باقىتتىڭ ءبىر كىلتى – ەڭبەك

باتىستاعى سوعىس ءورتىنىڭ باسىلا قويماعان كەزى. ەلدەگى ەڭكەيگەن كارىنىڭ, اق جاۋلىقتى انالار مەن باستارىنا ورامالدارىن جەلكە تۇستان تارتا بايلاعان جاس كەلىنشەكتەردىڭ, تال-شىبىقتاي بۇرالىپ بوي جەتىپ قالعان قىزداردىڭ دا ءالى بەل جازىپ ەڭسە تىكتەر ءساتى تۋماعان. الا جازداي سۋدىڭ ىشىندە تۇرىپ وسىرىلەتىن كۇرىش ەگىستىگىنىڭ باسى كوكتەمگى ءدان سەبۋدەن, كۇزگى وراق اياقتالعانعا دەيىن قىبىرلاعان تىرلىكتەن تولاستامايدى. كولحوز باسشىلارى كۇرىش پەن تارى ءدان بايلاي باستاعان كەزدە انا ءسۇتى ءالى تاڭدايىنان كەتپەگەن بالا, بۇعاناسى قاتپاعان كوكورىم دەپ قاراماستان قولدارىنا دابىل بەرىپ تاڭعى الاكەۋىمنەن ەگىستىك باسىنا جەتكىزىسىمەن, تورعايلاردى, قارعالاردى, تىشقانداردى ۇركىتۋگە, شەگىرتكەلەردى قۋالاۋدى بۇلارعا مىندەتتەپ قوياتىن. جالاڭ اياق, جالاڭباس كۇن استىندا ءجۇرىپ, ابدەن قاتىپ سەمىپ جۇرەتىن.– اتىزدا وتاق ورىپ, ەگىستىكتە ماساق تەردىم, قىزىل قىرماندا سىپىرعىمەن كۇرىشتىڭ ءدانىن جينادىم, قىستا قويماداعى كۇرىشتىڭ ىشىندەگى كۇرمەكتەردى تازالادىم. مالدىڭ قيىن تازالاۋ, ءشوبىن سالىپ, سۋىن جەتكىزۋ دە مەنىڭ, مەن سياقتى جاس بالالاردىڭ ۇيرەنشىكتى جۇمىسى بولدى. اناممەن بىرگە شوپشىلەرگە تاماق دايىنداۋ­عا وتىن اكەلىپ, وت جاعاتىنمىن. قوزى باعىپ, قىرىقتىق كەزىندە ءجۇندى قاپقا سالدىم. وسىلايشا, مەن ەڭبەكتىڭ كەرمەك ءدامىن بالعىن بالا كەزىمنەن تەرىمدى اعىزا ءجۇرىپ تاتتىم, – دەيدى بۇگىندە سەكسەن جاستىڭ بەلەسىنە يەك ارتقان تۇرسىنباي احمەتوۆ اقساقال.
ءبىر قاراعاندا وسىنىڭ ءبارى ۇلى وتان سوعىسى تاقىرىبىنا ارنالعان شىعارمالاردا تالاي جازىلعان, كوز ۇيرەنگەن جايلار سياقتى كورىنەدى. بىراق وسى جايلاردى ونىڭ ءتىرى كۋاگەرىنىڭ اۋزىنان ەستىپ وتىرعاننىڭ جايى تىم بولەكشە اسەر بەرەتىنى بار.
