الدىمەن اتاۋىن انىقتاپ الايىق

«التىن وردا – قازاقتىڭ مادەني كودىنىڭ ماڭىزدى بولشەگى» دەگەن مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ وتكەن جىلى التىن وردانىڭ 750 جىلدىعىن اتاپ ءوتۋ تۋرالى تاپسىرما بەرگەنى ەسىمىزدە. مىنە, وسىدان باستاپ التىن وردا اتاۋى باق بەتتەرىنەن تۇسكەن جوق. بىراق بۇل اتاۋ سوڭعى كەزدەرى بىردە «التىن وردا» دەپ الىنسا, بىردە «ۇلىق ۇلىس», «ۇلى ۇلىس» دەپ, كەيدە ءتىپتى التىن وردا مەن ۇلىق ۇلىس قوسارلانىپ الىنىپ ءجۇر. جاقىندا اتىراۋدا وتكەن حالىقارالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيادا دا «ۇلىق ۇلىس – التىن وردا» دەپ قاتار الىندى. وسىدان سوڭ قاراپايىم حالىق اراسىندا «شىنىمەن دە التىن وردا ما, الدە ۇلىق ۇلىس پا؟ جوق, الدە ۇلى ۇلىس پا؟» دەگەن سۇراۋلار تۋىندادى. بۇل, بىلاي قاراعاندا, كىشكەنتاي ماسەلە سياقتانعانىمەن, عىلىمي تۇرعىدان العاندا, ەلدىگىمىز بەن تاريحىمىزعا ساياتىن وزەكتى ماسەلە. سوندىقتان بۇل اتاۋدى بىرىزگە ءتۇسىرۋدىڭ ءمان-ماڭىزى ەرەكشە ەكەنىن ەسكەرە وتىرىپ, عالىمداردىڭ پىكىرىن تىڭداپ كوردىك.

قويشىعارا سالعاراۇلى, جازۋشى,

تاريحشى,

قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەنقايراتكەرى:

قازىرگى تاريح عىلىمىندا «ۇلى ۇلىس» دەگەن رەسمي ءتول اتاۋى اتالماي, ونىڭ ورنىنا «التىن وردا» اتاۋى قولدانىلىپ كەلەدى. قازاق ەلى تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى جازىلعان «قازاقستان تاريحىنىڭ» 2010 جىلى جارىق كورگەن كوپتومدىعىنىڭ ەكىنشى تومىنىڭ: «قازاق حالقىنىڭ قالىپتاسۋى. قازاق مەملەكەتىنىڭ قۇرىلۋى مەن دامۋى» دەگەن ءبولىمىنىڭ ءبىرىنشى تاراۋىندا تۇگەلدەي التىن وردا دەپ الىنعان. شىن مانىندە ومىردە التىن وردا دەگەن مەملەكەت تە, يمپەريا دا بولماعان.

شىڭعىس حان ولگەننەن كەيىن سەگىز جىل ۋاقىت وتكەن سوڭ, قاراقورىمدا موڭعول اقسۇيەكتەرى قۇرىلتاي شاقىرىپ, شىعىس ەۋروپاعا جورىق جاساۋ جونىندە شەشىم قابىلدادى. وسى جورىقتى باسقارۋ جوشىنىڭ جاۋىنگەر بالاسى باتىيعا جۇكتەلەدى. جەتى جىلعا سوزىلعان بۇل جورىقتان باتىي حان 1242 جىلى ۇلكەن جەڭىسپەن ورالادى. ناتيجەسىندە بۇرىنعى ءبىر جوشى ۇلىسى جاڭادان قوسىلعان بىرنەشە ۇلىستارمەن ۇلعايىپ, كۇشەيۋىنە بايلانىستى ەندى «ۇلى ۇلىس» دەپ اتالدى. وسىدان كەيىن, قاشان ۇلى ۇلىس ىدىراپ كەتكەنگە دەيىنگى ارالىقتا وتكەن ەكى عاسىردان استام ۋاقىت ىشىندە بۇل ەلدىڭ ەلدىك اتاۋىندا ەشقانداي وزگەرىس بولعان جوق. ىشكى-سىرتقى جۇرت تا, وسى ۇلى ۇلىستىڭ نەگىزىن قالاعان باتىي حاننان باستاپ ونىڭ ەڭ سوڭعى بيلەۋشىسى بولعان توقتامىس حانعا دەيىنگى ارالىقتاعى ەل بيلەۋشىلەرىنىڭ ءبارى دە ءوز ەلىن «ۇلى ۇلىس» دەپ اتاعان. بۇعان توقتامىستىڭ ليتۆا كورولى ۆيتوۆيتكە جازعان حاتىنىڭ اياعىنا «ۇلى ۇلىستىڭ بيلەۋشىسى توقتامىس ءباھادۇر-حان» دەپ قول قويىپ, ءمور باسۋى دا ايعاق.

