭ سمارتفونىڭىزدا اقىلى جازىلىم دەگەن قوسىمشا بار. سونى ءبىر رەت تە بولسا, پايدالانساڭىز, نەمەسە سىزگە بەيتانىس بىرەۋ بەينەقوڭىراۋ ارقىلى حابارلاسىپ, ەكى سەكۋند ءجۇزىڭىزدى ءتۇسىرىپ السا, بولدى, الاياقتاردىڭ قۇربانى بولۋىڭىز ابدەن مۇمكىن.
سوندىقتان «Microsoft-ءتى» ءوندىرىس بويىنشا باعدارلامالىق قامتاماسىز ەتۋ جونىندەگى ءىرى ترانسۇلتتىق كومپانياسى پايدالانۋشىلاردى باسى ارتىق موبيلدىك ونىمدەردى ۇسىنۋشىلاردان وتە ساق بولۋ كەرەكتىگىن قاتاڭ ەسكەرتەدى. سمارتفوندارداعى ولار تىقپالايتىن زياندى قوسىمشالار «Android» جۇيەسىندە استىرتىن اقىلى قىزمەتتەردى قوسىپ جىبەرۋگە وتە بەيىم كەلەتىن كورىنەدى. مەيلى, Wi-Fi قولجەتىمدى بولعانىنىڭ وزىندە ولار ءموبيلدى ينتەرنەتكە تەز قوسىلادى. ايتا بەرسە, بۇل جەردە قۇيتۇرقىلىق كوپ.
مۇنداي شابۋىلعا اسىرەسە, سمارتفوننىڭ قىرى مەن سىرىن جەتە بىلىڭكىرەمەيتىن پايدالانۋشى نەمەسە بالالار كوبىرەك ۇشىرايدى ەكەن.
سەنىمگە كىرىپ, سان سوقتىرادى
الاياقتار – ناعىز قۇدايدان بەزگەندەر بولىپ كەلەدى. وبال-ساۋاپ, اياۋشىلىق ولاردا مۇلدە بولمايتىن كورىنەدى. سوندىقتان ولار وزدەرىنىڭ قۇرباندىعىنا كوبىنە جاسى كەلگەن كارى ادامدار مەن ءالى وڭى مەن سولىن تانىپ ۇلگىرمەگەن جەتكىنشەكتەردى, جاس بالالاردى تاڭدايدى ەكەن.
ماسەلەن, وتكەن ايدا نۇر-سۇلتان قالاسىنىڭ 80 جاستاعى زەينەتكەرىن ءبىر الاياق ايەل بۇكىل جيعان-تەرگەنى مەن جالعىز باسپاناسىنان ايىرعان. پوليتسيا قىزمەتكەرى رەتىندە قوڭىراۋ شالعان ول «ءسىزدىڭ ەسەپشوتىڭىزداعى اقشاعا بىرەۋلەر يپوتەكا راسىمدەپ جاتىر» دەپ سەندىرگەن. ءتىپتى تەلەفونداعى بەينەسكافتى قوسىپ, ءوزىنىڭ كاپيتان شەنىندەگى پوليتسيا فورماسىن دا كورسەتىپ قويعان.
«بەتى-ءجۇزىن دۇرىس كورسەتپەگەن پوليتسيا كيىمىن كيگەن ايەل ادام «ءسىز جاقىندا بانكىدەن يپوتەكا الدىڭىز با؟» دەپ سۇرادى. «جوق, دەدىم مەن. وندايدى بىلمەيمىن, جەكە ءۇيىم بار ماعان يپوتەكا نە كەرەك؟» دەپ تاڭ قالدىم. ول ايەل باستىرمالاتا سويلەپ: «وندا تەز بانككە كەلىڭىز» دەدى.
مەن جينالىپ, بانككە باردىم. سول كەزدە ونىڭ تەلەفونى ۇنەمى قوسۋلى بولدى. مەن بانككە جاقىنداعاندا «قازىر سىزبەن ولەگ دەگەن ءبىر ادام حابارلاسادى. سول سىزگە بارلىق جاعدايدى تۇسىندىرەدى» دەدى. سول ساتتە ەر ادام قوڭىراۋ شالىپ, ءوزىنىڭ پوليتسيا قىزمەتكەرى ەكەنىن ايتىپ, تەلەفوندى ەكىنشى ءبىر ادامعا بەردى. ول ءوزىن ماعان «قارجى پوليتسياسى قىزمەتكەرىمىن, ءسىزدىڭ دەپوزيتتەگى اقشاڭىزعا قاۋىپ ءتونىپ تۇر. سونى مەن سىزگە قازىر قاۋىپسىز جەرگە قالاي اۋىستىرۋ كەرەك ەكەنىن ايتامىن» دەدى.
