ەلىمىزدە 2019 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان باستاپ بىرىڭعاي جيىنتىق تولەم (بجت) ەنگىزۋ جوسپارلانۋدا. قاراپايىم جۇرت «جۇمىسسىزدارعا سالىناتىن سالىق» دەپ اتاعان تولەمنىڭ بۇل ءتۇرى ءوزىن-ءوزى جۇمىسپەن قامتيتىنداردى تىركەۋدى, ولاردىڭ قىزمەتىن زاڭداستىرۋدى جەڭىلدەتۋ ءۇشىن ەنگىزىلمەك. 2018 جىلدىڭ 20 قىركۇيەگىندە وتكەن «بىرىڭعاي جيىنتىق تولەمنەن نە كۇتەمىز؟» اتتى ساراپشىلار باس قوسقان دوڭگەلەك ۇستەلدە ءسوز سويلەگەن ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ ءمينيسترى ءمادينا ابىلقاسىموۆا بجت-نى ەنگىزۋ ءۇش ماسەلەنى شەشۋگە جول اشاتىنىن ءمالىم ەتتى.
ءۇش ماسەلە وڭ شەشىلەدى
بىرىنشىدەن, ءوزىن-ءوزى جۇمىسپەن قامتيتىندار مىندەتتى الەۋمەتتىك مەديتسينالىق ساقتاندىرۋ ء(مامس) ءجۇيەسىنە قاتىسىپ, مەديتسينالىق قىزمەتتەرگە (قىزمەت ءتۇرى مەن قاراجات كولەمىنە شەكتەۋ قويىلمايدى) قول جەتكىزەدى. ەكىنشىدەن, جيناقتاۋشى زەينەتاقى جۇيەسىنە قاتىسىپ, اتالعان جۇيەگە قاتىسۋ وتىلىنە قاراماستان بازالىق زەينەتاقى تولەمدەرىن الادى. ۇشىنشىدەن, ەڭبەككە جارامسىزدىعىنا, جۇمىسىنان, اسىراۋشىسىنان ايىرىلۋىنا, جۇكتىلىگى مەن بالا تۋىنا, ۇل نەمەسە قىز بالانى اسىراپ الۋىنا, بالانى 1 جاسقا دەيىن كۇتۋىنە بايلانىستى الەۋمەتتىك تولەمدەر الۋعا مۇمكىندىگى بولادى.
قۇزىرلى مينيسترلىك بجت-نىڭ رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار قالالارداعى, ەلورداداعى جانە وبلىس ورتالىقتارىنداعى كولەمى – 1 ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىشتى (2019 جىلى – 2525 تەڭگە), باسقا ەلدى مەكەندەردە 0,5 ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىشتى (2019 جىلى – 1263 تەڭگە) قۇرايتىنىن بەلگىلەدى. ەنگىزۋ مەرزىمى – 5 جىل. بۇل قاراجاتتىڭ قانشاسى قاي قورعا جىبەرىلەتىنى دا انىقتالعان: 10 پايىزى – جەكە تابىس سالىعىنا, 20 پايىزى – مەملەكەتتىك الەۋمەتتىك ساقتاندىرۋ قورىنا, 30 پايىزى – بىرىڭعاي جيناقتاۋشى زەينەتاقى قورىنا, 40 پايىزى ءمامس-كە اۋدارىلادى. ەڭ باستىسى, ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگى بجت ءوزىن-ءوزى جۇمىسپەن قامتيتىنداردى «كولەڭكەدەن» شىعارادى دەپ بولجاۋدا. شىنىندا سولاي ما؟ وسى ماسەلەگە وزىمىزشە تالداۋ جاساۋدى ءجون كوردىك.
