ابدىسامەت قازاقباەۆ – قازاقتىڭ تۇڭعىش جوعارعى كەڭەس پرەزيديۋمىنىڭ توراعاسى. قاراعاندى وبلىسى ۇلىتاۋ وڭىرىندە تۋىپ-وسكەن ول كەزىندە اقمولا وڭىرىندە قوعامدىق-ساياسي قىزمەتىمەن ەلگە تانىلدى. قايراتكەر تۋرالى جازعاندا ونىڭ ءومىرىنىڭ ءۇش كەزەڭىنە توقتالعان ءجون.
ءا.قازاقباەۆ جانە كسرو جوعارعى سوۆەتىنىڭ دەپۋتاتى (ۇلتتار جونىندەگى) د.مانيۋلسكي. 1938 ج.
حالقىمىزدىڭ باسىنا ءتۇسكەن زۇلمات كەزەڭدەردىڭ وزىندە قازاق اۋىلدارىن قامقورلىققا الىپ, اۋىل, ادام تاعدىرىنا مەيلىنشە كوڭىل ءبولىپ, وسى جولدا بىلگىر باسشى رەتىندە تانىلعان قازاقباەۆ تۋرالى جازۋدى پارىز دەپ تاپتىم. ول ءۇشىن تاريحي ماتەريالدارمەن بىرگە كوزى كورگەن, قىزمەتتەس بولعان جانە تۋعان قۇداسى مۇقان مەيىرمانوۆتىڭ, اۋىلدىڭ شەجىرەلى اقساقالى بولعان وسپان ءابجانۇلىنىڭ, ءا.قازاقباەۆتىڭ جان دوسى – اكەم ورىنبەك كەرەيباەۆتىڭ ەستەلىكتەرىنە جانە 30-50 جىلداردىڭ كولحوزشىسى سارقىت جۇسىپقىزىنىڭ ايتقاندارىنا سۇيەنىپ جازۋىما تۋرا كەلدى.
سونىمەن ابدىسامەت قازاقباەۆ 1898 جىلى 15 مامىردا بۇرىنعى اقمولا گۋبەرنياسىنىڭ اتباسار ۋەزىندە, قازىرگى قاراعاندى وبلىسى ۇلىتاۋ اۋدانىندا تۋعان. ون التى جاسىندا اكەسىنەن, ارادا ءبىر جىل سالىپ شەشەسىنەن ايىرىلعان ابدىسامەت ەرتە ەسەيىپ, ومىرگە ەرتە ارالاستى. ال 1922 جىلى اقمولا وڭىرىنە كوشىپ كەلەدى. سول جىلدارى جاس ابدىسامەت سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ قازاق اۋىلدارىنا جۇرگىزگەن بارلىق شارالارىنا ورتاقتاسا وتىرىپ, ءوز ورنىن جاڭا ءومىر ورناتۋشىلار قاتارىنان تابادى. اۋىلداعى «قوسشى» وداعىن ۇيىمداستىرۋعا بەلسەنە قاتىسا ءجۇرىپ, كەيىن وسى وداقتىڭ ءتوراعاسى بولىپ ىستەگەن ول ەلدى وتىرىقشىلىققا داعدىلاندىرىپ, ەڭبەكتىڭ ۇجىمدىق تۇرىنە باۋلۋعا كوپ كۇش جۇمسادى. ونىڭ تىكەلەي قاتىسۋىمەن, باسشىلىق ەتۋىمەن اقمولا اۋدانىندا جاڭاجول, قىزىلجار, بۋدەننىي, تالاپكەر سەكىلدى كولحوزدار قۇرىلۋىنا داڭعىل جول اشىلدى. وسىنداي ۇيىمداستىرۋشىلىقتىڭ ارقاسىندا قازاقباەۆ اۋەلى اقمولا اۋدانىنىڭ №6 جانە 19 اۋىلدىق كەڭەستەرىنىڭ حاتشىسى, كەيىن توراعاسى بولىپ سايلانادى.
ابدىسامەت قازاقباەۆ – تۇڭعىش كولحوز شارۋاشىلىعىن ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى بولىپ ۇلكەن كەڭەستىك جۇيەدە اتى تاريحتا قالدى. 1933 جىلى جەلتوقساندا اقمولا اۋدانىنداعى بۋدەننىي, قازىرگى قاجىمۇقان اتىنداعى كولحوزدىڭ توراعاسى بولدى. ەڭبەكتى دۇرىس ۇيىمداستىرۋدىڭ جانە كولحوز مۇشەلەرىنىڭ قاجىرلى ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا بۇل شارۋاشىلىق رەسپۋبليكاعا تانىمال ۇلگىلى ۇجىمشارعا اينالدى. اينالاسى ءتورت-اق جىلدىڭ ىشىندە قوعام مالى 6 ەسە كوبەيدى. كولحوزشىلاردىڭ جەكە مالى دا ءوستى, ەگىندەرى بىتىك شىعىپ, جىل سايىن مول ءونىم الىپ وتىردى.