– مەنىڭ تۇرعىلاستارىمنىڭ اراسىندا تۇرمىستىڭ اۋىرتپالىق جۇگىن باسىنان وتكەرگەندەر جوق دەي المايمىن. سونداي وتباسىلاردىڭ ساناتىنا ءوزىمدى دە قوسامىن. ەكى ءىنىم, ەرەسەگى مەن, توسەك پەن ەسىكتىڭ الدىنا شىعۋدان ارىگە قاۋقارى جوق سىرقات ەرى احمەتتىڭ بار سۇيەنەرى دە, تايانىش-تىرەگى دە ءبىزدىڭ انامىز, اكەيدىڭ قوساعى – بايىمبەتقىزى كۇمىسگۇل. باسىمىزدا جوندەمدى باسپانا بولماعاندىقتان جەردەن قازىلعان جەرتولەدە كۇن كەشكەن كەزدەرىمىز دە بولدى. ايەل ادام قايراتتانسا, نە قيىندىقتى بولسىن جەڭىپ شىعادى ەكەن. مەن انامنىڭ بويىنان سول قايسار مىنەزدى كوردىم. ءتىپتى 1947 جىلى كۇيە­ۋى – ءبىزدىڭ اكەمىز قايتقاندا دا بالالارى جەتىمسىرەپ جاسىپ قالماسىن دەپ, تاماعىمىزدى تاۋىپ, ءيىنىمىزدى بۇتىندەپ ءجۇردى. «ءبىلىمسىزدىڭ ەرتەڭى ساعىم. ول بۇلدىراپ الىستان الداۋ­سىراتىپ تۇرادى. ساباقتان قالماڭدار, وقىڭدار» دەپ ەكى كۇننىڭ بىرىندە قۇلاعىمىزعا قۇيىپ وتىراتىن. – وسىنى ايتقان تۇرسىنباي اقساقال ءسال توسىلىپ قالعان. جۇزىنە قاراسام, وزىنە مىنا ءومىردىڭ جارىق نۇرىن سىيلاعان جانعا – اناسىنا دەگەن ەرەكشە ءبىر قيماستىق سەزىمگە بولەنىپ ىشتەي تولقىپ وتىر­عانىن اڭداعانداي بولدىم.
جاستاي ەڭبەكتە ءپىسىپ-قاتقان, اناسىنىڭ وقى دەگەن ءبىر اۋىز ءسوزىن جەرگە تاستاماۋ بۇگىنگى سەكسەننىڭ سەڭگىرىندەگى تۇرسىنباي اقساقالدىڭ ومىرلىك قاعيداسىنا اينالعان دەسەك بولادى. اكەسى قايتقان 1947 جىلى مەكتەپتىڭ ءبىرىنشى سىنىبىنىڭ تابالدىرىعىن اتتاعاننان 1957 جىلى كامەلەتتىك اتتەستاتتى الىپ شىققانعا دەيىن ءبىلىمنىڭ كەنىن تەرەڭدەتە يگەرۋدەن ءبىر جاڭىلمادى. تاريحي, ادەبي, عىلىمي كىتاپتاردى ىزدەنە ءجۇرىپ وقۋدى باستى ماقساتى ەتتى. بىراق قولدىڭ قىسقالىعى, ءۇي تىرلىگىنىڭ جۇتاڭدىعى قولىن بايلاعاندىقتان, الىسقا ۇزاپ شىقپاي مەكتەپتەن قاناتتانىپ ۇشقان ساتتەن بىردەن قىزىلوردا سوۆحوزتەحنيكۋمىنا وقۋعا ءتۇسىپ, ونى 1960 جىلى ويداعىداي ءبىتىرىپ شىقتى. بۇل بىلىكتى, ءبىلىمدى قازاقتىڭ جاس ماماندارىنىڭ وتە از كەزى. ءوزى 1939 جىلى 17 جەلتوقساندا ومىرگە كەلگەن قىزىلوردا وبلىسى سىرداريا اۋدانىنداعى 1 ماي اتىنداعى ۇجىمشاردىڭ (كەيىن مۇستافا شوقاي اتىنداعى كەڭشار اتالعان) ايدارلى بولىمشەسىنە ەكونوميست ءارى اگرونوم بولىپ قىزمەتتىڭ العاشقى باسپالداعىنان اتتادى. جۇمىسى دا كوڭىلىنە جاقتى. شارۋاشىلىق باسشىلارى دا ونىڭ ىسكە العىر, جىگەرلى, تالاپشىل ەكەنىن اڭداپ مۇمكىندىگىنشە قولدارىنان شىعارىپ الماۋدى باستى مۇرات تۇتتى. ونىڭ دا سەبەبى جوق ەمەس-ءتى. ويتكەنى كادرلارىنىڭ قانداي اۋاندا جۇرگەنىن قالت جىبەرمەي باعىپ وتىراتىن ديرەكتور تۇرسىنبايدىڭ دا سوڭعى كەزدەرى الدەنەگە الاڭداپ جۇرگەنىن سەزبەي قالمادى. بىردە وزىنە شاقىرىپ الدى.
