ەلورداداعى «ابايتانۋ» عىلىمي-تانىمدىق ورتالىعى «قازاقستان-رەسەي» ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جانىنان ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ 20 جىلدىق تورقالى تويى قارساڭىندا اشىلدى. ۇلى بابامىزدىڭ اقىندىق الەمى, ونىڭ ورتاسى, شىعارماشىلىق قۋاتى جانە ارتىندا قالعان مۇرالارىن ۇلتتىق ەتنوگرافيامەن بايلانىستىرا ورگەن ورتالىقتىڭ جۇمىسى دا اۋقىمدى بولدى.
ونىڭ اياسىندا «ابايتانۋ كۋرسى», «ۇلىلار مەكەنىنە ساياحات», «اباي بيىگى – ۇلت بيىگى», «ءاندى سۇيسەڭ, مەنشە ءسۇي» باعدارلامالارى قولعا الىندى. ەكى بولمەلى ەكسپوزيتسيالىق زالعا ءۇش مىڭعا جۋىق تاريحي جادىگەرلەر مەن دەرەكتى فيلمدەر جيناقتالدى. سونداي-اق, ءتورت جىل ىشىندە «ۇلىلار مەكەنىنە ساياحات» اتتى جوبا بويىنشا 147 ادام قاسيەتتى بابالار تۋعان جەرگە بارىپ, ءتاۋ ەتتى. سەمەي مەملەكەتتىك تەلەراديو كەشەنى قورىنان ابايعا بايلانىستى 14 دەرەكتى فيلم الىندى. ونىڭ ىشىندە وسى ولكەدە تۋىپ-وسكەن تانىمال تۇلعالار شاكارىم, مۇحتار, قايىم مۇحامەتحانوۆ شىعارماشىلىعى جايلى تىڭ دەرەكتەر قامتىلعان. ياعني, بۇل جۇمىستاردىڭ بارلىعى ەشقانداي تاپسىرماسىز, جاڭاشىرلىقپەن ىسكە اسقان شارالار ەدى. تەك, قاراپايىم حالىقتىڭ ورتالىققا دەگەن جاڭاشىرلىعى – ءبىزدىڭ جۇمىسىمىزعا ىنتا, جىگەر, سەرپىن بەردى.
2012 جىلى مەملەكەتتىك تاپسىرىس بويىنشا «ابايتانۋ» جەكە ءپان رەتىندە مەكتەپ باعدارلاماسىنا ەنگىزىلدى. نەگىزى, ءبىز زاڭعار جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆ ىرگەسىن قالاپ كەتكەن «ابايتانۋ» عىلىمىن زيالى قاۋىم مەن عالىمدار ءوز اراسىندا عانا زەرتتەپ كەلەدى. ال, حاكىم بابامىزدىڭ تانىمى تەرەڭ بولمىسى جاستار مەن مەكتەپ وقۋشىلارىنا ءالى جۇمباق. ەلىمىزدە بۇگىنگە دەيىن جالپى ورتا ءبىلىم بەرەتىن وقۋ ورىندارىندا «ابايتانۋ» وقۋلىعى مەن وقۋ باعدارلاماسى, ادىستەمەلىك قۇرالى جۇيەلى تۇردە قالىپتاسپاعان. ارينە, وكىنىشتى جاعداي. سوندىقتان ورتالىق ەلورداداعى جالپى ءبىلىم بەرەتىن ورتا مەكتەپتەرمەن تىعىز بايلانىس ورناتتى. ناتيجەسىندە, 36 ساعاتقا نەگىزدەلگەن «ابايتانۋ» كۋرسى جۇرگىزىلە باستادى. كۋرسقا باس قالاداعى قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانىنىڭ ماماندارى مەن كوللەدجدەردىڭ ۇستازدارى قاتىستى. اپتاسىنا ءۇش رەت وتكىزىلگەن ساباقتا مۇحتار اۋەزوۆتىڭ جەتپىس جىل بۇرىنعى كۋرستىق باعدارلاماسىن قايتا جانداندىرىپ, اقىن شىعارماشىلىعىنا قاتىستى تاقىرىپتار قامتىلدى.
وتكەن جىلدىڭ ماۋسىم ايىنان باستاپ, «قازاقستان-رەسەي» ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جابىلۋىنا بايلانىستى ورتالىق ءوز جۇمىسىن توقتاتتى. وسى رەتتە قۇزىرلى ورىندارعا جازعان وتىنىشتەرىمىزدىڭ نەگىزىندە استانا قالاسى مادەنيەت باسقارماسىنا قاراستى بۇرىنعى «وتىرار» كوشەسىندەگى تاريحي عيماراتتى بەرۋگە شەشىم قابىلداعان. بۇگىنگى كۇنى اتالعان مەكەمەگە كۇردەلى جۇمىس جۇرگىزىلىپ جاتقاندىقتان, الداعى ۋاقىتا ءبىر شەشىمىن تابادى دەگەن سەنىمدەمىز.
