«قوزى قورپەش – بايان سۇلۋ» جىرىنىڭ شەشۋشى ۋاقيعالارى قارابايدىڭ «…قىزىمدى جەتىم ۇلعا بەرمەيمىن» دەپ, اياعىن ولەڭتىنىڭ ورلەي كوشتى… ولەڭتىنىڭ بويىنان كوشكەن كۇنى, سارىبايدىڭ ساباسى جارىلادى… سارىبايدىڭ ساباسى جارىلعان جەر, اقكول مەنەن جايىلما سونان قالعان» دەپ توقسان مىڭ جىلقىنى ايداپ كوشۋىمەن باستالادى. ولەڭتىنى ورلەي كوشسە, قارابايدىڭ ەلى ءوزىمىزدىڭ قاراوتكەلگە كەلەدى.
ولەڭتىنىڭ ساعاسىنان ورىن تەپكەن اقكول-جايىلما اتالاتىن جەر تۋرالى ءسوز قوزعايىق. اقكول-جايىلما – ۇلان-بايتاق قازاق جەرىنىڭ ورتالىق بولىگىنە ورنالاسقان ادەمى ايماق. اقكولدى جەرگىلىكتى قازاق قاريالارى اۋليەكول دەپ تە اتايدى جانە ورتاعاسىرلىق شەجىرە دەرەكتەرى مەن تاريحي جازبالاردان بۇل ايماق تۋرالى ازداعان مالىمەتتەر كەزدەسەدى. سولارعا قاراپ وتىرىپ اقكول-جايىلمانىڭ قازاق تاريحىنداعى ورىنى باياناۋلا, قارقارالى, ۇلىتاۋ سياقتى تاريحي ورتالىقتاردان ءبىر دە كەم ەمەس ەكەنىن اڭعارامىز.
اقكول-جايىلما ءوڭىرى ولەڭتى جانە شىدەرتى وزەندەرىنىڭ تومەنگى اعىسىنداعى ۇلان-بايتاق جەردى الىپ جاتىر. جالپى العاندا, بۇل الاپتىڭ جەر كولەمى ەكى اۋداندى (ەكىباستۇز جانە اقتوعاي) قامتيدى. اقكول-جايىلما ۇعىمىنا ولەڭتى-شىدەرتىنىڭ تومەنگى اعىسى, اقكولدىڭ ءوزى (اۋليەكول), اقكولدەن تومەن تۇسەتىن دۋانا وزەنىنىڭ بويى, ودان ءارى ورنالاسقان كولدەر جۇيەسى (باسەنتەيىن, قىلدىكول, ساسىقكول, ومىرزاق, بوزايعىر, اششىكول, كوكتوبە, توققىلى) ەنەدى.
ولەڭتى وزەنىنىڭ ۇزىندىعى – 273 كم. اقمولا وبلىسىنىڭ اقدىڭ (بەلويارسكوە) اۋىلىنان وڭتۇستىككە قاراي 3 شاقىرىم جەردەن باستالىپ, سولتۇستىك-شىعىسقا قاراي اعىپ, پاۆلودار وبلىسىنىڭ بۇرىنعى «ەكىباستۇز» سوۆحوزى, قازىرگى ءتورتۇي سەلولىق وكرۋگىنە جاتاتىن قاراجار (بۇرىنعى اتى – قاراجىرا) اۋىلى تۇسىنان ەكىگە ءبولىنىپ, ءبىر سالاسى اۋليەكولگە (اقكولگە), ءبىر سالاسى جامانكولگە قۇيادى (كوورد.: 52°11 س.ە. 74°45 ش.ب., تەڭىز دەڭگەيىنەن 126,4 م. بيىكتىكتە ورنالاسقان). ەكى كول ءبىر-بىرىمەن ىرگەلەس ورنالاسقان.
اقكول ولەڭتىنىڭ سۋىمەن تولىپ, كەمەرىنەن اسقان ۋاقىتتا سولتۇستىككە قاراي جايىلماعا تۇسەدى. نەگىزى, اقكول سۋى دۋانا وزەنى (قازىرگى ۋاقىتتا بوگەت سالىنىپ, توقتاتىلعان) ارقىلى تۇتاس كولدەر ۇلكەن جۇيەسىنە بارىپ قۇيادى. قازاق تۇسىنىگىندە اقكول-جايىلما ءوڭىرى شارۋاشىلىققا وتە ىڭعايلى دەپ سانالادى. ارينە, قازاقتىڭ كوشپەلى مال شارۋاشىلىعى ءۇشىن بۇل ءوڭىردىڭ ەرەكشە قىزىقتى بولۋى زاڭدى. سول سەبەپتەن قازاق اۋىزىندا ەرتەدەن «شىدەرتىنىڭ سۋى – بال, ولەڭتىنىڭ ءشوبى – بال» دەگەن قاناتتى سوزدەر ساقتالعان.