ەندى «وردا» ءسوزىنىڭ سوزدىك توركىنى مەن اتاۋلىق ماعىناسىنا ءۇڭىلىپ كورەيىك. كوپتەگەن تاريحشىلار «وردا» ءسوزىن «ورتا» دەپ تۇسىندىرەدى. مىسالى, وسى ورايدا ارنايى زەرتتەۋ جۇرگىزگەن «يستوريا وتەچەستۆا» اتتى ەڭبەكتىڭ اۆتورى ك.دانياروۆ: «كوپتەگەن تۇركىتانۋشىلار «وردا» ءسوزى تۇرىكتىڭ «ورتا» دەگەن سوزىنەن شىققان دەپ ەسەپتەيدى. باسقالارعا قاراعاندا, وسى شىندىققا كەلەدى. قالاي دەگەندە دە «وردا» مەملەكەت ءسوزىنىڭ بالاماسى ەمەس, «ورتالىق», «استانا» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى» دەيدى. بۇل ارادا زەرتتەۋشىنىڭ «وردانى» «ورتا» دەپ تانۋى دا, ونى «شىندىققا كەلەدى» دەۋى دە – اتاۋ ءسوزدىڭ توركىنىن عىلىمي تالداۋ ارقىلى ەمەس, ەل بيلەۋشىسىنىڭ ورداسى قالايدا ەلدىڭ ورتاسىندا بولۋعا ءتيىستى عوي دەگەن جالاڭ قيسىنعا سۇيەنگەن, بۇل – تياناقسىز تۇجىرىم. «وردا» ءسوزى اۋەلدە «وردا, وردىڭ ىشىندە» دەگەن ماعىنانى بىلدىرگەن. وعان بۇگىنگە امان جەتكەن ۇلىتاۋداعى حان مەن قاعاندار ورداسىن تىككەن جەردەگى «وردانىڭ جۇرتى» ايعاق. كەيىن قولدانىستا «ەل بيلەۋشىسىنىڭ اكىمشىلىك ءۇيى», «كەڭسەسى» دەگەندى بىلدىرەتىن «وردا» ۇعىمى پايدا بولعان. كوپتەگەن دەرەككوزدەردە ونىڭ جەكە ايتىلماي, كوپ جاعدايدا «حاننىڭ ورداسى», «قاعاننىڭ ورداسى» دەپ بىرەۋگە ەنشىلەنىپ ايتىلاتىندىعى سودان بولسا كەرەك. وسىنداي حان مەن قاعان وردالارىنىڭ كەيبىرى التىن وردا دەپ اتالىپ, ەرەكشە اسپەتتەلگەنىمەن, ولاردىڭ دا اتقاراتىن قىزمەتى باسقا جاي وردالارمەن بىردەي ماعىنادا. بار ايىرماشىلىق: حاننىڭ نەمەسە قاعاننىڭ كەڭسەسى بولعان وسىنداي وردانىڭ ءسان-سالتاناتىن اسىرۋ ءۇشىن كەرەگەلەرىنىڭ باسىن, ۋىقتارىنىڭ قارلارىن, شاڭىراعىنىڭ شەڭبەرىن التىنمەن اپتاپ, ساندەپ اشەكەيلەۋىندە عانا. مۇنداي التىن وردالار جانە باتىي قۇرعان ۇلى ۇلىستان بۇرىن دا بولعان. بۇل رەتتە, باسقانى ايتپاعاندا, ءوزىمىز تاريحتان بىلەتىن ءبىرىنشى شىعىس تۇرىك قاعاناتىنىڭ اتاقتى قاعانى ديزابۋلدىڭ ۆيزانتيا ەلشىسى زەمارحتى وسىنداي ءىشى-سىرتى التىنمەن اپتالعان التىن وردادا قابىلداعانى بەلگىلى. ال مۇنى ناقتى شىڭعىس حان زامانىنا تۋرالاساق, مىسالى, راشيد اد-دين ءوز ەڭبەگىندە قاراقورىمدا مىڭ ادام سياتىن ۇلكەن ءۇي تىگىلگەنىن, ونىڭ ۋىقتارىنىڭ التىنمەن اپتالعانىن, ول ءۇيدى «التىن وردا» دەپ اتايتىنىن جازادى. سول سەكىلدى پلانو كارپيني ۇلى حان كۇيىكتى تاققا وتىرعىزۋ ءراسىمىن وتكىزگەن ءۇيدىڭ دە «التىن وردا» دەپ اتالعانىن ايتادى. كەيىنگى قىپشاق دالاسىنىڭ ۇلى حانى ءاز-جانىبەكتىڭ (1341-1357 جج.) ءۇيىنىڭ دە التىن وردا اتالعانى ءمالىم. مىنە, وسىلاردىڭ وزىنەن-اق, ەشبىر وردانىڭ, ءتىپتى التىن وردا اتالسا دا, ەشقانداي مەملەكەتتىڭ اتى بولماعان. سالىستىرمالى تۇردە ايتقاندا, ءبىزدىڭ قولدانىسىمىزداعى التىن وردا دەگەنىمىز دالالىقتاردىڭ مەملەكەتى ءۇشىن قاي زاماندا بولسىن, بار ءمان-ماعىناسى قازىرگى اقش-تىڭ «اق ءۇي», بولماسا رەسەيدىڭ «كرەمل» دەگەنىمەن بىردەي. بىراق وسىلاي ەكەن دەپ ەشكىم اقش-تى «اق ءۇي مەملەكەتى», رەسەي فەدەراتسياسىن «كرەمل مەملەكەتى» دەپ اتامايدى عوي. وسىعان قاراماستان, قازاق تاريحشىلارى ءالى كۇنگە رەسمي تاريح اتاۋلارىندا, اكادەميالىق عىلىمي زەرتتەۋلەرىندە التىن وردانى ۇلى ۇلىس اتاۋىنىڭ بالاماسى رەتىندە ەشقانداي تۇسىنىك, ەسكەرتپەسىز قولدانا بەرەدى. بىلمەگەندىكتەن ەمەس, ءبىلىپ تۇرىپ سويتەدى. مۇنىڭ تاريحي ساۋاتسىزدىق; ءوز ەلىنىڭ مەملەكەتىنىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىمىنا, ونىڭ اتاۋىنا دەگەن نەمقۇرايلىلىق; وزگەلەردىڭ ايتقانى مەن جازعانىن ويسىز قايتالاي بەرەتىن ەسسىز ەلىكتەۋشىلىك ەكەنىن ءبىلىپ جاتقان جان جانە جوق.