قاسكويلەر ەسى شىعىپ سەنىپ قالعان قاريانىڭ دەپوزيتىنەن ون ميلليون تەڭگەنى الدىرىپ, ەكىنشى ءبىر ەسەپشوتقا اۋدارتقان. مۇنىمەن دە توقتاماي, ءسىزدىڭ ءۇيىڭىزدى الاياقتار ساتۋعا شىعارىپ قويدى» دەپ قورقىتىپ, «تەز ساتۋعا شىعارماساڭىز, ۇيىڭىزدەن ايىرىلىپ قالاسىز» دەپ باسىنا قارا اسپاندى توندىرگەن. ءسويتىپ, 80-نەن اسقان قاريا نە ىستەرىن بىلمەي داعدارىپ, باسى قاتىپ, 85 شارشى مەتر ءۇيىن اۋلاسىنداعى باۋ-باقشاسىمەن بىرگە 13 ميلليون تەڭگەگە الاياقتارعا ساتىپ جىبەرىپ, ءوزى كوشەدە قالىپ قويعان.
تاعى ءبىر نازار اۋدارارلىعى, بۇل جەردە الداۋ-ارباۋ كوز بايلاۋ (گيپنوز) ارقىلى جاسالۋى دا مۇمكىن. ويتكەنى سول ساتتە زۇلىمدار شەتەلدەن حابارلاسىپ, ءىزىن جاسىرىپ ۇلگەرگەن.
«جەدەل جاردەم» قىزمەتىندە جۇمىس ىستەيتىن وتىز بەس جاس شاماسىنداعى جىگىتتىڭ شاقىرتۋمەن بارعان ءوزىنىڭ پاتسيەنتىن تاقىرشاققا وتىرعىزىپ كەتكەنى جاقىندا الەۋمەتتىك جەلىدە قىزۋ تالقىعا ءتۇستى.
سويتسە, سىرقاتتانىپ قالعان كەلىنشەككە وزىنشە قامقورلىق كورسەتكەن بولىپ, سەنىمىنە كىرىپ العاسىن, ءبىر-ەكى اپتادان كەيىن حابارسىز كەتكەن عوي. سودان «بۇعان نە بولدى؟» دەپ الاڭداعان ايەل ءوزى تەلەفون سوققاندا, جىگىت ءوزىنىڭ قيىن جاعدايعا تاپ بولعانىن بايانداپ, «ماعان قارىزعا قوماقتى اقشا قاجەت بولىپ تۇر. ءبىر-ەكى اپتانىڭ ىشىندە قايتارامىن» دەپ ءوپ-وتىرىك دارمەنسىزدىك تانىتادى. ءسويتىپ, جۇرەگى جىلىپ قالعان ايەل ءوز اتىنا ءبىر ميلليون تەڭگەگە يپوتەكا الىپ, جىگىتتىڭ قولىنا ۇستاتادى. سونىمەن «ءىس ءبىتتى, قۋ كەتتى». ءتىپتى وعان زاڭ دا ەشتەڭە جاساي المايدى ەكەن. ويتكەنى بانكىدەن ءسىز اقشانى ءوز اتىڭىزعا راسىمدەپ, ءوزىڭىز قول قويىپ الىپ تۇرسىز.
توسقاۋىل قاشان قويىلادى؟
جۇرتتىڭ ۇستىنەن كۇن كورۋشى قاسكويلەردىڭ الشاڭداعانى سونشا, بۇرىنعى توقسانىنشى جىلدارى تالايلاردى زار يلەتكەن ەسكى ءادىستى ءسال ءوڭىن اينالدىرىپ, قولدانا باستاپتى.
بۇل ءادىس «يەسىز ءاميان» دەپ اتالادى ەكەن. ەلوردالىق كريمينالدىق پوليتسيانىڭ مالىمەتى بويىنشا, وسى قىلمىسقا وتكەن ايدا نۇر-سۇلتان قالاسىندا سەگىز ادام تاپ بولىپتى. بارلىعى تۇپتەپ كەلگەندە التى ميلليون تەڭگە قاراجاتتى سۇعاناقتاردىڭ قالتاسىنا سالىپ بەرگەن.