قالىڭ قامىس باسقان اقكول مەن جامانكول جاعالارى قىسقى قونىسقا وتە ىڭعايلى. ءحىح عاسىردىڭ سوڭى مەن حح عاسىردىڭ باسىنداعى ف.ششەربينا باستاعان ەكسپەديتسيانىڭ ستاتيستيكالىق زەرتتەۋلەرىنەن بۇل ارادا قازاقتىڭ كوپتەگەن باي قىستاۋلارىن كەزدەستىرەمىز. سول قىستاۋلاردىڭ ورنىن قازىرگى كۇندە دە كورۋگە بولادى. قىستىگۇنى كول جاعالاۋى ءبىر جاعى سۋىقتان پانا, ەكىنشى جاعىنان – ازىق. ءالى كۇنگە جەرگىلىكتى ەل قىستى كۇنى مالىن دالاعا, تەبىنگە جايادى. پىشەندى, اسا قاجەتتىلىك بولماسا, پايدالانا قويمايدى. بىزگە دەرەك بەرگەن قىزداربەك اقساقال قاراوبا ماڭىندا قىستاعان ەلدىڭ جازدا قويايىرعان, سارىوزەك دەگەن جەرلەردى جايلاعانىن, ەرتەدە بۇل ءوڭىردىڭ ءشوبى قالىڭ, بىتىك, بيىك بولاتىنىن, ات باۋىرىنان كەلەتىنىن, اراسىندا بالا اداساتىنىن ايتادى.
اقكول-جايىلما ءوڭىرىنىڭ تاعى ءبىر قاسيەتى – كولدەر جۇيەسى اڭ مەن قۇسقا, بالىققا باي. دالا قۇستارىنان ۇيرەك, قاز, يتالاقاز جانە بالىقتىڭ كوپتەگەن تۇرلەرى كەزدەسەدى.
قاراجار – اقكولگە ەڭ تاياۋ ورنالاسقان اۋىل. اتاقتى ەستاي اقىننىڭ اۋىلى. قازاق ونەرىنىڭ ورداسى بولعان جەر. قاراجار اۋىلىنىڭ ادامدارى اڭشىلىققا بەيىم, بالىقشىلىقتى جاقسى مەڭگەرگەن. قايىق جاسايتىن (سايتان قايىق), اۋ توقيتىن, قازا قۇراتىن (قامىستان جاسالاتىن بالىق اۋلاۋ قۇرالى) قولى ەپتى, ونەرلى ادامدارى بار. قازا – بۇگىنگى كۇنى قازاقستاندا تەك اقكول-جايىلمادا عانا كەزدەسەتىن ەرەكشە قۇرال. سىردىڭ بويىندا جانە ەرتىستە كەزدەسەتىن قازالى اتاۋلارى وسى قۇرالمەن بايلانىستى. كولدەرگە, تۇيىق سۋلارعا قۇرىلاتىن قازا ەلدى قىسى-جازى بالىققا كانى قىلادى. ءسىبىر تۇركىلەرىندە وسى سياقتى بالىق اۋلاۋ قۇرالىن «تۇنەك» دەپ اتايدى. قامشى, جۇگەن, اعاش جابدىقتاردى وزدەرى قولدان, ءداستۇرلى نەگىزدە جاساپ الاتىن. قاراجار اۋىلى ءداستۇرلى ەتنوگرافيالىق ورتا ەسەبىندە قىزىقتىرادى.
مەن ءبىراز جىلدار اقكول-جايىلما ءوڭىرىنىڭ تاريحي جانە ەتنوگرافيالىق ەسكەرتكىشتەرىن زەرتتەۋمەن, ونى ەلگە تانىتۋمەن اينالىستىم. سول ىزدەنىستەردىڭ بارىسىندا اقكول جاعاسىنان قاراجار ەلدى مەكەنىنە ەكى شاقىرىم جەردەن, قازاق زيراتىنىڭ ىشىنەن ورتاعاسىرلىق قالاشىق تاماشا ەسكەرتكىشتەردىڭ (قاراوبا) سۇلباسى تابىلدى. سونىمەن قاتار ماڭايدا نەوليت ءداۋىرىنىڭ تاس ميكروليت قۇرالدارى, قيماق-وعىز قورعاندارى كەزدەسەدى.
اقكول-جايىلما ماڭىنداعى ەسكەرتكىشتەر تەك بۇل جاعالاۋمەن شەكتەلمەيدى. كولدىڭ وڭتۇستىك جاعاسىندا – اسان قايعى تاسى, تۇيتە اۋليە ەسكەرتكىشتەرى, يسابەك يشان زيراتى, كولدىڭ شىعىسىندا اۋليەاعاش, شىدەرتى وزەنى بويىندا ساعىنايدىڭ اسىندا اتاقتى قۇلاگەردى سىناعان كۇرەڭباي بەيىتى, ت.ب. ەسكەرتكىشتەر ورنالاسقان. «قاراوبا» اتالاتىن ورتا عاسىرلىق ساۋلەت ونەرىنىڭ ەسكەرتكىشتەرى اقكولدىڭ جاعاسىندا ورنالاسقان قازاق زيراتى تاريحي قورىم دەسەك بولادى: بۇل جەردە تاس ءداۋىرىنىڭ ەڭبەك قۇرالدارى, قولا ءداۋىرىنىڭ قىش ىدىستارىنىڭ سىنىقتارى, ورتا عاسىرلىق قورعاندار كەزدەسەدى. ءبىزدى اسىرەسە قىزىقتىرعان ەكى توبەشىك (1-قاراوبا, 2-قاراوبا) زيراتتىڭ كۇن باتىس جاعىنا قاراي ورنالاسقان:
1-قاراوبا: بيىكتىگى – 2 م, سولتۇستىكتەن وڭتۇستىككە قاراي – 25 م, باتىستان شىعىسقا قاراي – 30 م. كول جاعالاۋىنان 80-100 م جەردە ورنالاسقان.