ەركىن ءابىل, «مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتى»

مەملەكەتتىك مەكەمەسىنىڭ ديرەكتورى,

تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى:

التىن وردا دەگەن اتاۋ XV-XVI عاسىرلاردا پايدا بولدى. بۇل – ورىستار كىرگىزگەن ساياسي اتاۋ. ولار التىن وردا دەپ اتاپ جۇرگەن ىرگەلى مەملەكەت وزدەرىن ەشقاشان التىن وردا دەپ اتاعان جوق. «ۇلىق ۇلىس», «جوشى ۇلىسى» دەپ اتالعان.

ۇلىق ۇلىس اتاۋى تاريحي دەرەكتەردە دە بار. شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ ەڭبەكتەرىندە, توقتامىس حاننىڭ جارلىقتارىندا كەزدەسەدى. جالپى «وردا» دەگەن ءسوز قازاق تىلىندە مەملەكەت دەگەن ۇعىمدى بىلدىرگەن جوق, ول «ورتالىق», «استانا» دەگەن ۇعىمداردىڭ بالاماسى رەتىندە قولدانىلدى. دەمەك, التىن وردا – قولدان جاسالعان اتاۋ. ءبىز ۇلىق ۇلىس دەگەن تەرميندى 1992 جىلدان باستاپ وقۋلىقتارعا ەنگىزە باستادىق. ءبىزدىڭ ينستيتۋت شىعاراتىن تاريحي دەرەكتەرگە قاتىستى ماتەريالداردىڭ بارىندە «ۇلىق ۇلىس» دەپ الدىق. اقيقاتى دا سونداي.

ەرلان مازان, گۋمانيتارلىق عىلىمدار ماگيسترى,

اۋدارماشى:

التىن وردا اتاۋى قىتايلىق رەسمي جىلناما – «جاڭا يۋان تاريحى» ەڭبەگىندە كەزدەسەدى. وسى ەڭبەكتىڭ ءامىر تەمىردىڭ ومىرىنە ارنالعان تاراۋىندا «تەمىر ۇرگەنىشتى جاۋلاپ, حورەزم جەرىن تولىقتاي باسىپ الدى. حورەزم قىپشاقتىڭ التىن وردا حاندارىنا (察金翰耳朵汗) قاراۋشى ەدى. باتۋ التىن وردانى (金斡耳朵) قۇردى, ونىڭ ۇرپاقتارى التىن وردا حانى دەپ اتالدى» دەپ كورسەتىلەدى.

