قاراجات ەسەپتى ۇناتادى. ەسەپ-قيساپ ساۋاتسىز جۇرگىزىلسە, جوسپارلانعان جۇمىستار جۇزەگە اسپايتىنى زاڭدىلىق. وسى رەتتە قارجى باسقارماسىنىڭ يىعىنا ارتىلار جۇك اۋىر ەكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى.
قازىرگى ۋاقىتتا استانا قالاسىنداعى قارجىلىق جاعداي قالاي قالىپتاسىپ وتىر؟ بيۋدجەت قارجىسى قالاي يگەرىلەدى؟ سالىقتان تۇسكەن تولەمدەر قايدا جۇمسالادى؟ مۇلىكتى زاڭداستىرۋدان كىرىس بار ما؟ استانا قالاسى قارجى باسقارماسىنىڭ باسشىسى رۋسلان دوساەۆپەن سۇحباتتاسقاندا, وسىنداي ساۋالدارعا باسا نازار اۋداردىق.
– رۋسلان ماراتۇلى, الدىمەن استانا قالاسىنداعى قارجىلىق-بيۋدجەتتىك سالانىڭ جاي-كۇيى جايلى ايتىپ بەرسەڭىز.
– بۇل سالانى ءسوز ەتكەندە, اڭگىمەنى ارىدەن باستاعان ءجون. كەيىنگە كوز سالساق, كىرىستەر مەن شىعىستار بويىنشا بيۋدجەتتىڭ اتقارىلۋى سوڭعى ءۇش جىل ىشىندە وڭ ديناميكاعا يە بولعانىن كورەمىز. بيۋدجەتتىڭ كىرىس بولىگى بويىنشا تۇراقتى تۇردە اسىرا ورىنداۋ بايقالادى. بۇدان ءۇش جىل بۇرىن بيۋدجەتتىڭ كىرىسى ءجۇز پايىزدان اسىرا ورىندالىپ, 4 802,9 ملن تەڭگە قارجى قۇرالسا, وتكەن جىلى دا بيۋدجەت 102,2 پايىزعا ورىندالىپ, 8 572,5 ملن تەڭگە بولدى.
مۇنىڭ ىشىندە نەگىزگى ۇلەس سالىقتىق تۇسىمدەرگە كەلەدى. سالىقتىق اكىمشىلىك ەتۋدىڭ جاقسارۋى, سالىق ورگاندارى تاراپىنان باقىلاۋ-ەكونوميكالىق جۇمىستىڭ كۇشەيۋى, وتكەن جىلعى بەرەشەكتەردى وتەۋى جونىندەگى ءىس-شارالاردى جۇرگىزۋ, ۋاكىلەتتى ورگاندارمەن ءوزارا ءىس-ارەكەتتى كۇشەيتۋ ناتيجەسىندە جەرگىلىكتى بيۋدجەتكە تۇسىمدەردىڭ ءوسۋى قامتاماسىز ەتىلدى. بيۋدجەتتىڭ شىعىس بولىگى بويىنشا دا بيۋدجەتتىك قاراجاتتاردى يگەرۋدە جاقسارۋ بايقالادى. 2015 جىلى العاش رەت سوڭعى 15 جىلداعى جوعارى كورسەتكىش تىركەلدى, ياعني بيۋدجەتتىك قاراجاتتاردى يگەرۋ 99,8 پايىزدى قۇرادى. ال 2000 جىلى بۇل كورسەتكىش 99,7 پايىز شاماسىندا بولعان ەدى.