ءوزىن-ءوزى جۇمىسپەن قامتۋشى دەگەن كىم؟
كورسەتەتىن قىزمەتى رەسمي قۇجاتتا جازىلماعان, مەملەكەتكە سالىق پەن جارنا تولەمەيتىندەردىڭ بارلىعىن وسى ساناتقا جاتقىزۋعا بولادى. ولاردىڭ قاتارىنا اۋىلداعى فەرمەر دە, قالاداعى قان بازارداعى جالدامالى جۇمىسشى دا, اربا يتەرۋشى دە, اۆتوكولىك جوندەيتىندەر مەن قاس-كىرپىك بويايتىندار دا جاتادى. سونداي-اق بۇل تىزىمگە بالا كۇتۋشى, پويىز ستانساسىنداعى ساۋداگەر, فريلانسەر, رەپەتيتور, ديزاينەر, شاشتاراز, كولىك جۋشى, ۇستا, قۇرىلىسشى, مالشى, تاكسيشى, گۇل ساتۋشى دا كىرەدى. بۇلاردىڭ ءبارى – ءوزىن-ءوزى اسىرايتىندار. ايتپاقشى, ولاردىڭ تابىسى دا ءار الۋان. رەسمي دەرەكتەردە قازاقستانداعى ءوزىن-ءوزى جۇمىسپەن قامتىعاندار سانى 2,1 ملن ادام دەپ كورسەتىلگەن. الايدا بەيرەسمي دەرەككە سۇيەنسەك, ولاردىڭ سانى 2,7 ملن-عا جەتەدى. بۇل – قازاقستاندىقتاردىڭ ەكونوميكالىق جاعىنان بەلسەندى ءبولىگىنىڭ تورتتەن ءبىرى. ەلىمىزدە «كولەڭكەدە» تابىس تاباتىن, مارتەبەسى راستالماعان 1025177 ادام بار كورىنەدى. ولاردىڭ باسىم بولىگى اۋىلدا تۇراتىنى ءمالىم. تابىسى دا ماردىمسىز. سوندا دەيمىز-اۋ, قۇزىرلى مينيسترلىكتەگىلەر ويلاعانداي, جىلىنا 100 ەڭ ءتومەنگى جالاقى المايتىن, ءوزىن-ءوزى اسىرايتىندار رەسمي تىركەلىپ, بجت-نى تولەيدى دەگەنگە كىم سەنەدى؟
قولدانبالى ەكونوميكا زەرتتەۋلەر ورتالىعىنىڭ عىلىمي جەتەكشىسى جاقسىبەك كۇلەكەەۆتىڭ پىكىرىنشە, ءوزىن-ءوزى جۇمىسپەن قامتيتىن ادام دەگەنىمىز – ۆوكزالدىڭ ءبىر بۇرىشىندا تەمەكىنى ءبىر-بىرلەپ ساتاتىن جارتىلاي قاڭعىباس ەمەس, 25-34 جاستاعى, ورتا نەمەسە جوعارى ءبىلىمى بار اۋىل تۇرعىنى. ەكونوميست-عالىم قوعام ءۇشىن «كولەڭكەدەگىلەردەن» گورى اۋىلداعى ەڭبەك رەسۋرستارىن پايدالانۋعا جاعداي تۋعىزۋ اسا ماڭىزدى ەكەنىن ايتادى. ج.كۇلەكەەۆ باسشىلىق ەتەتىن ورتالىق ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىكتەگى 4 وبلىسىندا تۇراتىن 4 مىڭ ادامعا ساۋالناما جۇرگىزگەن. ول – ءوزىن-ءوزى جۇمىسپەن قامتۋشىلار ۇلەسى ۇنەمى ءوسىپ كەلە جاتقان تۇركىستان (بۇرىنعى وڭتۇستىك قازاقستان), جامبىل, قىزىلوردا جانە الماتى وبلىستارى.