ابدىسامەت قازاقباەۆ اكەم ورىنبەك ءراشۇلىنىڭ دوسى بولعان. اكەمىز ابدىسامەتتىڭ بولمىس-ءبىتىمى ەرەكشە جاراتىلعانىن, ونىڭ ادامگەرشىلىگىن, تابيعي زەرەكتىلىگى مەن وجەتتىگىن, ەڭبەكقورلىعىن, قاراماعىنداعى ادامداردىڭ وي-پىكىرلەرىن پايدالانا ءبىلۋ قاسيەتتەرى مەن باسشى رەتىندەگى ادال ءىسىن اڭگىمە ەتىپ وتىراتىن. ول كىسى ءار جىلدىڭ 15 مامىرىن اسىعا كۇتىپ, دوسىنىڭ تۋعان كۇنىندە ەرەكشە ءبىر ىستەر جاساپ ەسكە الاتىن. جىل سايىن قىمىزمۇرىندىق مەيرامىن وتكىزۋدى وسى كۇنگە بەلگىلەيتىن. سونىڭ ءبىرى – 1968 جىلى, ابدىسامەتتىڭ 70-كە تولار مەرەيتويى قۇرمەتىنە 3-4 ءتۇپ اعاش وتىرعىزعان ەدى. قاجىمۇقان اۋىلىنداعى سول اعاشتار ماۋەلى بايتەرەككە اينالدى. نەمەرەلەرى بۇل اعاشتاردى اتامىز وتىرعىزعان دەپ ماقتان تۇتادى. اكەمنىڭ جان دوسىنا ارناعان وسىنداي سىيى ۇرپاقتار ساناسىندا جاڭعىرىپ, ادەمى ءبىر جالعاستىق تابۋدا.
سونىمەن, ابدىسامەت قازاقباەۆ 1937 جىلى كسرو جوعارعى كەڭەسىنىڭ العاشقى دەپۋتاتى بولدى, قىزمەتى دە ءوستى. سودان اقمولا اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتى پرەدسەداتەلىنىڭ ورىنباسارى, ال 1938 جىلدىڭ باسىندا قاراعاندى وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ءتوراعالىعىنا جوعارىلادى. قانداي باسشىلىق قىزمەتتەردە جۇرسە دە ورىنبەك دوسىن ۇمىتپاي, ۋاقىت تاۋىپ, قۋانىشتارىن بىرگە ءبولىسىپ تۇرادى. ءوزىن بيىك بەلەسكە شىعارعان بۋدەننىي اۋىلىنىڭ تىنىس-ءتىرشىلىگى ارقىلى قازاق اۋىلدارىنىڭ ءوسىپ-وركەندەۋ جەتىستىكتەرىمەنقاتار, كەمشىلىكتەرىن دە سارالاي زەرتتەي ءجۇرىپ, رەسپۋبليكانىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ ءبىر قالىپتى دامۋىنا بىلگىر مامان رەتىندە ءوز ۇلەسىن قوسا ءبىلدى.
اكەمنىڭ ايتۋىنشا, 1934, 1937, 1938 جىلدارى ەگىن بىتىك شىعادى. ابدىسامەت قاي ۋاقىتتا بولسىن كولحوزشىلارمەن بىرگە ءجۇرىپ, بەل شەشپەي ەڭبەك ەتەدى. وسىنداي ەڭبەكتىڭ ارقاسىندا كولحوز وراقتى مەرزىمىنەن بۇرىن اياقتاپ, ءشوپ شابۋ ناۋقانىنا كىرىسىپ جاتقان شاق ەكەن. سول جولى س. كيروۆ شابىندىق القابىنا كەلەدى. سەرگەي ميرونوۆيچ اكەمنەن «كولحوز پرەدسەداتەلى قايدا؟» دەپ سۇرايدى. سوندا اكەم ەكىنشى ءشوپ مايانىڭ جانىندا ايىرمەن قىزۋ جۇمىس ىستەپ جاتقان قازاقباەۆقا كيروۆتى الىپ بارادى. مۇنى كورگەن كيروۆ «قازاق حالقىنان قانداي تاماشا كادرلار ءوسىپ كەلەدى. قازاقباەۆ – ءبىزدىڭ ەلدىڭ قۇرىلىسشىسى» دەپ ادىلەتتى باعاسىن بەرەدى.