2-قاراوبا: بيىكتىگى – 1,7 م, سولتۇستىكتەن وڭتۇستىككە قاراي – 24,5 م, باتىستان شىعىسقا قاراي – 25 م. كول جاعالاۋىنان 100-115 م جەردە ورنالاسقان.
توبەلەردىڭ ۇستىندە قىزىل كىرپىش قالدىقتارى شاشىلىپ جاتىر. سيرەك بولسا دا اراسىنان كوك شىنى (گلازۋر) جالاتىلعان كىرپىش سىنىقتارى كەزدەسەدى. توبەلەردىڭ ۇستىندە كىرپىش كۇيدىرۋدەن قالعان شلاك قالدىقتارى دا بار. ءۇشىنشى ءبىر ماسەلە – توبەلەر ماڭىندا ورتا عاسىرلىق قىش ىدىستارىنىڭ كەزدەسۋى.
ەسكەرتكىشتەر مازار تيپتەس قۇرىلىس ەكەنى ءسوزسىز. ولار ورتالىق قازاقستانداعى جوشى حان مازارى سياقتى قىزىل كىرپىشتەن كوتەرىلگەن, كوك كۇمبەزدى, اشەكەيلەنگەن پورتالى بولعان قۇرىلىس بولسا كەرەك. سونىمەن قاتار, تابىلعان قۇرىلىس سىرتىن اشەكەيلەيتىن ويۋ-ورنەكتى كەراميكا پليتكالارى مەن كوك شىنى جالاتقان كىرپىش سىنىقتارى ءوزىنىڭ ورىندالۋ تەحنولوگياسى مەن اسەمدىگى جاعىنان كوپتەگەن ورتا عاسىرلىق ەسكەرتكىشتەردەن الدەقايدا جوعارى. بۇل فاكتىلەر – بۇرىن دالالىق ولكەدە تابىلماعان ەرەكشە-كوركەم تاريحي ەسكەرتكىشكە تاپ بولعانىمىزدىڭ دالەلى. ەسكەرتكىشتەردى جوبامەن التىن وردا زامانىنىڭ (قۇرىلىس ءتيپى, قۇرىلىس ماتەريالدارى, اراب جازۋى, ت.ب. سيپاتتارى بويىنشا) قۇرىلىسى دەپ بولجاۋعا بولادى.
اقكولمەن قاتار جاتقان جامانكولدىڭ شىعىس تۇسىنان جايىلماعا تۇسەتىن دۋانا وزەنىنە دەيىنگى بىرنەشە كيلومەترلىك القاپتا تەرەڭ قازىلعان (ەنى 9-10 مەتر) وردىڭ ءىزى جاتىر. بۇل نە كونە زامانداعى يرريگاتسيالىق قۇرىلىستان, نە ورتاعاسىرلىق بەكىنىس – وردان قالعان بەلگى. قالاي بولعاندا دا كەسەنەلەر ورنالاسقان (قاراوبا) الاپ جان-جاعىنان جاقسى بەكىنگەن, الىنباس قامالعا ۇقسايدى.
قاراجار اۋىلىنان بىزگە دەرەك بەرۋشى كاكەن اقساقال «بۇل جەردە نوعايلى زامانىندا قالماق پەن قىرعىزدىڭ سوعىسى بولعان. بۇل توبەلەر سولاردان قالعان ەكەن-مىس» دەيدى. ينفورماتورلار «قىرعىز» دەپ التىن وردا زامانىندا دالالىق ولكەنى قونىستانعان نوعايلى رۋلارىن ايتىپ وتىر دەپ ەسەپتەيمىز. «ءبىر جولى قالماقتار «قاراوبا» ەلىن شاپپاق بولىپ ورعا دەيىن كەلەدى. بىراق, وردان اسكەر وتە الماي, تەك قالماق اسكەرىنىڭ قولباسشى باتىرىنىڭ اتى ەر-تۇرمانىمەن ءوتىپ كەتەدى. سودان كول جاعاسىن مەكەندەگەن ەل سول ەر-تۇرماندى اتتى كورىپ, ءبىر تۇندە كوشىپ كەتكەن ەكەن».