الەۋمەتتىك سالانىڭ شىعىنى باسىم
– بيۋدجەتتىك شىعىستار, نەگىزىنەن, قاي سالالارعا كوبىرەك باعىتتالادى؟
– البەتتە, الەۋمەتتىك شىعىستار باسىمدىققا يە. بيۋدجەتتىك ساياساتتا ءبىلىم بەرۋگە, دەنساۋلىق ساقتاۋعا, الەۋمەتتىك كومەككە, مادەنيەتكە, سپورتقا, تۋريزمگە باعىتتالعان شىعىستارعا كوبىرەك كوڭىل بولىنەدى. سوڭعى بەس جىلدا بۇل باعىت وڭ ديناميكالىق كورسەتكىشپەن سيپاتتالىپ ءجۇر. ماسەلەن, 2009 جىلى اتالعان شىعىستار 76,5 ملرد تەڭگەگە جۇرگىزىلسە, 2015 جىلى ول ءبىرشاما جوعارىلاپ, 118,7 ملرد تەڭگەنى قۇرادى نەمەسە 2009 جىلعا قاراعاندا 1,5 ەسەگە ارتقان بولاتىن. داعدارىسقا قارسى شارالار دا نازاردان تىس قالىپ جاتقان جوق. وسى باعىتتاعى شارالاردى جۇزەگە اسىرۋ بارىسىندا ەكونوميكانى تۇراقتاندىرۋعا 2015 جىلى رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن 5,3 ملرد تەڭگە الىنعان ەدى. ماسەلەن, «بيزنەستىڭ جول كارتاسى-2020» باعدارلاماسىن ىسكە اسىرۋعا 4,8 ملرد تەڭگە بولىنسە, ول قارجى ءجۇز پايىز يگەرىلدى. كورسەتىلگەن قاراجاتتاردىڭ ەسەبىنەن كەلەسى كورسەتكىشتەرگە قول جەتكىزىلدى: گرانتتىق قارجىلاندىرۋ ەسەبىنەن قۇرىلعان جۇمىس ورىندارىنىڭ سانى 14 بىرلىكتى قۇرادى, سونداي-اق پايىزدىق سالىمنىڭ سۋبسيديالارىمەن قامتىلعان كاسىپكەرلىك سۋبەكتىلەرىنىڭ سانى 425 بىرلىككە جەتتى. ال جارتىلاي كەپىلدەندىرۋمەن قامتىلعان كاسىپكەرلىك سۋبەكتىلەرىنىڭ سانى 37 بىرلىك بولدى. بۇدان سوڭ يندۋستريالدىق ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋ بارىسىندا 2 جوبا بويىنشا جۇمىستار ورىندالدى. الەۋمەتتىك شىعىستارمەن بىرگە, بيۋدجەت شىعىندارىنىڭ جوعارعى دەڭگەيى ينفراقۇرىلىمدىق جوبالارعا, تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسىنا, كولىكتىك ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋعا باعىتتالادى. وسى ورايدا ايتا كەتەتىن ءبىر جاي, قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى اكىمشىلىگى جۇرگىزىپ جاتقان «بيۋدجەتتىك قاراجاتتاردى باسقارۋ» باعىتى بويىنشا استانا قالاسىنىڭ اكىمدىگى قىزمەتتىڭ تيىمدىلىگىن باعالاۋ جونىندەگى كورسەتكىشتەردى جاقسارتا تۇسكەنىن ايتا كەتكىم كەلەدى. جوعارىدا كورسەتىلگەن باعالاۋ 5 جىلدان بەرى جۇرگىزىلەدى. 2011 جىلى باعالاۋ ءبىرىنشى رەت جۇرگىزىلگەن بولاتىن, سوندا 2010 جىلعى كورسەتكىشتەرى نەگىزىندە استانا قالاسى وڭىرلەر اراسىندا سوڭعى 16-ورىندا بولىپ ەدى. سودان 2015 جىلى جانە ودان بۇرىنعى جىلدارى بيۋدجەتتىك باعدارلامالاردىڭ اكىمشىلەرىمەن بىرلەسىپ, تومەن كورسەتكىشتەرگە اسەر ەتەتىن سەبەپتەردى انىقتاپ, جاقسارتۋ باعىتىنداعى قابىلدانعان شەشىمدەرگە وراي بەلگىلەنگەن جۇمىستار جۇرگىزىلدى. مۇنىڭ ءبارى وڭ ناتيجە بەرىپ, وڭىرلەر اراسىندا 2-ورىنعا كوتەرىلدىك. سودان كەيىن بۇل باعىتتاعى جۇمىستار كۇشەيتىلىپ,ءتيىمدى قىزمەتكە قول جەتكىزۋ ءۇشىن ودان ءارى جالعاستىرىلدى.