– قاراعىم تۇرسىنباي, وسى سەنىڭ نە ويلاعانىڭ بار, الدە جۇمىسىڭا كوڭىلىڭ تولماي ءجۇر مە؟ ايتىپ كور, باسقا ءبىر جايىن قاراستىرارمىن؟ – دەدى الىستان وراعىتا.
– اعاي, دۇرىس اڭداعان ەكەنسىز. مىنا الماتىعا لەنينگرادتىڭ ەلەكتروتەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وقىتۋشىلارى كەلىپ, ۇمىتكەرلەردەن ەمتيحان الىپ جاتىر ەكەن. ءوزىڭىز بىلەسىز, مەكتەپتى دە, تەحنيكۋمدى دا جاقسى ءبىتىردىم. باعىمدى سىناپ كورسەم دەگەن ويدا ءجۇرمىن, – دەگەن بۇل ديرەكتوردىڭ وزىنە ءىشتارتا جىلى سويلەگەنىنە.
– ءاي, ءوزىڭ نە دەپ كەتتىڭ؟! تەحنيكۋمدىق ءبىلىمىڭ از بولىپ تۇر ما؟ سوندا جالعىز شەشەڭ, ەكى ءىنىڭدى قايتپەكسىڭ؟ ولارعا تىرەك, تۇلعا بولاتىن ازاماتتى سەن دەپ تۇرسام, قايداعىنى قوڭىرسىتىپ… – ديرەكتور ءسوزىنىڭ اياعىن جۇتا بۇعان دۇرسە قويا بەرگەن.
– اپامنىڭ ءوزى ەل ءىشى, وت پەن سۋعا قاراپ قالماسپىز, وقى دەپ وتىر… – دەپ ەندى تۇرسىنباي اناسىن العا تارتا جۇمسارا سويلەدى.
ەندىگى ەگەستەن, ەكەۋارا ايتىسا بەرەتىن جايدان وپا بولماسىن سەزدى مە, ديرەكتور سول جەردە جاس جىگىتكە جۇمىستان شىعاتىن ارىزىن جازدىرتىپ, قولىن قويدى دا:
– بار كادر بولىمىنە. بىراق قايتىپ كەلەر ەسىگىڭدى قاتتى جاپپا دەگەن, الدا-جالدا جولىڭ بولماي قالسا, وسى كەڭشاردان ءبىر ورىن تابىلارىن قاپەرىڭدە ۇستا, – دەپ قولىمەن ەسىك جاقتى نۇسقادى.
«كوڭىل جۇيرىك پە, كوك دونەن جۇيرىك پە؟» دەگەننىڭ كەرى كەلدى. كونكۋرستىق باسەكەدە جولى بولمادى. ساناتقا ىلىكپەي قالدى. اۋىلعا قايتار بەت تاعى جوق. «ايتقانىم ايداي كەلدى» دەپ الدىمەن ديرەكتورى قول شاپالاقتاپ قۋاناتىنداي سەزىندى. تۇرسىنباي ەندى وقۋ ورنىنىڭ دالىزىندە اڭتارىلىپ تۇرا بەرمەي: «سۇرىنبەس تۇياق بولمايدى, وسى قۇجاتتارىمدى الماتى اۋىل شارۋاشىلىعى ينستيتۋتى مەن قازمۋ-دىڭ بيولوگيا فاكۋلتەتىنە تاپسىرىپ كورەيىن. بىرىنە بولماسا, ەكىنشىسىنە جولىم تۇسەر» دەپ ءوزىن ىشتەي قايراپ, وسى بايلامعا توقتادى.
