كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ تاۋەلسىزدىگىن جانە ونىڭ دەموكراتيالىق قۇندىلىعىن ايقىندايتىن باستى قۇجات – كونستيتۋتسيا. ول بويىنشا مەملەكەت قۇرىلىمدارىنىڭ, جەكە ازاماتتاردىڭ جانە بارلىق ۇلتتاردىڭ مىندەتتەرى مەن قۇقىقتارى كورسەتىلىپ, جاۋاپكەرشىلىكتى ورىنداۋ جولىندا ءبارى ايقىن باسىمدىققا يە بولادى.
ەڭ ۇزدىك ەلۋ كونستيتۋتسيانىڭ ءبىرى
وسىدان 21 جىل بۇرىن ءبۇكىلحالىقتىق رەفەرەندۋم نەگىزىندە كونستيتۋتسيا قابىلدانىپ, جاسامپاز جاڭا داۋىرگە قادام باسقان ەدىك. ال وسى ۋاقىت ارالىعىندا اتا زاڭ مەملەكەت پەن قوعامدا ورىن الىپ وتىرعان بارلىق ساياسي-ەكونوميكالىق, الەۋمەتتىك رەفورمالاردىڭ ىلگەرى باسۋىنا مۇمكىندىك جاسادى. تاريح اۋقىمىمەن الىپ قاراعاندا, بۇل – ازعانتاي عانا مەرزىم. دەگەنمەن, الەمدىك ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە, قازاقستاننىڭ كونستيتۋتسياسى جالپىادامزاتتىق قۇندىلىقتاردى دارىپتەگەن ەڭ ۇزدىك ەلۋ كونستيتۋتسيانىڭ ءبىرى رەتىندە سانالادى.
بۇگىندە كوپ اۋىزعا الىنىپ جۇرگەن ەلىمىزدىڭ 1995 جىلعى كونستيتۋتسياسىن تالقىلاۋعا بىزدەگى بەدەلدى زاڭگەرلەردەن بولەك, فرانتسيانىڭ كونستيتۋتسيالىق كەڭەسىنىڭ وكىلدەرى, وسى ەلدىڭ مەملەكەتتىك كەڭەسىنىڭ ءمۇشەلەرى, رەسەي زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ ەڭ بىلىكتى دەگەن زاڭگەرلەرى جوبالىق جۇمىستىڭ تالقىلاۋىنا اتسالىسىپ, حالىقتىڭ پىكىرلەرىنە باسىمدىق بەرە وتىرا, وڭ شەشىم قابىلداعان. قازىرگى كەلتىرىلىپ جۇرگەن رەسمي مالىمەتتەرگە نازار اۋدارار بولساق, وسى قۇجاتتى تالقىلاۋعا 3 ملن 345 مىڭ ادام قاتىسقان ەكەن. ناقتى ايتقاندا, مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ 1995 جىلعى 22 مامىرداعى قاۋلىسىمەن ارنايى قۇرىلعان ساراپتىق-كونسۋلتاتيۆتىك كەڭەس كونستيتۋتسيانىڭ جوباسىن دايىنداۋ بارىسىندا ازاماتتاردىڭ 1100 ۇسىنىسىن ەسكەرىپ, بۇعان وراي كونستيتۋتسيا جوباسىنداعى 99-باپتىڭ 55-ىنە ەلەۋلى وزگەرىستەر ەنگىزگەن. وسىنىڭ وزىنەن كونستيتۋتسيا جوباسىنىڭ جارتىسىنان كوبى حالىقتىڭ ۇسىنىسى نەگىزىندە جازىلعانىن اڭعارامىز.