بۇل اڭگىمە نوعايلى جۇرتىنىڭ الا تايدان ۇركىپ, ءبىر تۇندە كوشىپ كەتتى دەلىنەتىن اڭگىمەسىن ەسكە تۇسىرەدى. م.-ج.كوپەيۇلىنىڭ «قازاق شەجىرەسىندە» اقكول-جايىلما جەرىندەگى ەسكەرتكىشتەر تۋرالى: «شىدەرتى وزەنىنىڭ اياعىندا اقجار, ساساي دەگەن نوعايلىلاردىڭ ەگىن ەگىپ, كەنت سالىپ, تاق قۇرعان, بۇقار, قوقان حاندارى سىقىلدى وردا جاساتقان جەرى ەكەن. ولەڭتىنىڭ اياعىندا «قاراوبا», «سارىوبا» دەگەن ەكى توبە – قاراباي مەن سارىباي دەگەن ەكى باي قونىس قىلعان ەكەن, بۇل ەكەۋى دە قازاق بايلارى. سول سارىبايدىڭ جالعىز قىزى بايانسۇلۋدىڭ تۋعان جەرى – باياناۋلا تاۋى…» دەپ جازىلعان. بۇل اڭگىمەدەن اقكول-جايىلما تاريحى التىن وردامەن بايلانىستى بولعانىمەن, ءتۇپ-تامىرى ودان ارىرەك دەگەن وي تۇيەمىز. قازاق تۇسىنىگىندە «وبا» كونە ءداۋىردىڭ ەسكەرتكىشتەرىنە قاتىستى قولدانىلادى. «قوزى كورپەش-بايان سۇلۋ» جىرىنا ارقاۋ بولعان ۋاقيعالار مەن ۇعىمدار وتە ەرتە زامانعا تيەسىلى ەكەنى بەلگىلى.
ءۇشىنشى دەرەك وتەمىس قاجىنىڭ «شىڭعىس-نامە» ء(حVى باسى) كىتابىندا كەزدەسەدى: «ول ءماھالدا شايبان-حان ناسىلىنەن ماڭقۇتاي وعلى كىزىر-وعلان ءتارلار ءاردا. سايىن-حان (باتۋ-حان. – ج.ا.) سالعاعان ماڭقۇتايدىڭ يۋرتى اق-كول تەگاندا ءاردى. وزگا وعلانلارىندان ايىرىلىپ ءيۋرتىندا بولماقىنىڭ ءجاھاتىن يۋقارىدا زىكر قىلىب تۋرۋر ءبىز.
القىسسا, بەگىم (تايدوللا. – ج.ا.) مازكۇر كىزىر-وعلاننى ءۇنداتىب ءالتىب سايىن-حان ءتاحتىندا ساراي ءۆىلاياتىندا حان قىلدى…
ول ءماھادلدا شايبان-حان ءناسىلدىڭ ماڭقۇتاي وعلى كىزىر قوجا (جوشى. – ج.ا.) حاننىڭ وزگا ءزافىسىندىن بولعان ون يەتى وعلۇنىنىڭ ءنابارالارىن ءبىلان كىيات ىساتايعا قوشۋن ءباردى…» (وتەمىس قاجى. شىڭعىس-نامە, 136-ب.).
وتەمىس قاجىنىڭ جازۋىنا قاراعاندا شايبان (سىبان, شيبان) ۇلىسى اقكول-جايىلماعا سايىن حاننىڭ (باتۋ) بۇيرىعىمەن يە بولعان. نەگىزىندە, ودان دا ەرتەرەك وسى جەرگە قاتىسى بولسا كەرەك. شىڭعىس حان جوشىدان تۋعان ون جەتى ۇلدىڭ تەك ۇشەۋىنە عانا ۇلەس بەرىپتى دەلىنەدى ەسكى اڭىزداردا. اتاپ ايتقاندا, وردا ەجەن – سارىارقانى, ودان ءارى سىر مەن التاي اراسىن, ورتالىعى ۇلىتاۋ – «كۇمىس بوساعالى كوك وردانى», باتۋ وسى ۇلىتاۋدان باتىسقا دەيىنگى جەرگە يە بولدى «التىن بوساعالى اق وردانى», ودان كەيىنگى شايبان وردا ەجەن مەن باتۋ يەلىگىندەگى اۋماقتىڭ اراسىن, ياعني, ۇلىتاۋدان ەرتىسكە, ودان ءارى ءىبىر-ءسىبىر جۇرتىنا دەيىنگى جەردى – «بولات بوساعالى بوز وردانى» ەنشىلەپتى. كەيىننەن باتۋ باتىسقا جىلجىپ, جەتى جىلدىق سوعىستان كەيىن (1235-1242) شىعىس ەۆروپا, رۋس, كاۆكازدى بيلەپ وتىرۋ ءۇشىن ەدىل بويىندا (ساراي-باتۋ) استانا سالدىردى. سول كەزەڭدە شايبانعا تيەسىلى جەر كولەمى ۇلعايىپ, ورتالىعى اقكولگە ورنىققانى بايقالادى.