الدە باق, الدە باپ شاپتى ما, الماتى اۋىل شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىنىڭ كوپ سالالى ينجەنەر-مەحانيكتەر دايىندايتىن فاكۋلتەتىنە 18 بالمەن اتتاي شاۋىپ قابىلداندى دا كەتتى. وسىلايشا 1961 جىلى ينستيتۋتقا وقۋعا تۇسكەن تۇرسىنباي احمەتوۆ ونى 1966 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا, ياعني 5 جىل 10 ايدا جان-جاقتى تولىسقان, جوعارى ءبىلىمدى ازامات بولىپ قالىپتاسىپ شىقتى.
شىنى كەرەك, ينستيتۋت تۇرسىنبايدى شىڭدادى. ەكىنشى كۋرستان باستاپ بوكسپەن شۇعىلداندى, الماتى قالالىق قىلمىستى ىزدەستىرۋ ءبولىمىنىڭ شتاتتان تىس قىزمەتكەرى, «جاس چەكيستەر» پاتريوتتىق كلۋبىنىڭ مۇشەسى, ينستيتۋت كومسومول كوميتەتىنىڭ بيۋرو مۇشەسى بولدى. مۇندايلاردى سول تۇستاردا ەلدىڭ ناعىز وتانشىل بەلسەندى ازاماتتارى دەپ جوعارى باعالايتىن. بويىنداعى جالىنى الاۋلاپ تۇرعان جاس جىگىتتى رەسپۋبليكانىڭ ىشكى ىستەر مينيسترلىگى دە اڭداماي قالعان جوق. وزدەرىنە قىزمەتكە شاقىرىپ, ءبىر ەمەس, بىرنەشە رەت اڭگىمەلەس­كەنى بار. الايدا وتباسىنىڭ جاعدايىن كولدەنەڭ تارتىپ, باسقا جاققا جولداماسىز ەركىن ديپلومعا يە بولدى.
– مەن انامنىڭ وقى, ءبىلىمدى ازامات بول دەگەن ءۇمىتتى تىلەگىن وسىلايشا اقتادىم دەسەم بولادى. ينجەنەر-مەحانيك ماماندىعىممەن الدىمەن 800 بالا وقيتىن ۋچيليششەگە وقىتۋ شەبەرى بولىپ قىزمەتتى جاڭا جەردەن باستاپ, بۇدان كەيىن 3 جىل كەشكى جۇمىسشى-جاستار مەكتەبىنىڭ ديرەكتورى قىزمەتىنە اۋىستىم. ال قاسەن شاياحمەتۇلى بەكتۇرعانوۆ وبلىس حاتشىسى بولىپ تۇرعان كەزدە وبلىستىق كاسىپتىك-تەحنيكالىق ءبىلىم باسقارماسى باستىعىنىڭ ورىنباسارى, №152 ۋچيليششەنىڭ ديرەكتورى قىزمەتتەرىنە جوعارىلاپ, ءوزىمدى بارلىق جاقسى قىرىمنان تانىتا الدىم. ەلىمىزدىڭ تاعى ءبىر تانىمال تۇلعالارىنىڭ ءبىرى ىدىرىس قاليەۆ وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى تۇسىندا 23 جىل وبلىستىق, قالالىق كوممۋنالدىق شارۋاشىلىق باسقارماسىنىڭ باستىعى بولدىم. قاي سالادا جۇمىس ىستەسەم دە, ادالدىقتى, ىسىمە تياناقتىلىقتى ءاردايىم ءبىرىنشى ورىنعا قويىپ ءجۇردىم. سونىڭ جەمىسى دەسەم بولار, وبلىس حاتشىسى يساتاي ابدىكارىموۆتىڭ دە نازارىنا تۇسپەي قالمادىم. 1980-1985 جىلدارى وبلىستىق گاز شارۋاشىلىعىنىڭ باستىعى, باس ديرەكتورى قىزمەتىنە تاعايىندالدىم. ءتىپتى وسى قىزمەتتە ءجۇرىپ 1984 جىلى قىزىلوردا پوليتەحنيكۋمىنىڭ ازاماتتىق قۇرىلىس ءبولىمىن قۇرىلىس-تەحنيگى ماماندىعى ديپلومىن دا الىپ شىقتىم. ءبىلىم ەشقاشان دا ارتىقتىق ەتپەيدى دەيتىن مەنىڭ قاعيدام بۇل, – دەيدى جايدارىلانا ءوز ومىرىنە شىنايى ريزا اقساقال.