بيۋدجەت قارجىسى تولىق يگەرىلەدى
– بيىلعى توعىز ايداعى كورسەتكىشتەر قالاي قالىپتاستى, اسىرەسە, بيۋدجەتتىڭ اتقارىلۋىن قالاي سيپاتتار ەدىڭىز؟ بيۋدجەت قارجىسىنىڭ ۋاقىتىلى يگەرىلمەۋى فاكتىسى تىركەلگەن جوق پا؟
– اعىمداعى جىلدىڭ ءبىرىنشى قازانىنا دەيىنگى ەسەپتىك مەرزىمدە قالانىڭ بيۋدجەتىن اتقارۋ جونىندەگى كورسەتكىشتەر تومەندەگىشە قالىپتاستى. قالانىڭ بيۋدجەتىنە وزىندىك كىرىستەردىڭ تۇسىمدەرىن الىپ قاراعاندا, وڭ ديناميكا ساقتالاتىندىعىن باسا ايتۋ كەرەك. سونىمەن, وزىندىك كىرىستەر بويىنشا تۇسىمدەردىڭ جوسپارى 105,5 پايىزعا اسىرا ورىندالدى, مۇنى اقشاعا اينالدىرىپ ايتساق, 8 327,8 ملن تەڭگە جوسپارداعىدان جوعارى تۇسكەن. مۇندا دا نەگىزگى ۇلەس سالىقتىق تۇسىمدەرگە تيەسىلى. شىعىستار بويىنشا بيۋدجەت اعىمداعى جىلى 377 567,3 ملن تەڭگەنى قۇرادى, ونىڭ ىشىندە رەسپۋبليكالىق بيۋدجەت 161 074,9 ملن تەڭگە بولسا, جەرگىلىكتى بيۋدجەت قاراجاتى – 216 492,4 ملن تەڭگە. بيىلعى جىلدىڭ ءبىرىنشى قازانىنا دەيىنگى جاعدايدى الىپ قاراساق, شىعىستار بويىنشا بيۋدجەت 93,6 پايىزعا يگەرىلدى (جوسپارداعى – 280 560,7 ملن تەڭگە, يگەرىلگەنى – 260 590,2 ملن تەڭگە), ونىڭ ىشىندە رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن بولىنگەن نىسانالى ترانسفەرتتەر مەن كرەديتتەر 91 پايىزعا (جوسپارداعى – 120 910,8 ملن تەڭگە, يگەرىلگەنى – 110 018,9 ملن تەڭگە) يگەرىلگەن بولاتىن. ال جەرگىلىكتى بيۋدجەت قاراجاتتارى 95,6 پايىز (جوسپارداعى – 159 649,9 ملن تەڭگە, يگەرىلگەنى – 152 571,3 ملن تەڭگە) كولەمىندە يگەرىلگەنىن ايتا كەتكەن ءجون. جالپى, جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن بيۋدجەتتىك قاراجاتتاردى تولىق يگەرۋگە قول جەتكىزۋ جوسپارلانىپ وتىر. بيۋدجەتتىك باعدارلامالاردىڭ اكىمشىلەرىنىڭ الدىنا بيۋدجەتتىك قاراجاتتاردى ۋاقىتىلى جانە تولىق يگەرۋ, بيۋدجەتتىك باعدارلامالاردى ىسكە اسىرۋدىڭ ناتيجەلەرىنە قول جەتكىزۋ جونىندە مىندەتتەمە قويىلعان بولاتىن. «نۇرلى جول» ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋدىڭ مەملەكەتتىك باعدارلاماسى اياسىندا رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن بولىنگەن قاراجاتتاردىڭ يگەرىلۋىنە مونيتورينگ جۇرگىزۋ ماسەلەسى دە ەرەكشە باقىلاۋعا الىنعان. سوندىقتان جىل اياعىنا دەيىن بولىنگەن بيۋدجەتتىڭ تولىق كولەمدە يگەرىلەرى ءسوزسىز.
– مەملەكەت باسشىسى ن.نازارباەۆ بەكىتكەن «نۇرلى جول» ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋدىڭ مەملەكەتتىك باعدارلاماسى اياسىندا داعدارىسقا قارسى شارالاردى ىسكە اسىرۋ دا كوزدەلگەن. سوندىقتان وبلىستاردىڭ, استانا جانە الماتى قالالارىنىڭ جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندارى مەملەكەتتىك جانە ۇكىمەتتىك باعدارلامالاردى ىسكە اسىرۋ بارىسىندا تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسىن قارجىلاندىرۋ ماقساتىندا قاراجاتتار تارتۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك باعالى قاعازداردى شىعارىپ, قور نارىعىنا قاتىسا باستادى. وبليگاتسيالاردى شىعارۋدى 0,15 پايىزدىق جىلدىق سىياقى مولشەرىمەن 20 جىل ىشىندە ءاربىر 2 جىل سايىن جۇرگىزۋ جوسپارلانىپ وتىر. استانا قالاسىندا جالپى كولەمى 8 622,2 ملن تەڭگەگە مەملەكەتتىك باعالى قاعازدار شىعارۋ ەسەبىنەن