زەرتتەۋدەن بەلگىلى بولعانىنداي, ءوزىن-ءوزى جۇمىسپەن قامتيتىنداردىڭ 30 پايىزىنىڭ تابىسى 100 مىڭ تەڭگەدەن ءسال اسادى, 53 پايىزىنىكى – 30-دان 100 مىڭ تەڭگەگە دەيىن. مىسالى, استانادا جان باسىنا شاققانداعى ورتاشا تابىس – 145 مىڭ تەڭگەنى, ال جامبىلدا 44 مىڭ تەڭگەنى قۇرايدى. تاڭعالارلىعى, ءوزىن-ءوزى جۇمىسپەن قامتيتىنداردىڭ 70 پايىزى ءوز جاعدايىنا كوڭىلى تولادى. جاقسىبەك كۇلەكەەۆ مىناداي ءتۇيىن جاسادى: تۇركىستان وبلىسىندا مەملەكەتتىك ورگاندار جەكە كاسىپكەرلەردى تىركەۋگە شەكتەۋ قويىپتى. نەگە؟ ويتكەنى جەڭىلدىك كوپ. جالدامالى جۇمىسكەر جالاقىسىنىڭ 30 پايىزىن سالىققا تولەيدى, ال جەكە كاسىپكەردىكى – بىرنەشە ەسە تومەن. ەگەر ءبىز بجت-نى ەنگىزەتىن بولساق, قازاقستانداعى ءوزىن-ءوزى جۇمىسپەن قامتيتىندار سانى كۇرت وسەدى. دەمەك, جۇرتتىڭ ءبارى بجت-نى ءتولەۋشىگە اينالسا, بيۋدجەت سالىقتان تۇسەتىن تۇسىمنەن ايىرىلادى. بۇل مەملەكەتتىڭ نەگىزىنە قاۋىپ ءتوندىرەدى.
قاراشاعا سالىق سالۋ دۇرىس پا؟
بۇل ماقالامدى جازۋ ماقساتىندا استاناداعى بىرنەشە ءوزىن-ءوزى جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتكەن جاندارمەن جۇزدەسىپ, ولاردىڭ وي-پىكىرلەرىنە قۇلاق ءتۇردىم. اۋەلى «ارتەم» بازارىنىڭ ماڭىنا باردىم. جۇمىسسىزداردىڭ جينالاتىن جەرى – وسى. جۇپىنى كيىنىپ, ارقاسىنا دوربا اسىنىپ, توپ-توپ بولىپ تۇرعاندارعا جاقىندادىم. ءبارى – قازاقتار. مەنى جۇمىس بەرۋشى ادام دەپ ويلاسا كەرەك, جاپا-تارماعاي قورشاپ الدى. «اعا, نە جۇمىس بار؟ مەن بارايىن! مەنى الىڭىزشى!» دەپ تالاسا كەتتى. مەن ءوزىمنىڭ جۋرناليست ەكەنىمدى ايتىپ ەدىم, ءبارى تەرىس اينالدى. جانىمدا ءبىر-ەكەۋى عانا قالدى. جاسى 50-گە جاقىنداعان جىگىت اعاسىنىڭ ەسىمى – ارمان. كاسىبى – جۇرگىزۋشى. «ارەكە, مەملەكەت ءوزىن-ءوزى جۇمىسپەن قامتۋشىلارعا سالىق سالماقشى. ءسىز وسى جاڭالىقتى ەستىدىڭىز بە؟ بۇعان قالاي قارايسىز؟» دەپ سۇراپ ەدىم, «ەستىگەن جوقپىن» دەپ باسىن شايقادى. بىرىڭعاي جيىنتىق تولەم دەگەندى وزىمشە قاراپايىم تىلمەن ءتۇسىندىردىم. «قاراپايىم حالىققا سالىق سالۋ – اقىماقتىق! مەن ونىمەن ەشقانداي كەلىسپەيمىن. اي سايىن 2525 تەڭگە تولەۋ – وتە اۋىر. ايلىعىم بار-جوعى – 60 مىڭ تەڭگە. كەيدە 30000-40000 تەڭگە تابىس تابامىن. مۇنداي ايلىقپەن وتباسىمدى ازەر اسىراپ ءجۇرمىن. مەنىڭشە, مەملەكەتتىڭ مۇنداي باستاماسى قوعامعا پايدا ەمەس, كەرىسىنشە, زيان اكەلەدى. بىرلىگىمىز بەن تىنىشتىعىمىز بۇزىلادى» دەدى ارمان ءوزىنىڭ وي-پىكىرىن اشىق جەتكىزىپ.