ءيا, ايتارى جوق. ەلىمىزدىڭ ءبىرتۋار اسىل ازاماتتارى ەركىن اۋەلبەكوۆ, بەردىبەك ساپارباەۆ سياقتى تۇلعالاردىڭ الدىن كورىپ, قاناتتاسا ەڭبەك ەتكەن دە وسى بۇگىنگى تۇرسىنباي احمەتوۆ اقساقال. قىزمەتتىڭ قاي سالاسىنىڭ تىزگىنىن ۇستاسا دا ۇرشىقشا ءيىرىپ اكەتەتىن سىر ءوڭىرىنىڭ ازاماتى قىزىلوردا وبلىستىق تۇرعىن ءۇي, ەنەرگەتيكا-وندىرىستىك شارۋاشىلىق دەپارتامەنتىنىڭ باس ديرەكتورى قىزمەتىنەن 2001 جىلى زەينەتكەرلىككە شىققانىمەن, بولدىم, ەندى قويدىم دەگەن جوق. كەرىسىنشە, ءالى دە بويدا قايراتى, قولدا كۇشى بار, تاجىريبەسى كىمدى دە بولسىن ءتانتى ەتەتىن تۇلعا ەكەندىگىن دالەلدەي العان دا جان. ولاي دەيتىنىمىز, 2001-2005 جىلداردا قىزىلوردا قالاسى اكىمىنىڭ كەڭەسشىسى, ال 2005-2013 جىلداردا اۆتوموبيل جولدارى كومپانياسى باس ديرەكتورىنىڭ كەڭەسشىسى جانە ءبولىم باستىعى قىزمەتىنىڭ تۇتقاسىن ۇستادى. وسىندا ارى دا, جانى دا تازا, اقىلى كەمەل ماقاش قالىمبەتوۆ دەگەن وزىنەن جاسى كوپ ىلگەرى ازاماتتىڭ پاراساتتى مىنەزىنە ەرەكشە ءتانتى بولعانى بار. ول پروراب, ۋچاسكە باستىعى رەتىندە جول سالۋدىڭ تاپتىر­ماس مايتالمان مامانى ە­دى. جۇمىستا جىبەرىلگەن ءسال ولقىلىقتى قالت جىبەرمەي, جۇمىسشىلارعا دا, باسقارماداعى وسى ىسكە باس-كوز بولاتىن ازاماتتارعا دا قاتاڭ تالاپ قويا بىلەتىندىگىمەن ەرەكشەلەنەتىن.
– ماقاش اقساقال: «ومىرگە قوناق بولىپ كەلىپ, قوناق بولىپ كەتەتىندەر بار. وندايلاردى توعىشار دەيدى. كەرىسىنشە ىسىڭمەن تانىلىپ, ەلگە قىزمەت قىلساڭ, ابىرويدىڭ ۇلكەنى سول. باقىتتى بولۋدىڭ كىلتى – ەڭبەك, سودان راحات الۋ» دەيتىن. بالكىم, مەن وسى ماقاش اعانىڭ ايت­قانىنداي ەڭبەكتەن باقىت تاپقان جان شىعارمىن. ءويت­كەنى سانالى ءومىرىمنىڭ 53 جىلىن بىلىممەن, ەڭبەكپەن ۇشتاستىرعانداعى جەتىستىگىم ەلدىڭ كوز الدىندا, تۋعان قىزىلوردانىڭ وڭىرىندە. مەن سونى وزىمە قاناعات تۇتامىن, – دەيدى ابزال اعا, مۇراتتى ماقساتىنىڭ بيىگىنە كوتەرىلگەن تۇرسىنباي احمەتوۆ اقساقال.