قارىز الۋدى جۇرگىزۋ جوسپارلانعان بولاتىن, ونىڭ ىشىندە 2016 جىلى – 1 700 ملن تەڭگە, 2017 جىلى 6 922,2 ملن تەڭگە قۇندى قاعازدار شىعارىلادى. قارىزدىق قاراجاتتاردىڭ ەسەبىنەن اۋدانى 53 133 شارشى مەتر پاتەرلەردەن تۇراتىن 3 نىسان قۇرىلىسىن جۇرگىزۋ جوسپارلانعان ەدى, ونى تاپسىرۋ مەرزىمى 2017-2018 جىلدارعا بەلگىلەندى. استانا قالاسى اكىمدىگىنىڭ قاۋلىسىمەن ەلوردادا باعالى قاعازدار شىعارۋدى قامتاماسىز ەتۋ جونىندەگى ۋاكىلەتتىلىك استانا قالاسىنىڭ قارجى باسقارماسىنا جۇكتەلدى. ەلوردا اكىمدىگى وڭىرلەردىڭ اراسىندا ءبىرىنشى بولىپ اعىمداعى جىلعى 30 ماۋسىمدا 1 700 ملن تەڭگە كولەمىندە جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاننىڭ وبليگاتسيالارىن شىعارۋدى قامتاماسىز ەتتى. كەلەسى جىلى
6 922,2 ملن تەڭگەگە باعالى قاعازدار شىعارۋ جۇرگىزىلەتىن بولادى.زاڭداستىرۋ ناۋقانى ناتيجەلى
– ەندى ەكى ايدان استام ۋاقىتتان سوڭ ەلىمىزدە مۇلىكتى زاڭداستىرۋ اكتسياسى دا اياقتالادى. ەلوردا تۇرعىندارى بۇعان بەلسەندى قاتىسىپ جاتقان شىعار؟
– ءيا, مۇلىكتى زاڭداستىرۋ اكتسياسى بيىلعى جىلدىڭ 31 جەلتوقسانىندا اياقتالادى. ازاماتتارعا ىڭعايلى بولۋ ءۇشىن ەلوردادا استانا قالاسىنىڭ ءاربىر اۋداندىق اكىمدىگىنىڭ جانىندا زاڭداستىرۋ جونىندەگى كوميسسيا قۇرىلدى, سول جەردە مۇلىكتى زاڭداستىرۋ ءۇشىن قۇجاتتار قابىلداۋ جۇزەگە اسىرىلۋدا. ءبىر ەسكەرەتىن جاي, جىلجىمايتىن مۇلىكتى زاڭداستىرۋعا قۇجاتتار تاپسىرۋ مەرزىمى 2016 جىلعى 30 قاراشادا توقتاتىلادى. باسقا مۇلىكتى زاڭداستىرۋ ءۇشىن قۇجاتتار تاپسىرۋ مەرزىمى زاڭداستىرۋ مەرزىمى وتكەنگە دەيىن 5 جۇمىس كۇنىنەن كەشىكتىرىلمەي اياقتالادى. 2016 جىلعى 1 قازانداعى جاعداي بويىنشا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اۋماعىنداعى مۇلىكتى زاڭداستىرۋ بويىنشا استانا قالاسىنىڭ جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندارىنىڭ جانىنداعى كوميسسياعا جالپى قۇنى 105,9 ملرد تەڭگە بولاتىن وبەكتىلەردى زاڭداستىرۋعا
8 125 ءوتىنىش كەلىپ ءتۇستى. سونىمەن, كوميسسيا 10 113 تۇرعىن ءۇي وبەكتىسىنە 64,5 ملرد تەڭگە كولەمىندەگى وتىنىشتەردى قارادى. سونىڭ ىشىندە 40,9 ملرد تەڭگە بولاتىن 10 764 تۇرعىن ءۇي ەمەس وبەكتى بار, ونىڭ 1 082-ءسى – كوممەرتسيالىق وبەكتى, ول 22,6 ملرد تەڭگەگە باعالانعان. سونداي-اق 5 زاڭدى تۇلعانىڭ قاتىسۋ ۇلەسى 457,9 ملن تەڭگەگە شىعىپ وتىر. تىركەلگەن ءوتىنىشتەر ىشىنەن كوميسسيا 3 379 ءوتىنىشتى ماقۇلدادى, سونىڭ ءناتيجەسىندە جالپى سوماسى 36,9 ملرد تەڭگەگە 7 564 وبەكتى زاڭداستىرىلدى. استانا قالاسىندا تۇرعىن ءۇي وبەكتىلەرى – 3 87324,3 ملرد تەڭگەگە, تۇرعىن ءۇي ەمەس وبەكتىلەر 3 68612,2 ملرد تەڭگەگە (ونىڭ ىشىندە كوممەرتسيالىق وبەكتىلەر – 2776 ملرد تەڭگەگە) زاڭداستىرىلدى, مۇنداعى زاڭدى تۇلعالارعا قاتىسۋ ۇلەسى 5457,9 ملن تەڭگە بولدى. استانا قالاسىندا زاڭداستىرۋ باستالعاننان باستاپ بارلىعى مەملەكەتتىك كىرىستەردىڭ جەلىلەرى بويىنشا اقشالاي قاراجاتتاردى زاڭداستىرۋ بويىنشا 476,2 ملرد تەڭگە سوماعا 439 ارنايى دەكلاراتسيالار ۇسىنىلدى, سونداي-اق 8 110 مىڭ تەڭگەگە باعالى قاعازدار زاڭداستىرىلدى. جالپى العاندا, استانالىقتار مۇلىكتى جاريا ەتۋ اكتسياسىنا جاقسى قاتىسۋدا. جىل اياعىنا دەيىن بۇل ساندار ەسەلەنەرى ءسوزسىز.
مەڭدوللا شامۇراتوۆ