گۇل ساتۋشىلار ولگا مەن التىناي دا جۇمىسسىزدارعا سالىناتىن سالىقتىڭ تىعىرىققا تىرەيتىنىن ايتادى. «البەتتە, ءوزىن-ءوزى جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتۋشىلەردىڭ بارلىعى بجت-عا قارسى بولارى انىق. سەبەبى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. ءبىز ونسىز دا مەملەكەتكە كوپ سالىق تولەيمىز. بىراق مەملەكەت, ءوز كەزەگىندە, قاراپايىم ادامداردىڭ قال-جاعدايىن جاقسارتۋعا دۇرىستاپ كوڭىل ءبولمەيدى. پرەزيدەنت «قاراپايىم حالىققا قولايلى, جايلى جاعداي جاساڭدار» دەپ ايتادى. الايدا ناقتى ناتيجە كورىنبەيدى. جاعدايىمىز جاقسارىپ جاتقان جوق. مىسالى, دۇكەندەر مەن بازارلارداعى ازىق-تۇلىكتەردىڭ باعاسى كۇن سايىن قىمباتتايدى. سالىقتار مەن ءارتۇرلى تولەمدەر دە ۇلعايۋدا. ەندى جاڭا جىلدان باستاپ بجت-نى ەنگىزەتىن بولسا, ءىلدالداپ كۇنىن كورىپ جۇرگەن جاندارعا اۋىر تيەدى. ءوز باسىم مۇنداي سالىققا تۇبەگەيلى قارسىمىن!» دەپ اعىنان جارىلدى د.قوناەۆ كوشەسىندەگى «ساكۋرا» گۇل دۇكەنىنىڭ قىزمەتكەرى ولگا. ونىڭ ارىپتەسى التىناي الەۋمەت ءۇشىن اسا ماڭىزدى ماسەلەلەردىڭ قوعامدا جاپپاي تالقىلانبايتىنىنا قىنجىلادى. «مەنىڭ ءبىر ءتۇسىنبەيتىنىم, مەملەكەت ءبىر جاقتا, قاراپايىم حالىق ءبىر جاقتا ءومىر سۇرەتىن سياقتى. مىسالى, بىرىڭعاي جيىنتىق تولەم ەنگىزۋ ماسەلەسى تۇتاس مەملەكەت دەڭگەيىندە اشىق تالقىلانبايدى. قاراپايىم حالىقتىڭ وي-پىكىرىن ەشكىم سۇرامايدى. سۇراپ جاتسا دا بيلىكتىڭ ءسوزىن سويلەيتىن بەلگىلى ءبىر ادامدار عانا پىكىر بىلدىرەدى. بىزدە كوزبوياۋشىلىق كوپتىگىنە وسىنىڭ ءوزى ناقتى دالەل» دەيدى گۇل ساتۋشى التىناي.
مۇنداي ماسەلەدە اسىقپاعان ابزال
مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ پارلامەنت پالاتالارىنىڭ بىرلەسكەن وتىرىسىندا 2018 جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن بجت-نى ەنگىزۋ تۋرالى زاڭ جوباسىن دايىنداپ, قابىلداۋدى تاپسىرعانى ءمالىم. ۇكىمەت اتالعان زاڭ جوباسىن دايىندادى, بىراق ول ءالى ءماجىلىستىڭ زاڭ جوبالارى سۋىرماسىنا تۇسپەگەنىن ءبىز دەپۋتاتتاردىڭ ءوز اۋزىنان ەستىدىك. تومەنگى پالاتانىڭ الەۋمەتتىك-مادەني دامۋ كوميتەتىنىڭ حاتشىسى, ءماجىلىس دەپۋتاتى بەيبىت مامراەۆ زاڭ جوباسىنىڭ پارلامەنتكە ءالى كەلمەگەنىن ايتتى. قۇزىرلى كوميتەت بۇل ماسەلەنى 2018 جىلدىڭ 25 جەلتوقسانىندا تالقىلايدى.