الايدا «جاڭا يۋان تاريحى» XX عاسىردىڭ باسىندا حاتقا تۇسكەن. قىتايلىق داستۇرگە ساي ەسكى ادەبيەتتەردىڭ نەگىزىندە جازىلعانمەن, اۆتور شەتەلدىك ەڭبەكتەردەن, سونىڭ ىشىندە د’وسسون مەن راشيد اد-دين ەڭبەكتەرىنەن دە پايدالانعان, سوندىقتان, بۇنداعى «التىن وردا» ەرتىستەن باتىسقا قاراي تۇلپاردىڭ تۇياعى جەتكەن جەرگە دەيىنگى كەڭ-بايتاق كەڭىستىككە يەلىك ەتكەن جوشى ۇلىسىنىڭ ناقتى, رەسمي اتاۋىنىڭ قىتاي تىلىندەگى اۋدارماسى دەپ كەسىپ ايتۋ قيىن. دەگەنمەن, التىن وردا اتاۋى نەگىزسىز دە ەمەس, ءبىزدىڭ ويىمىزشا, بۇل ەجەلگى قىتاي دەرەكتەرىندە, مىسالى, يۋان اۋلەتى كەزىندە ءومىر سۇرگەن سيۋن مەنسيان دەيتىن وقىمىستى-عالىمنىڭ «سيتسزين جي» اتتى ەڭبەگىندە «昔剌斡耳朵», ۆان حۋەيدىڭ (1322–1374) «ۆان چجۋنۆەن-گۋن تسزي» ەڭبەگىندە «失剌斡耳朵» تۇرىندە حاتتالعان, ۇلى قۇرىلتاي وتەتىن «سارى وردا» (باستى وردا, ورتالىق وردا, التىنسارى وردا) اتاۋىنىڭ ورىس تىلىندەگى بالاماسى بولار دەپ ويلايمىز.

دەگەنمەن, ۇلان-عايىر اۋماقتى الىپ جاتقان جوشى ۇلىسىنىڭ كورشىلەس حالىقتاردىڭ تاريحي ادەبيەتتەرىندە ءارتۇرلى اتالۋى زاڭدى دەپ ويلايمىز. توقتامىس حاننىڭ ءوزىن «ۇلىق ۇلىستىڭ حانى» دەپ اتاۋى دا زاڭدىلىق, ويتكەنى تاريحي ادەبيەتتەردە ۇلدىڭ كەنجەسى رەتىندە شىڭعىس قاعاننىڭ قارا شاڭىراعىن باسقان جانە شىڭعىس قاعان ومىردەن وتكەن سوڭ, ۇلى قۇرىلتاي وتكەنشە ۇلىق نويان دەگەن اتپەن ءىس جۇزىندە ەل بيلىگىن ۇستاعان تولەنىڭ يەلىگىندەگى ەل-جۇرتتىڭ دا ۇلىق ۇلىس (兀鲁黑兀鲁思) اتانعان بار, بۇل, شىن مانىسىندە, سيۋزەرەندىك مەملەكەت دەگەن ماعىنا بەرەدى. سوندىقتان, توقتامىستىڭ باعىنىشتى دەپ سانالعان حالىقتارعا جونەلتكەن حاتتارىندا ءوزىن «ۇلىق ۇلىستىڭ حانى» دەپ اتاۋى قاي جاعىنان العاندا دا جاراسىپ تۇر. XV عاسىردىڭ ورتاسىندا جوشى ۇلىسى بولىنگەننەن كەيىن, توقتامىستىڭ نەمەرەسى سەيداحمەت بيلەگەن مەملەكەتتىك قۇرىلىمنىڭ تاريحي ادەبيەتتەردە ۇلى وردا (بولشايا وردا) اتالۋى دا وسى قيسىنعا كەلەدى.

ءبىزدىڭ ويىمىزشا, التىن وردا, ۇلىق ۇلىس اتاۋلارى ءبىرىن-ءبىر تەرىسكە شىعارماۋعا ءتيىس, ءبىزدىڭ تاريحشىلارىمىز ەكى تەرمين اراسىنداعى نازىك بايلانىستى ناقتىلاپ, ولاردىڭ كەزەڭدىك تاريحي-مادەني اسپەكتىلەرىن انىقتاۋعا كوبىرەك كۇش سالعانى ءجون. ال جالپىلاي ايتقاندا, ۇلى دالا تاريحىنىڭ ۇلى بەلەسى بولعان ۇلى ۇلىستىڭ تاريحي ادەبيەتتەرىمىزدە جوشى ۇلىسى نەمەسە جوشى-قىپشاق ۇلىسى دەپ اتالعانى الدەقايدا ورىندى.