انىعى سول, ءومىرىنىڭ قاي بەلەسىندە دە بەلسەندى, قايراتتى قالپىنان تايماعان تۇرسىنباي اقساقال 1994 جىلى تۇلپار مىنەزدى اقىن ولجاس سۇلەيمەنوۆ توراعاسى سانالعان رەسپۋبليكالىق حالىق كونگرەسى پارتياسى سەزىنىڭ شەشىمىمەن قىزىلوردا قالاسى №74 «داريا» اۋماقتىق سايلاۋ وكرۋگىنەن قازاقستان جوعارعى كەڭەسىنە دەپۋتاتتىققا كانديدات بولىپ ۇسىنىلعان. بىرنەشە رەت قالالىق, وبلىستىق كەڭەستەردىڭ دەپۋتاتى بولىپ سايلانعان.
سونداي-اق وبلىس باسشىلارىنىڭ ەڭبەگىن باعالاعانىنىڭ بەلگىسى رەتىندە وردەندەرمەن, مەدالدارمەن جانە «ەڭبەك ارداگەرى» مەدالىمەن, «قازاقستاننىڭ تۇرعىن ءۇي-كوممۋنالدىق شارۋاشىلىق سالاسىنىڭ قۇرمەتتى قىزمەتكەرى», «قازاقستاننىڭ قۇرمەتتى قۇرىلىسشىسى» توسبەلگىلەرىمەن, قازاقستاننىڭ 25 جىلدىعى مەدالىمەن ماراپاتتالعان. «2009 جىلى «قىزىلوردا قالاسىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى» اتاندى. جاسىنان سپورتتى سەرىك ەتكەن تۇرسىنباي اقساقال بۇگىندە استانا قالاسى ارداگەرلەر كەڭەسىنىڭ مۇشەسى رەتىندە جەتكىنشەك ۇرپاقتى تاربيە­لەۋگە اتسالىسۋدا.
– الماتى اۋىل شارۋا­شىلىعى ينستيتۋتىن بىتىرەر جىلى 1966 جىلدىڭ قاراشا ايىندا پەدينستيتۋتتىڭ اعىلشىن ءتىلى ءپانىنىڭ مۇعالىمى ماماندىعى بار ماريا جۇنىسبەكوۆامەن باس قۇراپ, انام كۇمىسگۇلدىڭ قولىن ۇزارتقان ەدىم. سودان بەرى 55 جىل جۇبىمىز جاراسقان بەرەكەلى وتباسى بولىپ كەلەمىز. تۇڭعىشىمىز 1967 جىلى تۋعان عالىمجان قازىرگى كەزدە قورعانىس مينيس­ترلىگىندە زاڭگەر, وعان تەتەلەسە تۋعان قىزىمىز ­گۇلسىم الماتىدا بانك سالاسىنىڭ قىزمەتكەرى, ال كەنجەمىز عاليا اعاسىنىڭ جولىن قۋىپ زاڭگەرلىك ماماندىعىمەن قىزمەتىن اتقارىپ, نۇر-سۇلتان قالاسىندا تۇرىپ جاتىر. ءبارى دە وتباسىلى, شاڭىراقتى, شاتتىقتى. سونىڭ ارقاسىندا زايىبىم ماريامەن بىرگە 9 نەمەرە جانە دە شوبەرە كورىپ وتىرعان جايىم بار. باقىتىن ەڭبەكتەن, كوز قۋانىشتارىن وتباسىنان كورىپ وتىرعان جان بولسا, سونىڭ ءبىرى مەنىڭ شاڭىراعىم, – دەيدى سەكسەننىڭ يىعىنا قول ارتقان تۇرسىنباي اقساقال.
بۇدان اسىرىپ ايتار ءسوز دە ارتىق بولار, ءسىرا!

امانكەلدى جۇمابەك, جۋرناليست