وزبەك حان تۇسىندا جوشى تۇقىمىنىڭ ءبارى كىيات يساتايعا بەرىلگەن ۋاقىتتا شايبان تۇقىمىنىڭ وعلاندارى اتالارىنىڭ اتاعى ارقاسىندا ءوز قونىستارى – اقكول بويىندا ەشكىمگە باعىنباي قالعان. دالالىق ءوڭىردى مەكەن ەتكەن شايبان تۇقىمىنىڭ جاۋىنگەر بولعاندىعىن ۆ.ۆ.بارتولد, لەن-پۋل, ت.ب. عالىمدار اتاپ كورسەتكەن. ۆ.ۆ.بارتولد: «يز ۆسەح چاستەي, نا كوتورىە راسپاليس ۆلادەنيا دجۋچي, ۆو ۆلادەنياح پوتومكوۆ شيبانا بولەە ۆسەگو پرەوبلادالا كوچەۆايا جيزن; تەم نە مەنەە, ي زدەس ۆ تەچەنيە بولەە 200 لەت ۆلاست موگلا وستاۆاتسيا ۆ رۋكاح چلەنوۆ ودنوگو ي توگو جە حانسكوگو رودا – ياۆلەنيە دوۆولنو رەدكوە ۋ كوچەۆنيكوۆ. مەنەە ۆسەگو زاترونۋتىە گورودسكوي كۋلتۋروي, پوتومكي شيبانا وستاليس بولەە ۆسەگو ۆەرنى ۆوينستۆەننىم تراديتسيام كوچەۆنيكوۆ ي پوتومۋ موگلي ۆىستۋپيت ۆ رولي زاۆوەۆاتەلەي ۆ تاكوە ۆرەميا, كوگدا موگۋششەستۆو ديناستي چينگيز-حانا پوچتي ۆەزدە ناحوديلوس ۆ پولنوم ۋپادكە» (بارتولد ۆ.ۆ., دۆەنادتسات لەكتسي پو يستوري تۋرەتسكيح نارودوۆ سرەدنەي ازي // سوبر. سوچ. ت. 5. م., 1968. س.125). ۆ.بارتولد كوشپەلىلەردىڭ سوڭعى قوزعالىستارىن – شايبان اۋلەتىنىڭ التىن وردا تاعىنا تالاسۋىن, ءسىبىر حاندىعىن, ءابىلحايىر قۇرعان «كوشپەلى وزبەك مەملەكەتىن» ت.ب. ايتىپ وتىرعانى كۇمانسىز. وسىدان كەيىن 1428 جىلى ءابىلحايىردىڭ سىبىردە چيمگۋ-تۋرادا حان كوتەرىلۋى, كوشىمنىڭ ءىبىر-ءسىبىردى بيلەۋگە «قازاق دالاسىنان» بارۋى تۇسىنىكتى بولادى. اقكول – سول زاماننىڭ قاسيەتتى جادىگەرى.
بەردىبەك حان ولگەننەن كەيىن (1359) باتۋ تۇقىمىنان حاندىققا لايىق ادام تابىلماي, اقكولدەن قىزىر حان التىن وردا بيلىگىنە كەلەدى.
ابىلعازىنىڭ جازۋىنا قاراعاندا, شايبان اعاسى سايىن حاننان ۇلەسكە وردا ەجەن مەن باتۋ حان شەكاراسىنداعى جەرلەردى العان: «وتىرار جەرىڭ اعام ەجەن مەن مەنىڭ ارامدا بولسىن. جازدا ىرعىز, ساۋىقتا (تورعاي), ور, ەلەكتەن ورال تاۋىنا دەيىن جايىقتىڭ كۇن شىعىس جاعىن جايلا, قىستا اراقۇم, قاراقۇم, سىر سۋىنىڭ بويىن, شۋ, سارىسۋدىڭ اياعىن قىستا» (ابۋل-گازي, رودوسلوۆنوە درەۆو تيۋركوۆ. سوچينەنيە ابۋل-گازي, حيۆينسكوگو حانا/ كازان, 1906, 120 ب.).
اقكول قالاشىعى تۋرالى دەرەكتەر اتاقتى ورتا عاسىرلىق كوپەس بادر اد-دين حاسان ار-ءرۋميدىڭ حابارلارىندا كەزدەسەدى. ول التىن وردا (ول كەزدە وزبەك حاننىڭ بيلىگى ءجۇرىپ تۇرعان ۋاقىت) شەقاراسىنىڭ جەيحۇننان باستالىپ, حورەزم, سىعاناق, سايرام, جاركەنت, جەند, ساراي, ماجار, ازاك, اكشاكەرمان (بۇل قالا قىرىمدا), كافا, سۋداك, ساكسين, ۋكەك, بۇلعار قالالارىن قامتيتىنىن جازادى, وعان ءسىبىر جانە ءىبىر, باشقىرد (ماتىندە سولاي) جانە چۋلىمان ولكەلەرى ەنەدى. ءبىر جاقسىسى, حاسان ار-رۋمي ءوزى جۇرگەن جەرلەردىڭ ارا قاشىقتىعىن, ەرەكشەلىكتەرىن ناقتى ەسەپتەپ بەرىپ وتىرادى: «تەمىر قاقپا», ياعني, باكۋ قالاسىنىڭ ماڭىنان ءىبىر-ءسىبىر ارقىلى قىتايعا كەرۋەن بەس اي بويى ءجۇرىپ بارادى» دەيدى كوپەس. بۇل بەس اي دەگەنىڭىز – مەملەكەتتىڭ جەرىنىڭ ۇزىندىعى, ال ەنى جەيحۋننەن دۋنايعا دەيىن… سەيحۋننەن دۋنايعا شەيىن ءتورت ايلىق جول, سەيحۋن مەن جەيحۋن اراسى 15 كۇندىك, ەندى جەيحۋن مەن جايىق اراسى 15 كۇن, ال جايىق پەن ەدىل اراسى 10 كۇن. ەدىلدەن دونعا دەيىن – ءبىر اي…»
حاسان ار-رۋمي وزگە ساياحاتشىلار ىلعي دا شاتاستىراتىن ماسەلەلەردە اسا بىلىكتىلىك تانىتادى. مىسالى, ونىڭ جازۋىنشا, جەيحۋن وزەنى كۋلزۋم تەڭىزىنە (كاسپيدى ايتادى) قۇيادى دەۋ قاتەلىك, «شىن مانىندە ۇزىندىعى 100 فارساحتاي ء(ار فارساح –7-8 كم) بولاتىن تۇزدىكولگە (ارال تەڭىزىن ايتىپ وتىر) قۇيادى». كوپەستىڭ ايتۋىنا قاراعاندا, ەرتە ۋاقىتتا تۇزدىكولدى حورەزم تەڭىزى دەپ اتاعان, ونىڭ ورتاسىندا جاگىر اتالاتىن تاۋ بار (بارساكەلمەس ارالى-?).