بەيبىت مامراەۆ ايتادى:
«بۇل – ىشكى ساياساتتى, ونىڭ ءىشىندە فيسكالدى ساياساتتى رەتتەۋگە باعىتتالعان دۇنيە. سەبەبى مەملەكەت ءوز ازاماتتارىنا قامقورشى بولۋى كەرەك. ارينە, كۇنى كەشەگى تاريحقا كوز جۇگىرتسەك, ەكونوميكالىق, الەۋمەتتىك ءومىردى رەتتەيتىن ءىس-شارالار بىردەن قولداۋ تاپپاعان. بىردەي قولداۋ تابادى دەۋ دە ارتىقتاۋ بولادى. ءار ادامنىڭ پىكىرى ءارتۇرلى. ءوزىن-ءوزى جۇمىسپەن قامتيتىن ازاماتتاردى الەۋمەتتىك قامتۋ جۇيەسىنە كىرگىزۋ ءۇشىن ماسەلەنى جان-جاقتى زەرتتەۋ كەرەك. اۋەلى ناقتى سانىن ءبىلۋىمىز كەرەك, ول كىسىلەر نەمەن شۇعىلدانادى, ءۇي شارۋاشىلىعى ما الدە تىركەلمەي وتىرعان كاسىپتەرى بار ما؟ اينالىپ كەلگەندە, بۇل تەك مەملەكەت بيۋدجەتىن رەتتەۋگە عانا ەمەس, تۇتاس قوعامنىڭ الەۋمەتتىك كوڭىل كۇيىن رەتتەيتىن دۇنيە دەپ قابىلداۋ كەرەك. ارينە, بۇل ماسەلە بىردەن شەشىلمەيدى. ونى 2018 جىلدىڭ 25 جەلتوقسانىندا «نۇر وتان» فراكتسياسى جانىنداعى الەۋمەتتىك كەڭەستە تالقىلايمىز. ارينە, بۇل ماسەلەنى تالقىلاۋدا قوعامنىڭ, جەكە ادامنىڭ پىكىرىنە دە قۇلاق اسامىز. مەنىڭ ويىمشا, مۇنداي نارسەدە اسىقپاعان ابزال. ەكىنشىدەن, ونى جان-جاقتى ءتۇسىندىرىپ, ناقتى ناتيجەگە كەلەتىندەي جاساۋ كەرەك. مۇنىڭ ءبارى ءبىر ەكسپەريمەنت رەتىندە قالماۋ كەرەك. ول وڭاي نارسە ەمەس. بىلايشا قاراساق, 18 ملن حالىقتىڭ 8 ملن-ى قىزمەت جاسايدى, ونىڭ قانداي قيىندىعى بار دەپ ويلاۋى مۇمكىن. ماسەلە وندا ەمەس. اينالىپ كەلگەندە, حالىقتىڭ ءال-اۋقاتى جاقسارۋى ءتيىس. ويتكەنى قاي سالانى الساق تا, بىردەن قوعام قابىلداي قويمايدى. بۇل – ۇنەمى دامىپ, وزگەرىپ وتىراتىن ماسەلە. سوندىقتان ۇكىمەتتىڭ زاماننىڭ سۇراقتارىنا جاۋاپ بەرەتىن مەحانيزمدەرى بولۋى كەرەك».
الەمدىك تاجىريبەدە قالاي؟
ۋكراينادا ەڭبەككە جارامدى, بىراق جۇمىسى جوق ازاماتتار مەملەكەتتەن جاردەماقشا الۋ ءۇشىن بىرىڭعاي الەۋمەتتىك جارنا تولەيدى.
نورۆەگيادا زەينەتاقى, الەۋمەتتىك جانە مەديتسينالىق ساقتاندىرۋ تۋرالى زاڭدار ءبىر جۇيەگە بىرىكتىرىلىپ, بىرىڭعاي ۇلتتىق الەۋمەتتىك پوليس دەپ اتالعان. ءپوليستى يەلەنگەن ازاماتتارعا مەملەكەت 100 پايىز تەگىن باستاۋىش, ورتا, ارنايى جانە جوعارى ءبىلىم الۋعا كەپىلدىك بەرەدى.