قاراپايىم قازاقباەۆ نەبارى 3-4 جىلدىڭ ىشىندە اقمولا اۋداندىق, قاراعاندى وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتەتتەرىندە قىزمەت اتقارعان, ال 1938 جىلدىڭ 19 شىلدەسىندە قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ ءتوراعالىعىنا كوتەرىلگەن. ول كىسىنى ءاربىر كەزدەسۋدە ولەڭمەن قارسى الادى ەكەن. مىسالى:
«وقىماعان سوقىر ەدىك. تاڭ كۇزەتىپ وتىر ەدىك, ءبىز دە جارىق كورەيىك. قازاقبايعا باس يەمىز, قازاق ءتىلىن ءبىز سۇيەمىز, حالىق قامى, ەل ءۇشىن» دەگەن شۋماقتار كەزىندە اۋىلىمىزدىڭ التى اۋىزىنا اينالىپ كەتكەن, ءانى دە بار.
تۋعانىنان حالىق اۋىز ادەبيەتىن جاتقا ءبىلىپ, ۇلتىنىڭ سالت-ءداستۇرىن جەتىك بىلگەن وي ءورىسى بيىك باسشىنى قازاقتىڭ حح عاسىرداعى جىراۋى جامبىل ەركەلەتىپ, «قازاقبايىم» دەپ اتاپ, قىزمەت بارىسىمەن ۋاقىتى بولماعان كەزەڭدەردە ساعىنىشىن ءبىلدىرىپ, كەلگەن رەسمي ادامداردان سالەم ايتىپ, جاراسىمدى نازىن جەتكىزىپ تۇرعان. قازاقباەۆ سالەم-ءسوزدى ەستي سالا, ۋاقىت تاۋىپ, قۇستاي ۇشىپ, از ۋاقىت بولسا دا سالەمدەسىپ, ءوزىنىڭ قاشاندا اڭسايتىن اۋىلداردىڭ شوقتىعى بيىك بىرەگەيلەرىنىڭ ءبىرى – اسقارالى الاتاۋدىڭ بوكتەرىندە تۇرعان ۇلى اقىنعا ءجيى تاعزىم ەتىپ تۇرۋىن ۇلكەن مارتەبە ساناعان. قۇداي بەرگەن قاراپايىم مىنەزىن تەك ونەر مەن عىلىم قايراتكەرلەرىنە, قاراپايىم حالىققا كوبىرەك نازار اۋدارۋعا جۇمساعان, ۋاقىت تابا بىلگەن.
ءا.قازاقباەۆتىڭ ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىنداعى ۇيىمداستىرۋشىلىق تالانتى ەرەكشە تانىلدى. ونىڭ سوعىستىڭ سۇراپىل ساتىندە, ياعني 1942 جىلى «سوتسياليستىك قازاقستان» جانە «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتتەرىنە جازعان «ەرجۇرەك لەنينگرادتىقتارعا ەشەلونداعان تارتۋلار جىبەرەيىك» دەگەن ۇندەۋ ءسوزىن تولقىماي وقىپ شىعا المايسىڭ. ماقالادا لەنينگراد پەن قازاقستان اراسىنداعى تۋىسقاندىق قارىم-قاتىناسقا توقتالادى. «قازاق حالقى جانە قازاقستاننىڭ بارلىق ەڭبەكشىلەرى لەنينگراد پەن لەنينگرادتىقتاردىڭ كومەگىن ەشقاشان ۇمىتپايدى. قازاقستاندىقتار ءبىر كىسىدەي بولىپ, لەنينگرادتى قورعاۋشى ەرلەرگە سىيلىقتار جىبەرۋگە جۇمىلا كىرىسىپ, بۇل سىيلىقتاردى نەعۇرلىم تەز جونەلتۋدى قامتاماسىز ەتەتىندىگىنە كامىل سەنەمىن» دەپ جازعان بولاتىن.
ونىڭ وسى پاتريوتتىق شاقىرۋىن قازاقستان ەڭبەكشىلەرى قىزۋ قولداپ, باس-اياعى جيىرما كۇننىڭ ىشىندە قورشاۋدا قالعان لەنينگرادتىقتارعا 139 ۆاگون جونەلتەدى. وسى ۇندەۋ حاتقا ونىڭ جەرلەستەرى دە ءۇن قوسىپ, كوپتەگەن ازىق-تۇلىك, اسكەرلەرگە جىلى كيىم-كەشەكتەر, سانسىز سالەم-ساۋحات جىبەردى. قوشقاربەك بەيىسوۆ دەگەن اقساقال باستاعان قارتتاردى ارنايى الماتىعا جىبەرىپ, مايدانداعى جاۋىنگەرلەرگە قولداۋ كورسەتۋ ماقساتىندا تىلداعى اۋىلدىڭ جانقيارلىق ەڭبەكتەرىن جەتكىزۋگە, تۋعان اۋىلىنىڭ دەمەۋىن بىلدىرەدى.
حالقى ءۇشىن ماڭداي تەرىن توككەن اياۋلى ازاماتىمىز ابدىسامەت قازاقباەۆ قازاقستان كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ مۇشەسى جانە ونىڭ بيۋرو مۇشەسى بولدى. ۆكپ/ب/حVIII سەزىنىڭ دەلەگاتى, 1 جانە 11 سايلانعان كسرو جانە قازاق كسر جوعارى سوۆەتىنە دەپۋتات بولدى. ونىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا سىڭىرگەن ەڭبەگى جوعارى باعالانىپ, ەكى مارتە لەنين وردەنىمەن, ەڭبەك قىزىل تۋ وردەنىمەن جانە مەدالدارمەن ناگرادتالدى.
جوعارىدا ايتىلعان 1937-1958 جىلدارى قازاق ەلىندەگى حالىق اراسىنداعى «قازاقبايدى ءبىز سۇيەمىز, قازاقبايعا باس يەمىز» دەپ اۋەلەگەن انمەن قاتار, سول جىلدار قازاقباي, ابداسامەت ەسىمدى اتتار جاس نارەستەلەرگە ءجيى قويىلعان. وسى ەسىمدى اۋىلىمىزدا بەس ادام يەلەنگەن, سونىڭ ىشىندە مەنىڭ قۇرداسىم قازاقباي ءابجانوۆ بار. جاقىندا اۆتوبۋس ايالداماسىندا استانالىق ارداگەرمەن كەزدەستىم. «سىزدىقوۆ ابدىسامەتپىن, 1937 جىلى 1 قىركۇيەكتە تۋعاندا اتا-انالارىم قازاقباەۆتى جاقسى كورگەندىكتەن قويىپتى. مەنىڭ اتىمنىڭ ابدىسامەت قازاقباەۆتىڭ قۇرمەتىنە قويىلعانىن قاشاندا ماقتان تۇتامىن. ادال ەڭبەكپەن ساپالى ۇرپاق ءوسىردىم, ءبىر عانا 12 جاسار نەمەرەم اسەمگۇلدىڭ ءوزى 6 جاسىنان فرانتسيا, رەسەي, يتاليا, امەريكا, ەگيپەت سياقتى مەملەكەتتەردە ونەر كورسەتىپ ءجۇر. ۇرپاعىما قاسيەتتى اتالارىنا ساي وسۋىنە, قازاقباەۆتاي تۇلعالاردىڭ ونەگەلى ءومىرىن دارىتۋىنا ىقپال جاساۋ – ءبىزدىڭ ءمىندەتىمىز» دەدى ول.
سارىارقانىڭ شوقتىعى ۇلىتاۋ وڭىرىندە تۋعان, ساياسي ءومىرىن, بۇرىنعى اقمولا, قازىرگى استانادا ءوتكىزگەن ابدىسامەت قازاقباەۆتى ەسكە الۋ – ابىرويلى بورىش. مەملەكەت پەن قوعام قايراتكەرىنىڭ قۇرمەتىنە ەلوردامىزدىڭ ءبىر كوشەسىن جانە بۇرىنعى كيروۆ سوۆحوزى, قازىرگى كوكتال كەنتىنىڭ №41 مەكتەبىنە ونىڭ اتىن بەرسە, قازاق ۇلتىنىڭ بولمىسىن تۋ ەتكەن ازاماتقا دەگەن پارىزىمىز ورىندالار ەدى. ول – ءوز ۇلتىن قالتقىسىز ءسۇيىپ, قازاق حالقىنىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك, ەكونوميكالىق, مادەني-رۋحاني تاريحىنداعى ءوشپەستەي ءىزى قالعان تۇعىرلى تۇلعا.
مايرا كەرەيباەۆا,
ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق
ۋنيۆەرسيتەتى عىلىمي كىتاپحاناسىنىڭ
قىزمەتكەرى, ولكەتانۋشى