ال, ءيربيليدىڭ بۇلعار تۋرالى «ونىڭ ەڭ قىسقا ءتۇنى 4,5 ساعاتقا سوزىلادى – ول قىپشاق ەلىنىڭ ەڭ داڭقتى قالاسى» دەگەنىنە بايلانىستى حاسان ار-رۋمي ءوز ءسوزىن جالعاستىرادى:
«شىن مانىندە مەن بۇلعار قالاسىنداعى ەسەپشى-استرونوم ماسۋدپەن ناماز ۋاقىتىن ەسەپتەدىم» دەيدى كوپەس, ءارتۇرلى استرونوميالىق قۇرالداردى پايدالانىپ, ءبىز راسىندا دا ول جەردىڭ ءتۇنى جاز ايلارىندا 4,5 ساعاتتان اسپايتىنىن انىقتادىق. ەندى تەكسەرە كەلە, قىپشاق دالاسىندا ودان ءتۇنى قىسقا جەرلەر بار ەكەنىن ءبىلدىم. مىسالى, اقكول دەگەن كىشكەنە قالادا جازعى قىسقا ءتۇن بار بولعانى 3,5 ساعات, ياعني, بۇلعاردان ءبىر ساعاتقا كەم. بۇلعار مەن اقكولدىڭ اراسى (ياعني, قازان قالاسى مەن اقكول اراسى) 20 كۇندىك جول, اقكولدەن ءارى ءىبىر مەن ءسىبىر, ودان ءارى چۋلىمان. ساياحاتشى چۋلىماننان شىعىسقا قاراي جۇرسە الدىمەن قاراقورىمعا, ودان كەيىن قىتاي جەرىنە كەلەدى». ەگەر چۋلىماننان باتىسقا قاراي جۇرسەڭىز, ءسىز ورىستاردىڭ جەرىنە كەلەسىز, ال ودان كەيىن فرانكتەردىڭ جەرى باستالادى, وسىلاي باتىس تەڭىزىنە جاقىندايسىز دەيدى كوپەس.
ءبىزدىڭ بۇل ماسەلەگە بايلانىستى قاراستىرعان ادەبيەتتە جازعى ەڭ قىسقا ءتۇن سارىارقانىڭ وسى تۇسىندا اڭعارىلادى. بۇل اي – قازاقشا ايتقاندا, قىرىق كۇن شىلدەنىڭ ورتا تۇسى. ەندەشە, اقكول – التىن وردا زامانىندا كوپەستەر مەن ەلشىلەردىڭ ات باسىن تىرەيتىن بەلگىلى قالانىڭ ءبىرى.
اقكول –جايىلما ءوڭىرىنىڭ ەۋرازيا كوشپەلىلەرى ءۇشىن تاريحي ساياسي ورتالىق بولعانىن دالەلدەۋ ءۇشىن كوپتەگەن دەرەكتەردى كەلتىرۋگە بولادى. ءتىپتى, بەرتىنگى قازاق زامانىندا دا اقكول-جايىلما جەرىندە حان سايلاۋلارى ءوتىپ تۇرعان. سونىڭ ءبىرى – 1817 جىلى 30 مامىر كۇنى وسى جەردە ورتا ءجۇزدىڭ حانى بولىپ باراقۇلى بوكەيدىڭ سايلانۋى. ابىلاي تۇقىمىنىڭ بەدەلىن ءتۇسىرۋ ءۇشىن بۇل جيىنعا رەسەيدىڭ اسكەر باسىلارى دا كەلگەن جانە وزگە قازاق سۇلتاندارىنىڭ اقكول –جايىلماعا جينالۋىنا تىكەلەي ىقپال ەتكەن. جەكە ءسىبىر كورپۋسى گەنەرال-لەيتەنانت گلازەناپتىڭ ەرتىس بويىنداعى ەلدىڭ سۇلتانى شانشار سۇلتانمامەدۇلىنا حاتى: «بلاگوداريۋ ۆاس پوكورنەيشە, پوچتەننەيشي سۋلتان, زا ۋسەرديە ۆاشە, پريچەم نۋجنىم سچيتايۋ ۆاس نە وستاۆيت سۆويم پريەزدوم ك 30 چيسلۋ مايا نا وزەرو دجايىلمۋ دليا بىتيا پري تسەرەمونيالە حانا بۋكەيا, نا كوتوروم يا سام پرەدپولوگايۋ پريسۋتستۆوۆات» (يز پەرەپيسكي كيرگيزسكيح حانوۆ, سۋلتانوۆ ي پروچيح // پامياتنايا كنيجكا سەميپالاتينسكوي وبلاستي نا 1902 گود. ۆىپ. №1 (سوست. ا. ن. بۋكەيحانوۆ), س.62).