ولار اسىرەسە, بانكىدەن قوماقتى قاراجات العان قىزدار مەن ايەل ادامداردى باعىپ, باقىلاپ ءجۇرىپ, وڭتايلى ساتتە الدارىنا اقشا تولى ءامياندى تاستاي سالادى ەكەن دە, ونى ەكىنشى بىرەۋى قاتار كەلە جاتىپ, تاۋىپ العان بولىپ, «بولىسەيىك» دەيدى ەكەن. ايەل ادامنىڭ پسيحولوگياسىن جاقسى بىلەتىن جىلپوستار بولىسۋگە ىڭعايلانىپ سىبايلاسى اقشانى ساناي باستاعاندا, جاڭاعى «اقشاسىن جوعالتقان ادام» ءوپ-وتىرىك ءارتىس بولا قالىپ جىلاپ ەڭىرەپ, «ءاميانىمدى قايتارىڭدارشى» دەپ جالىنادى. ءاميانىن قايتاراسىز. ول «ىشىندە اقشام جەتپەيدى» دەپ تاعى زار ەڭىرەيدى. ءسىز «مىناۋ مەنىڭ بانكىدەن جاڭا عانا الىپ شىققان ءوز اقشام» دەپ اقتالاسىز.
مىنە, سول كەزدە ول ءسىزدىڭ اقشاڭىزدى ساناعان بولىپ قولىنىڭ ەپتىلىگىنىڭ ارقاسىندا «اقشانى سىندىرىپ جىبەرەدى». «ءبارى دۇرىس ەكەن, كەشىرىڭىز, راقمەت» دەپ اقشاڭىزدى قايتارىپ بەرگەن كەزدە 400-500 تەڭگەسىن بايقاتپاي قىستىرىپ قالادى.
مىنە, كەيىنگى كەزدە وسىندايلار كوبەيىپ بارادى. وعان ءبىر توقساۋىل بولا ما؟
ءبىز وسى سۇراقتى نۇر-سۇلتان قالاسى پوليتسيا دەپارتامەنتى ىشكى ىستەر ءبولىمىنىڭ تەرگەۋشىسى دينارا اسىلحانوۆاعا قويدىق.
– جاسىراتىنى جوق, ادامدار اڭعال, اڭقاۋ, قۇقىقتىق جاعىنان ساۋاتسىز. الاياقتار وسى جاعدايدى كوبىرەك پايدالانادى. ءبىز وسى باعىتتا جوسپارلى دا كەشەندى جۇمىستار جۇرگىزىپ جاتىرمىز. جىل باسىنان بەرى كريمينالدى پوليتسيا قىزمەتكەرلەرى وسىنداي ون ەكى قىلمىستىڭ جولىن كەسىپ, جابىرلەنۋشىلەردىڭ جيىرما سەگىز ميلليونعا تارتا اقشالارىن قايتارىپ بەردى. دەگەنمەن, بۇل كەلەڭسىزدىك ازايماي وتىر. ءتىپتى جىلدان-جىلعا كوبەيىپ بارا جاتقانى دا بايقالادى. سوندىقتان ادامدارعا ايتارىمىز: ادام ءوز بويىنداعى قىراعىلىق پەن بايقامپازدىقتى كۇشەيتىپ, ءار ءىستىڭ قيسىنىن تۇسىنە بىلسە دەيمىز. سوسىن ينتەرنەت الاياقتاردان ساق بولۋدىڭ قاراپايىم قاۋىپسىزدىك شارالارىن ساقتاپ, دەربەس دەرەكتەردى, پلاستيكالىق كارتالاردىڭ مالىمەتتەرىن, كودتاردى جانە قۇپيا سوزدەردى ەشكىمگە حابارلاماۋى, بەلگىسىز ءارى تەكسەرىلمەگەن سايتتار ارقىلى الدىن الا تولەم جۇرگىزبەۋى كەرەك. بۇعان قوسا, كۇماندى مامىلەلەر بويىنشا اقشا اۋدارىمدارىن جۇزەگە اسىرماسا, ۇيالى تەلەفون مەن كومپيۋتەرگە بەلگىسىز قوسىمشالاردى ورناتپاي, كەز كەلگەن سىلتەمەگە اباي بولىپ, سپام حابارلامالاردى بىردەن جويىپ وتىرعانى ءجون. ەشقاشان «ساقتانساڭ, ساقتارىم» دەگەن قاعيدانى ەستەن شىعارماساق ەكەن دەيمىن» دەدى ول.