ىرگەلى وزگەرىستەرگە باعدار بەرگەن
تاريحقا ءسال شەگىنىس جاساساق, تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ەڭ باستى قادامى كونستيتۋتسيانى قابىلداۋىمەن ىرگەلى ءوزگەرىستەرگە باعىت العان. بۇل تۋرالى ەلباسى «قازاقستان جولى» اتتى كىتابىندا بىلاي دەپ جازادى: «تاۋەلسىزدىگىمىزدى العاننان كەيىن بىزگە بۇگىنگى ءومىر شىندىعىمەن جانە الداعى ۋاقىتپەن بىرگە قادام باسىپ, وتكەن ۇرپاقتىڭ ءىس-تاجىريبەسى مەن جارقىن بولاشاققا دەگەن سەنىمدى جيناقتاعان نەگىزگى زاڭ قاجەت بولدى. تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ كونستيتۋتسياسى اشىق جانە دەموكراتيالىق قوعام ورناتۋدىڭ نەگىزگى پرينتسيپتەرىن باياندى ەتۋگە ءتيىس بولاتىن». ءيا, ەل ەگەمەندىگىنەن كەيىنگى 1993 جىلى قابىلدانعان العاشقى كونستيتۋتسيا ءبىزدىڭ تاريحىمىزداعى ەڭ دەموكراتياشىل قۇجات بولىپ تابىلعان ەدى. مۇنىڭ ءمانى مەن ماڭىزىنا كەلسەك, نەگىزگى قۇجات پرەزيدەنتتىڭ كورسەتكەن ماقساتى بويىنشا ءتورت باستى ماسەلەگە جاۋاپ بەرۋى جانە سوعان جاعداي جاساۋى ءتيىس بولاتىن. ونىڭ ءبىرىنشىسى – مەملەكەتتىك بيلىكتى باسقارۋدىڭ بارلىق جۇيەسىن نىعايتۋ, ەكىنشىسى – ەكونوميكالىق رەفورمانى جۇرگىزە وتىرىپ, ەلدى سول كەزدەگى تەرەڭ داعدارىستان شىعارۋ, ءۇشىنشىسى – جاس مەملەكەتتىڭ سىرتقى ساياساتىن قالىپتاستىرۋ, ءتورتىنشىسى – ىشكى ساياسي تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتەتىن زاڭدىق نەگىزدەردى اتا زاڭدا كورسەتۋ. ەلباسى ەڭبەكتەرىندەگى جولدارعا سۇيەنسەك, جوعارىدا قامتىلعان ءتورت ماقساتتى شەشىپ بەرەتىن باپتار اۋەلگى كونستيتۋتسيانىڭ جوباسىندا بارىنشا قامتىلماعان. پرەزيدەنت بۇل رەتتە تۇڭعىش كونستيتۋتسيا جوباسى اۋەلدەن-اق ەلىمىزدەگى ساياسي,
الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ۇدەرىستەن الشاق قالعانىن جازادى. ءسويتىپ, ۋاقىت وتە كەلە زامان اعىمى مەن سۇرانىسىنا قاراي باس زاڭىمىزدىڭ كەيبىر تۇستارى نارىقتىق قوعامداعى وزگەرىستەرگە سايكەس بولماي شىققانى بايقالدى. سوندىقتان, اراعا ەكى جىل سالىپ, 1995 جىلى قازىرگى كونستيتۋتسيا قابىلداندى. وسىلايشا, تاۋەلسىزدىك جىلدارى قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىگىن ايقىنداعان اتا زاڭ ەكى قايتارا تۇلەدى. ويتكەنى, توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىندا قازاقستاننىڭ ساياسي-ەكونوميكالىق جاعدايى مۇلدەم باسقاشا بولاتىن.
باستى قاعيدات ءار ازاماتتىڭ قۇقىن قورعاۋ
جاڭا كونستيتۋتسيادا جەكەمەنشىك, مۇراگەرلىك ماسەلەلەرى, زاڭمەن بەلگىلەنگەن كەز كەلگەن مەنشىككە يە بولۋ قۇقىقتارى بەكىتىلدى, جاڭا دەموكراتيالىق ينستيتۋتتار مەن ەرەجەلەردى ەنگىزدى. ولار – پارلامەنتتىڭ ەكى پالاتالىق قۇرىلىمى, كونستيتۋتسيالىق كەڭەس, سوت بيلىگى تارماعىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن قامتاماسىز ەتەتىن سوت جۇيەسىن قۇرۋ ءتارتىبى بولاتىن. وسىنىڭ نەگىزىندە ادامنىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن قورعاۋ اتا زاڭىمىزدىڭ باستى قاعيداسىنا اينالدى. مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ ءبىر تارماعى – سوت بيلىگى ارقىلى اركىمنىڭ ءوز قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىنىڭ قورعالۋىنا حاقى بار ەكەنى, زاڭ مەن سوت الدىندا جۇرتتىڭ ءبارى تەڭ ەكەندىگى جاريالاندى. ونىڭ باستى جەتىستىگى دە قوعامداعى