اقكول–جايىلما وڭىرىنە قاتىستى قازاق اڭىزدارى تەرەڭ زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى. سەبەبى, ميف-ءافسانا نەمەسە باتىرلىق جىر (قوبىلاندى باتىر, كورۇعلى) تۇرىندە ساقتالعان بۇل اڭىزداردىڭ كىلتى كونە زامان تاريحىندا, ءتىلدىڭ ەتيمولوگيالىق قاتپارلارىندا. سولاردىڭ ءبىرى – ءماشھۇر جيناقتارىندا كەزدەسەتىن «التاي تۋرالى» دەلىنەتىن اڭىز. اڭگىمە التاي دەگەن جىگىتتىڭ جاس كۇنىندە «جۇگەنىن بەلىنە بايلاپ الىپ, جاياۋ بارىپ, قانجىعالى پىسبەكبايدىڭ جىلقىسىن باققانىنان» باستالادى.
«پىسبەكباي اقكول-جايىلمادا ەكەن. ىشبەكباي, پىسبەكباي دەگەن ەكى اعايىندى بايلار ەكەن» دەيدى شەجىرەشى. ءبىر جىلدارى اۋىر جۇت بولىپ كۇللى اقكول-جايىلماداعى مال ىشبەگىندە ەكى نار عانا قالىپتى. جازعىتۇرىم بولعاندا اقكول-جايىلماداعى ەل سول ەكى نارمەن كوشىپ-قونىپتى. التاي باتىر وسى جۇتتىڭ بولارىن الدىن الا ءبىلىپ, پىسبەكبايدىڭ جىلقىسىن, ۇزىن اياقتى تۇيە مەن سيىرىن قۇس جولىنىڭ استىمەن جىلى جاققا ايداپ الىپ كەتىپ امان ساقتاپتى. كەيىننەن وسى ەرلىگىنە ريزا بولىپ پىسبەكباي قىزدارىن التايعا بەرەدى-مىس. سول قىزداردان الىكە, بايدالى, سايدالى, مويىن تۋىپ, «ارعىننىڭ ءساۋىرى» اتاندى. «ارعىن بولساڭ – التاي بول» دەگەن ءسوز التايدىڭ ارعىن ىشىندەگى ۇلكەندىگىن, كوپتىگىن, مىقتىلىعىن ايعاقتايدى. پىسبەكبايدىڭ وزىنەن تاراعان ەركەك كىندىك جوق.
بۇل قاي زاماننىڭ اڭىزى, اڭىزدى قالاي سويلەتۋ كەرەك؟ ءبىزدىڭ پىكىرىمىزشە, اڭگىمە وعىز-ساق داۋىرىنە قاتىستى. ىشبەكباي مەن پىسبەكبايدىڭ اتاسى تولىباي سىنشى بۇكىل وعىز ەلىنىڭ تۇپكى اتاسى (ەتنوارح). ونىڭ ۇلكەن بالاسى راۋشانبەكتىڭ تۇقىمى – بۇكىل كىشى ازيا, كاۆكاز, شىعىس ەۋروپا جەرىنە تاراعان وعىزدار. ولار قازىرگى تۇرىك-وسمان, تۇركىمەن, ازەربايجان, گاگاۋىز, ت.ب. ەلدەر. بۇل كەزەڭ تۋرالى «كورۇعلى» جىرىنان دا ءبىرشاما مالىمەت الۋعا بولادى. تولىبايدىڭ ەكىنشى ۇلى – پىسبەكبايدىڭ تۇقىمى عۇندار باستاعان «حالىقتاردىڭ ۇلى قونىس اۋدارۋى» كەزىندە عۇندارمەن ارالاسىپ, اسسيميلياتسياعا ءتۇسىپ كەتكەن. التايدىڭ سارىارقاعا كەلۋى, پىسبەكبايدىڭ قىزدارىن الۋى وسى ماسەلەنى نۇسقاپ تۇر. ال, ىشبەكبايدىڭ تۇقىمى – قازىرگى ۋاقىتتا قازاقتىڭ, قازاققا تۋىس بىرنەشە حالىقتىڭ اراسىندا كەزدەسەتىن قانجىعالى رۋى. ساق داۋىرىندەگى اڭىز-دەرەكتەرگە قاراعاندا, ىشبەكباي – ىشكى وعىزداردىڭ (يشكۋزى) مىسىر (ەگيپەت) ەلىنە دەيىن جەتكەن 28 جىلدىق جورىعىن باسقارعان پاتشا. گرەكتىڭ ۇلى تاريحشىسى گەرادوت وسى ىشبەكباي (يشباكاي) تالاي جىلعى سوعىستاردى باستان وتكەرىپ, اقىرى ءوز ەلىنە قايتىپ كەلدى دەيدى. ونىڭ اڭگىمەسى تىم كوپ, بۇل ماقالا كولەمى وعان ازدىق ەتەدى.