ابايتانۋ سالاسىندا ءبىز تۇسىنۋگە ءتيىستى ءبىر ماسەلە بار. بيلىك وكىلدەرى مەن زيالى قاۋىم اراسىندا, «ابايتانۋ زەرتتەلىپ بولعان. ابايتانۋ ورتالىقتارى وقۋ ورىندارىنىڭ جانىنان اشىلىپ, جۇمىس اتقارىپ جاتىر. ورتالىق اشۋ ايتارلىقتاي قاجەت پە؟» دەگەن پىكىر بار ەكەنى جاسىرىن ەمەس. وسى توڭىرەكتە ءجۇرىپ, ءبىراز پىكىر قايشىلىعى بار ەكەنىن بايقادىم.
ۇلى اقىننىڭ مۇراسىن زەرتتەپ, تانىپ-ءبىلۋ ماقساتىندا جوعارى وقۋ ورىندارىندا العاش رەت ارناۋلى ءپان – قاز.مۇۋ-ءدىڭ قازاق ادەبيەتى كافەدراسىندا كسرو عىلىم اكادەمياسى قازاق فيليالىنىڭ ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتى جانىنان 1942-43 وقۋ جىلدارىندا م.اۋەزوۆتىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن ابايدىڭ ادەبي مۇراسىن زەرتتەۋ باستالعان بولاتىن. ءبولىمنىڭ 1945-1946 جىلدارعا ارنالعان عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارى اباي ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى تۋرالى ءتۇرلى تاقىرىپتاردى قامتىدى. كوپ ۇزاماي قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ 1947 جىلعى يدەالوگيالىق قاۋلىسىنان كەيىن جابىلىپ تىندى. ودان كەيىن 1987-1998 جىلدارى ابايتانۋ عىلىمى ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العان شاقتاعى كوممۋنيستىك يدەولوگيا ۇستانعان قاتاڭ قاعيدالاردىڭ تار شەڭبەرىنەن شىعىپ, عىلىمي ءورىسىن ەركىن كەڭەيتۋگە مۇمكىندىك الدى. ابايتانۋدىڭ ەكىنشى تىنىس الىپ, جاڭا بەلەسكە كوتەرىلۋىنىڭ بەل ورتاسىندا ۇلتتىق ادەبيەتتانۋ عىلىمىنىڭ قارا شاڭىراعى – م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتى تۇردى. ەلىمىزدەگى قايتا قۇرۋ كەزەڭى باستالعان تۇستا سول كەزدە ينستيتۋت ديرەكتورى بولعان بىلىكتى عالىم شەريازدان ەلەۋكەنوۆ ۇلى اقىن شىعارماشىلىعىن زەرتتەۋ ىسىنە باسا نازار اۋدارىپ, قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى ءبولىمىن «ابايتانۋ جانە قازاق ادەبيەتى تاريحى ءبولىمى» رەتىندە قايتا اشتى. ءبولىم مەڭگەرۋشىسىلىگىنە كورنەكتى ادەبيەتتانۋشى-عالىم مەكەمتاس مىرزاحمەتۇلى تاعايىندالدى.
ەلىمىز ازاتتىق العاننان كەيىن اباي مۇراسىن تولىققاندى زەرتتەۋگە كەڭ مۇمكىندىك تۋدى. ونىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى تاۋەلسىزدىك تالاپتارى تۇرعىسىنان جان-جاقتى قارالىپ, ابايتانۋعا بايلانىستى بۇرىن-سوڭدى شىققان ەڭبەكتەر ساراپتالدى, ۇلى اقىن شىعارمالارىنىڭ جازىلۋ تاريحى مەن كوركەمدىك ەرەكشەلىكتەرى تۋرالى جاڭا پايىمداۋلار جاسالدى. اباي شىعارمالارىنىڭ ماتىندەرى تۇگەلدەي قايتا قارالىپ, بارلىق باسىلىمدارىنا سالىستىرۋلار جۇرگىزىلدى, شىعارمالارىنىڭ عىلىمي تۇسىنىكتەرى قايتا جازىلىپ, تولىقتىرىلدى.
عىلىمي زەرتتەۋ ورتالىعىندا «اباي توبى» قايتادان جاڭعىرىپ, ونىكتى ەڭبەك ەتە باستاعان ەدى, الايدا, ۋنيۆەرسيتەت باسشىلارى قارجى ماسەلەسىنە بايلانىستى «اباي توبىنىڭ» عالىمدارىن ىدىراتىپ الدى. ۇلكەن قارقىن العان ابايتانۋشىلىق عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىستارى مەرەيتويلىق شارالارمەن ۇندەستىرە جۇرگىزىلدى دە, ودان كەيىن قايتادان توقىراپ قالدى. قارجى تاپشىلىعىنا تىرەلگەن م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنداعى «ابايتانۋ» ءبولىمى جابىلىپ, اقىن مۇراسىنا بايلانىستى جوسپارلى زەرتتەۋ جۇمىستارى دا باسەڭدەدى. وسىلايشا ەكى رەت اۋقىمدى قارقىن العان جوعارى وقۋ ورنىنداعى ابايتانۋ بولىمدەرى جەكەلەي مەكەمەلەردىڭ قۇزىرىندا بولۋعا ءتيىستى ەمەس ەكەنىن, مەملەكەتتىڭ تىكەلەي قامقورلىعىنا ءزارۋ ەكەنىن دالەلدەدى.
ۇلى اقىن شىعارماشىلىعىن الەم مويىنداپ, دانالىعىنا باس ءيىپ جاتقان تۇستا باس قالادا وعان جەكە ءبىر ورتالىق اشۋعا قۇلىق تانىتپاي وتىرعانىمىز وكىنىشتى.
سانالى عۇمىرىن اباي شىعارماشىلىعىنا ارناعان ۇلى مۇحتاردىڭ الدىن كورگەن شاكىرتەرىنىڭ ىشىندە قالعان جالعىز تۇياق بۇل كۇندە مەكەمتاس مىرزاحمەتۇلى ەكەن. جاسى سەكسەندى القىمداعان عالىمنىڭ «ابايتانۋدى كەشەگى كەڭەستىك كوزقاراستان ارىلتىپ, بۇگىنگى جاڭا تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ ناعىز, تولىق ابايىن قالىپتاستىرۋىمىز قاجەت» دەگەنىن نەگىزگە الا وتىرىپ, ۋاقىت كۇتتىرمەي اقىننىڭ جۇمباعىن اشۋعا كىرىسۋىمىز كەرەك.
حاكىم اتامىزدىڭ شىعارمالارى 116 ەلدىڭ تىلىنە اۋدارىلىپ, سان مارتە جەكە كىتاپ بولىپ باسىلدى. ۇلتىمىزدى الەم تانىعان بۇگىنگى زاماندا تۇركيا, گەرمانيا, رەسەي, قىتاي, كورەيا ت.ب. مەملەكەتتەردە اباي ەسكەرتكىشتەرى, مەن اباي اتىنداعى كوشەلەر, اباي ورتالىقتارى بار. الداعى الەمدىك دەڭگەيدە وتكىزىلەتىن «ەكسپو-17»حالىقارالىق كورمەسىندە دە اباي اتامىزدىڭ تۋىندىلارىن ۇلتىمىزدىڭ برەندى رەتىندە كورسەتۋگە بولادى.
بۇگىنگى كۇنى «ابايتانۋ» عىلىمي-تانىمدىق ورتالىعىنىڭ اۋقىمىن كەڭەيتىپ, اقىن اتىنداعى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى مەن عىلىمي كىتاپحاناسىن قالىپتاستىرۋ كوزدەلىپ وتىر. وسى ماقساتتا قالا اكىمىنە جازعان ءوتىنىش نەگىزىندە 2014 جىلى ماۋسىم ايىندا «ابايتانۋ» عىلىمي-تانىمدىق ورتالىعىنىڭ جەكە عيماراتىن سالۋ جونىندە جەر تەلىمىن بەرۋ مۇمكىندىكتەرى قاراستىرىلعان. ورتالىققا بەرىلەتىن جەر تەلىمى قالالىق جەر جوسپارلاۋ ءبولىمىنىڭ سىزباسىمەن بەلگىلەنىپ, باقىلاۋعا الىنعان. قازىرگى كۇنى وسى ماسەلە ءالى سوزالاڭعا سالىنىپ كەلەدى.
الايدا ارداقتى تۇلعا اتىنداعى ەلورداداعى «ابايتانۋ» ينستيتۋتىنىڭ اشىلۋ قاجەتتىلىگى ۋاقىتتىڭ وزىنەن تۋىپ وتىرعاندىعىن تۇسىنگەن ءجون.
الماحان مۇحامەتقاليقىزى,
«ابايتانۋ» عىلىمي-تانىمدىق ورتالىعىنىڭ جەتەكشىسى