ساياسي تۇراقتىلىق پەن كوپۇلتتى مەملەكەتىمىزدەگى ادام قۇقىقتارىنىڭ تەڭ دارەجەدە قورعالۋى دەر ەدىم. جالپى, اسسامبلەيا جۇمىسى بويىنشا ەلىمىزدەگى تۇراقتىلىق ماسەلەسى باستى ورىندا تۇرعاندىقتان, حالىقتىڭ قۇقىقتىق ماسەلەسىنە ايرىقشا نازار اۋدارامىز. وسى ماقساتتا بيىلعى جىلدىڭ قاڭتار ايىندا استانا قالاسى اكىمدىگى جانىنداعى «قوعامدىق كەلىسىم» كوممۋنالدىق مەملەكەتتىك مەكەمەسىنەن مەدياتسيا كابينەتى اشىلىپ, بىرنەشە ادامدارعا كونسۋلتاتيۆتىك كەڭەس بەرىلدى. سونىمەن بىرگە, وسى ۋاقىت ارالىعىنا دەيىن ەلىمىزدىڭ كونستيتۋتسياسىنا جانە ونىڭ باسىم تارماقتارى بولىپ سانالاتىن زاڭدارعا سايكەس سەمينار-ترەنينگتەر وتكىزىلىپ, ول بويىنشا ءبىرقاتار جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزدىك. اعىمداعى جىلدىڭ 30 ماۋسىمىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جوعارعى سوتى مەن قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى ءوزارا ىنتىماقتاستىق تۋرالى مەموراندۋمعا قول قويىپ, ونىڭ بارىسى بويىنشا جوسپار ازىرلەندى. اتالعان جوسپاردىڭ 6-تارماعىنداعى «مەدياتسيا تۋرالى» زاڭعا سايكەس, قوعامدىق كەلىسىم كەڭەسى مۇشەلەرى اراسىنان تۇرعىلىقتى جەردەگى بەدەلدى ادامداردان جيناقتالعان قحا كاسىبي ەمەس مەدياتورلار پۋلى قۇرىلدى. ال ءبىز وسى ۋاقىت ارالىعىنا دەيىن ازاماتتاردىڭ تەڭ قۇقىعىن ساقتاۋ جانە داۋ-جانجالداردىڭ الدىن الۋ ماقساتىندا استانا
قالالىق سوتىمەن, استانا قالاسى سۋديالارى وداعىمەن, استانا قالاسىنىڭ سوتتار اكىمشىسىمەن, استانا قالالىق «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ كەڭەسىمەن, استانا قالاسى ءبىلىم باسقارماسىمەن, «مەدياتسيانى دامىتۋ ورتالىعى» رەسپۋبليكالىق قوعامدىق بىرلەستىگى مەن «كەلىسۋ» كاسىبي مەدياتورلار وداعى» رەسپۋبليكالىق قوعامدىق بىرلەستىگىمەن ءوزارا ىنتىماقتاستىق تۋرالى مەموراندۋمعا قول قويدىق. تۇپتەپ كەلگەندە, ءبىز وسى يگى ءىس ارقىلى ەلىمىزدەگى بارلىق ازاماتتاردىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇقىعىنىڭ ءوز ءدارەجەسىندە قورعالۋىن ماقسات تۇتىپ وتىرمىز.
ءسوز سوڭىن ەلباسى سوزىمەن قورىتىندىلاساق, «دامۋدىڭ سىرى – بىرلىكتە, تابىستىڭ سىرى – تىرلىكتە» ەكەنىن بارشاڭىز بىلەسىزدەر. مۇراتقا جولىن تاپقان جەتەدى. ەڭبەگىمىزدىڭ جانباعى ءبىزدىڭ ورتاق ءۇيىمىزدى بەيبىتشىلىكتىڭ بەسىگى ەتىپ, باردى باعالاي بىلۋىمىزگە بايلانىستى. قازاقتى قاسيەتتى قارا شاڭىراققا بالاساق, ەلىمىزدەگى بارشا ەتنوستار – سول شاڭىراققا شانشىلعان ۋىقتار». ەندەشە, سول بارشامىزدىڭ بەيبىت جاعدايدا ءومىر ءسۇرۋىمىز, تىنىشتىعىمىز ءبىز ءۇشىن وتە ماڭىزدى.