مىنە, اقكول-جايىلمانىڭ كونە تاريحىن ءبىز وسى سياقتى اڭىزداردان دا ادەمىلەپ تاراتا الامىز. ەتنوگرافيالىق مالىمەتتەردى, ارحەولوگيالىق قازبا ماتەريالدارىن, قازاق شەجىرەسىن, عىلىمي تۇجىرىمداردى جيناقتاي وتىرىپ, ءبىز تومەندەگىدەي قورىتىندىلار جاسايمىز:
– اقكول-جايىلما جەرى – ۇلان-بايتاق قازاق جەرىنىڭ تابيعاتى باي, كوركەم, قادىرلى, قاسيەتتى ولكەسىنىڭ ءبىرى;
– اقكول-جايىلما – تىرشىلىككە, مال شارۋاشىلىعىنا, ادام وسىمىنە وتە ىڭعايلى, قولايلى ايماق;
– اقكول-جايىلما – تاريحي ولكە. بۇل جەردەن تابىلعان تاريحي جادىگەرلىكتەر, دەرەكتەر ونىڭ ەجەلدەن تاريحي ورىن ەكەنىن دالەلدەيدى;
– اقكول-جايىلما جەرىنىڭ تاريحي ەسكەرتكىشتەرى تاس عاسىرىنان باستاۋ الادى. قاراوبا توڭىرەگىندەگى نەوليت ءداۋىرىنىڭ ميكروليت پلاستينالارى وسىعان دالەل;
– اقكول-جايىلما جەرىنىڭ ەرتە كوشپەلىلەرگە تىكەلەي قاتىسى بار. بۇل جەردەگى بەيىتتەر مەن دالالىق القاپتا كەزدەسەتىن توبەلەردىڭ كوپشىلىگى وعىز-قىپشاق داۋىرىنە جاتادى;
– اقكول-جايىلما التىن وردا (نوعايلى) داۋىرىندە شايبان (سىبان, شيبان) ۇلىسىنىڭ ورتالىعى بولعاندىعى دەرەكتەردەن اڭعارىلادى;
– اقكول-جايىلما نوعايلى داۋىرىندە ۇلكەن, دامىعان مادەنيەتتىڭ, جازبا ءداستۇردىڭ ورتالىعى بولدى دەپ ايتا الامىز;
– التىن وردا ءداۋىرىنىڭ اقكول-جايىلما جەرىندە عاجايىپ كۋلتتىق قۇرىلىستارى, قالاشىقتارى, كەن ءوندىرىسى, كىرپىش قۇياتىن ورتالىقتارى بولعانى ءبىزدىڭ جيناقتاعان دەرەكتەرىمىزدەن اڭعارىلادى;
– قاراجار اۋىلىنداعى قازاق زيراتىندا تەك كونە ءداۋىر ەمەس, بەرتىنگى ءحVىىى عاسىردىڭ دا ەسكەرتكىشتەرى (كولەبە باتىر بەيىتى, ت.ب.) بار;
– توبەشىكتەر ماڭىنان يرريگاتسيالىق قۇرىلىس (ارىقتار) جۇيەسىنىڭ سورابى, ەگىنشىلىك القاپتارىنا ۇقساس جەر بەدەرلەرى بار;
– اقكول-جايىلما ماڭىندا ءىرى قورعانىس جۇيەلەرىنىڭ ىزدەرى ساقتالعان. بىرنەشە شاقىرىمعا سوزىلعان ور (دۋانا مەن جامانكولدى قوساتىن);
وسىنىڭ ءبارىن ەسكەرە وتىرىپ, اقكول جانە ونىمەن قاتارلاس اقجار-ساساي وڭىرلەرىن تابيعي جانە ەتنوگرافيالىق تاريحي پارك رەتىندە جاريالاۋدى ويلاستىرعان ءجون دەپ ەسەپتەيمىز.
ورتا عاسىرلىق دەرەكتەردە شايبان ورداسى نەمەسە بوز وردا تۋرالى مالىمەتتەر كەزدەسكەندە قازاق جەرىنىڭ سولتۇستىك القابىنا قاراي وسىنداي تاريحي ورىننىڭ بولعانىن ەسكەرگەن دۇرىس. اقكول-جايىلما – شايبان سۇلتاندارى بيلەگەن ۇلكەن جۇرتتىڭ كىندىگى. بۇل ماسەلەنى ودان ءارى زەرتتەۋ قازاق تاريحىنا قاتىستى كوپتەگەن ماسەلەلەردى قايتا كوتەرۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. سونىمەن بىرگە, بوز وردا تاريحىنا قاتىستى عىلىمي زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەسى ورتالىق ازيا تاريحىنىڭ تۇتاس ءبىر كەزەڭىنە جارىق ساۋلە تۇسىرەتىنىنە كۇمانىمىز جوق.
جامبىل ارتىقباەۆ,
تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى
